ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
619
Samarkand State Institute of Foreign Languages
PRAGMATIK KOMPETENTSIYAGA INTEGRATSIYALASHGAN YONDASHUV
Rashidova Kamola
SamDChTI 2-kurs magistratura talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqola til ta’limida pragmatik kompetentsiyaning hayotiy ahamiyatini
ko‘rib chiqadi va ushbu muhim mahoratni o‘rgatishda kompleks yondashuv tarafdori. Turli
lingvistik nazariyalar va pedagogik strategiyalardan olingan tushunchalarni birlashtirib, bu
yondashuv o‘quvchilarni turli xil ijtimoiy kontekstlarda samarali muloqot qilish uchun zarur
vositalar bilan ta’minlashga intiladi. Maqolada o‘quv dasturlarini ishlab chiqish va o‘qituvchilar
malakasini oshirishning nazariy asoslari, amaliy tatbiq etilishi va oqibatlari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar
: pragmatik kompetensiya, til ta’limi, integratsiyalashgan yondashuv,
kommunikativ tilni o‘rgatish,vazifaga asoslangan til o‘rgatish, ijtimoiy lingvistik kompetentsiya,
o‘quv dasturlarini loyihalash
Samarali muloqot grammatika va lug‘atni o‘zlashtirishdan ustun turadi; u ijtimoiy kontekstni va
tildan foydalanishni tartibga soluvchi pragmatik me’yorlarni nozik tushunishni talab qiladi.
Pragmatik kompetentsiya ma’noni talqin qilish, ijtimoiy o‘zaro ta’sirlarni boshqarish va tilni
kontekstga moslashtirish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Ushbu maqolada til o‘rganuvchilarda keng
qamrovli pragmatik ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun turli xil o‘qitish metodologiyalari va
istiqbollarini birlashtirgan integratsiyalashgan yondashuv muhim ekanligi ta’kidlanadi [1, 96].
Til foydalanuvchilari lingvistik va pragmatik jihatdan malakali bo‘lishlari uchun uzoq vaqtdan
beri turli tilshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganilgan ikkala kompetentsiyani talab qiladi.
Pragmatik kompetentsiyaning turli nazariyalari yoki modellari tilni o‘zlashtirish, o‘qitish va
baholash bo‘yicha tadqiqotlarda diaxronik tarzda paydo bo‘lib, lingvistik va tillararo fanlarning
katta e’tiborini tortdi.
Bu, ma’lumki, nazariy va amaliy tilshunoslik va unga aloqador sohalarda markaziy o‘rinni
egallagan zamonaviy tilshunoslikka ”kompetentlik va ishlash” masalasining kiritilishi bilan
boshlandi. Kompetentsiya tilning grammatika yoki boshqa jihatlari bo‘yicha tug‘ma bilimlarni
anglatadi va ishlash odatda aniq vaziyatlarda tildan haqiqiy foydalanishni ko‘rsatadi. Bu “uslubiy
farq” yoki “zaif da’vo” bo‘lib, uni Kempbell va Uels ta’riflaydi, ammo bu ko‘pchilik tilshunoslar
tomonidan, ayniqsa amaliy lingvistik sohada qabul qilinadi.
Bundan tashqari, farqlanish uchun kuchli da’vo mavjud. Kompetentsiyaning kuchli versiyasi
“ma’lum bir tilning ideal ona tilida so‘zlashuvchisi (yoki tinglovchisi) o‘z ichiga olgan lingvistik
tizim (yoki grammatika)” ni anglatadi. Qobiliyat - bu mavhum yoki kontekstsiz til bilimi bilan
tavsiflangan inson qobiliyatining bir turi. Bunga parallel ravishda, ishlash “nutqni idrok etish va
ishlab chiqarishda ishtirok etadigan psixologik omillarga ishora qiladi. . . nutqni idrok etish va
ishlab chiqarishda jumlalarning maqbulligiga e’tibor qaratish”. Boshqacha qilib aytganda, uni
grammatika va tildan foydalanishda ishtirok etadigan psixologik omillar o‘rtasidagi o‘zaro
ta’sirning bir turi sifatida tushunish mumkin [2, 157].
Metodologiyalarni birlashtirish
Integratsiyalashgan yondashuv pragmatik kompetentsiyani oshirish uchun turli xil
o‘qitish metodologiyalaridan foydalanadi:
Vazifaga asoslangan tilni o‘rgatish: Talabalarni pragmatik tildan foydalanishni talab
qiladigan real hayotdagi vazifalarga jalb qilish, shu bilan faol o‘rganish va kontekstga
moslashishga yordam beradi.
Janrga asoslangan yondashuvlar: Tilni turli janrlar ob’ektivi orqali o‘rgatish
o‘quvchilarga kontekstlarda tildan foydalanishdagi o‘zgarishlarni tushunishga yordam beradi.
Kontentga asoslangan yo‘riqnoma: Ushbu yondashuv pragmatik elementlarni tabiiy
ravishda birlashtirib, kontekstda til o‘rganishni osonlashtirish uchun mavzu mazmunidan
foydalanadi.
Pedagogik strategiyalar
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
620
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Rol o‘ynash faoliyati: Haqiqiy hayot stsenariylarini taqlid qilish o‘quvchilarga xavfsiz
muhitda pragmatik tildan foydalanishga imkon beradi, ishonch va ravonlikni rivojlantiradi.
Xushmuomalalik strategiyalariga e’tibor qarating: xushmuomalalik bo‘yicha madaniy
me‘yorlarni aniq o‘rgatish o‘quvchilarga ijtimoiy vaziyatlarni samaraliroq muhokama qilishga
yordam beradi.
Pragmatik bilimga kelsak, u kontekstni tahlil qilish orqali tushunish mumkin bo‘lgan
yashirin ma’noga ega bo‘lgan tuzilmalarni idrok etish va takrorlashni o‘z ichiga oladi. Shu
nuqtai nazardan qaraganda, pragmatik ma‘no tildan foydalanishning maqsadga muvofiqligi,
ifoda tabiiyligi va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Bu gap darajasida yoki nutq davomida amalga
oshirilishi mumkin. Muallif kontekstdagi pragmatik ma’no ifodasining besh turini aniqlaydi.
Birinchi tur kontekstual deb ataladi.
Ikkinchi tur - sotsiolingvistik.
Uchinchi tur - ijtimoiy-madaniy.
To'rtinchi tur - psixologik.
Va oxirgisi ritorikdir [4, 295].
Canale va Swain.da taklif qilingan pragmatikaning tarkibiy qismlarini qayta qurishdek
tuyuladi. Canale odob nazariyasi doirasida ishlab chiqilgan ijtimoiy masofa, xushmuomalalik
darajasi va boshqa tushunchalar kabi parametrlarni kiritadi. Muallif pragmatik
kompetentsiyaning asosiy tarkibiy qismlari mazmunini qayta qurish uchun “ma’no”
tushunchasidan boshlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, so‘nggi bir necha o‘n yilliklarda pragmatik
hodisalarni turli darajada tavsiflovchi bir qancha turli modellar paydo bo'ldi. Ular o‘zlarining
shaxsiy qarashlarida farq qilsalar ham, ular bir nechta umumiy xususiyatlarga ega. Bu, birinchi
navbatda, modellarning ikki tomonlama tuzilishiga tegishli. Bu shuni anglatadiki, bunday
modellarning barchasida nutqning bevosita kodini ifodalovchi grammatik komponent deb ham
ataladigan lingvistik komponent mavjud. Ikkinchi komponent kommunikativ maqsaddan kelib
chiqib, tilning kontekstual ishlatilishiga qaratilgan. Pragmatik kompetentsiyadagi kontekst va
ma’no o‘rtasidagi bu ikki tomonlama munosabatlar barcha modellarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Bu chet tilini o‘rganuvchilarda pragmatik kompetentsiyani rivojlantirish muhimligini ta’kidlaydi
[3, 147].
Metodlar
Ushbu tadqiqotda kommunikativ kompetentsiya, xususan, chet tilini o‘qitishda pragmatik
kompetentsiya bo‘yicha mavjud adabiyotlarni ko‘rib chiqish, sifatli tadqiqot usuli qo‘llaniladi.
Tadqiqot pragmatik kompetentsiyaning turli nazariy asoslarda qanday aniqlangani va
baholanganligini o‘rganadi va tilni o‘qitishning pedagogik oqibatlarini o‘rganadi. Pragmatik
kompetentsiyani o‘qitish bilan bog‘liq umumiy tendentsiyalar, metodologiyalar va muammolarni
aniqlash uchun keng doiradagi akademik maqolalar, darsliklar va amaliy tadqiqotlar tahlil qilindi.
Bundan tashqari, pragmatik kompetentsiyani chet tili o'quv dasturlariga integratsiyalash bo‘yicha
empirik tadqiqotlar ko‘rib chiqiladi. Tadqiqotda o‘quvchilarning pragmatik kompetensiyasini
baholashda qo‘llaniladigan o‘qitish metodologiyasi va baholash vositalarining amaliy misollari,
masalan, rolli o‘yinlar, nutqni yakunlash bo‘yicha topshiriqlar va pragmatik xabardorlik
so‘rovnomalari ko‘rib chiqiladi. An’anaviy til o‘rgatish yondashuvlari va pragmatik
kompetentsiyani o‘z ichiga olgan yondashuvlarning qiyosiy tahlili, shuningdek, ushbu
strategiyalarning haqiqiy sinf sharoitlarida samaradorligini ta‘kidlash uchun kiritilgan [5, 78].
Pragmatik kompetentsiyani o‘rgatishning kompleks yondashuvi til o‘rganuvchilarni real
dunyo muloqotiga tayyorlash uchun juda muhimdir. Turli pedagogik strategiyalarni birlashtirib,
tildan foydalanishning kontekstual xususiyatini ta’kidlab, o‘qituvchilar o‘quvchilarga turli
ijtimoiy kontekstlarda samarali o‘zaro munosabatda bo‘lish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni
berishi mumkin. Pragmatik kompetentsiya chet tilidagi kommunikativ kompetentsiyaning
muhim tarkibiy qismidir. Bugungi globallashgan dunyoda til o‘rganuvchilar uchun oddiygina
grammatika va lug‘atni o‘zlashtirishning o‘zi yetarli emas; Shuningdek, ular turli xil ijtimoiy
kontekstlarda tildan qanday qilib to‘g‘ri foydalanishni tushunishlari kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
621
Samarkand State Institute of Foreign Languages
1. Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage.
Cambridge University Press. 96-p
2. Bachman, L. F. (1990). Fundamental Considerations in Language Testing. Oxford
University Press. 157-p
3. Canale, M., & Swain, M. (1980). Theoretical Bases of Communicative Approaches to
Second Language Teaching and Testing. Applied Linguistics, 1(1), 147-p.
4. Hinkel, E. (1999). Cultural Perspectives on Language Learning and Teaching. TESOL
Quarterly, 33(4), 295-p.
5. Rose, K. R., & Kasper, G. (2001). Pragmatic Development in a Second Language. Wiley.
78-p
