S H A R Q M A S H ’ A L I
49
“ХАЗОЙИНУ-Л-МАЪОНИЙ”НИНГ
ИЛМИЙ-ТАНҚИДИЙ МАТНИ ҲАҚИДА
НАМОЗОВА ЗИЛОЛА
Таянч докторант, ҚарДУ
Аннотация.
Алишер Навоий лирик меросини ўрганиш ҳар бир даврда муҳим масала ҳисобланган.
Бироқ текстологик ўрганиш ўтган асрда кенг тус олди. Айниқса, “Хазойину-л-маоний” девонларини
текстологик тадқиқ этиш ХХ аср 50-йилларида Ҳамид Сулаймон томонидан бошланган эди. Олим
“Хазойину-л-маъоний” девонлари устида йирик тадқиқот олиб бориб, илмий аппаратлар билан
таъминланган илк тўлиқ нашрини амалга оширди.
Тадқиқотнинг кириш қисмида ана шу нашрнинг адабиётшунослигимизда тутган ўрни, унинг ўз
давридаёқ катта эътирофларга ва эътирозларга сабаб бўлиш омилларини аниқлаш масаласига
ойдинлик киритиш лозимлиги кўрсатилган.
Тадқиқотнинг ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаси эса йирик матншунос олимлар томонидан
билдирилган илк нашр хусусидаги илмий фикрларни таҳлил қилиш ва ҳозиргача амалга оширилган
бошқа нашрлар орасидаги ўрнини белгилашдан иборат. Ушбу нашр А. Ҳайитметов ва Н. Маллаев-
лар таъкидлаганидек, катта машаққатлар эвазига яратилди. Ҳ. Сулаймон куллиёт қўлёзмалари
орасидан 20 та қўлёзма манбани ажратиб олди ва ўзаро муқояса қилиб, куллиёт таркиби, жанрлар
таснифи, девонлар редакциялари ва уларнинг композицион қурилиш масалаларини аниқлади. Олим
танлаб олинган қўлёзмалар ичидан Ленинградда инв. 55 рақам остида сақланаётган қўлёзмани
ушбу нашр учун асос қилиб танлаган. Танқидий матн тайёрлаш ишлари 1962 йилда бошланиб,
улардан “Ғаройибу-с-сиғар” ва “Наводиру-ш-шабоб” девонлари 4 та қўлёзма асосида тузилган.
Қолган икки девоннинг танқидий матни эса олимнинг вафоти сабабли яратилмасдан қолган.
Тадқиқот мақсадида илк нашрнинг танқидий матн вазифасини бажара олмаётгани таъкидланган.
Мазкур тадқиқотдан кўзланган мақсадга тарихийлик, анализ ва синтез, абстрактлаштириш ва
конкретлаштириш методлари орқали эришилган.
Тадқиқотнинг муҳокама қисмида Ҳ. Сулаймон томонидан яратилган 4 девондан иборат
куллиётнинг илк тўлиқ нашри қандай тамойиллар асосида яратилгани, унинг навоийшуносликнинг
йирик ютуғи эканлиги, кейинги нашрлар тараққиётида тутган ўрни, шу билан бирга, ўз давридаёқ
бир қатор танқидий мулоҳазаларга сабаб бўлиши муҳокама қилинган. Шу билан бирга, олимлар
томонидан илк нашрга билдирилган фикрлар таҳлил қилинган.
Хулоса қисмида бугунгача яратилган Навоий лирикаси нашрлари шу нашр асосида яратилаёт-
гани, Ҳамид Сулаймон томонидан тузилиши бошланган ва бугунги кунда тугалланмасдан қолган
танқидий матн яратиш зарурияти пайдо бўлгани, ушбу масаланинг ўз ечимини кутаётган долзарб
масалалардан бири экани таъкидланган.
Таянч сўз ва иборалар:
куллиёт, танқидий матн, хронологик жадвал, нашрлар такомили,
матний тафовут.
Аннотация.
Изучение лирического наследия Алишера Навои всегда было важной проблемой.
Однако изучение текстов было широко распространено в прошлом веке. В частности, тексто-
логическое исследование дивана «Сокровищница мыслей» было начато Хамидом Сулейманом в 20
веке. Ученый провел большое количество исследований в отношении «Сокровищницы мыслей»,
первого полноценного научного инструментария.
Во вводной части исследования было указано, что эта публикация должна быть уточнена при
определении факторов, которые привели к большой дискриминации и возражениям в литературе.
Целью исследования является анализ научных результатов первого издания, опубликованного
крупными учеными, и выяснение роли публикации между опубликованными публикациями. Эта пуб-
ликация была создана А. Хайитметовым и Н. Малалаевым. Х. Сулейман отличил 20 рукописей от
клинописных рукописей и, для сравнения, выявил проблемы композиции, жанровой классификации,
S H A R Q M A S H ’ A L I
50
канцелярских изданий и их сочинений. Рукописи, хранящиеся под номером 55, являются основой для
этой публикации. Критические учебники были начаты в 1962 году и основаны на четырех рукописях
«Чудеса детства» и «Редкости юности». Два других критических текста были оставлены нетро-
нутыми из-за смерти ученого. Первая публикация для исследования не является критическим текстом.
Целью исследования было достижение исторических, аналитических и обобщающих методов с
помощью методов суммирования и бетонирования.
В заключительной части выпуска на основе этой публикации были созданы лиры Навои и было
заявлено, что создание критического текста, начатое Хамидом Сулейманом, было создано сегодня, и
что эта проблема является одной из наиболее неотложных проблем, стоящих перед решением.
Опорные слова и выражения:
сборник, критический текст, хронологическая карта, публи-
кации, текстовые различия.
Abstract.
The study of the lyrical heritage of Alisher Navoi has always been an important issue.
However, the study of the texts has been widespread in the last century. In particular, the textological study
of the “Hazoyinu-l-Ma'ani” divan was initiated by Hamid Suleiman in the 20th century. The scientist
conducted a great deal of research on the “Hazayinu-l-Ma'ani”, the first complete scientific toolkit.
In the introductory part of the study, it was pointed out that this publication should be clarified in
determining the factors that led to great discrimination and objections in the literature.
The aim of the research is to analyze the scientific findings of the first edition published by major
scholars, and to clarify the role of the publication between publications. This publication was created by
A. Hayitmetov and N. Mallayev, for the sake of great difficulties. H. Sulayman distinguished 20 manuscripts
from the cuneiform manuscripts and, by comparison, identified the issues of composition, genre
classification, clerical editions and their compositions. The manuscripts stored under the number 55 are the
basis for this publication. Critical textbooks began in 1962 and they were based on four manuscripts of
"Garayibu-s-sigar" and "Navodiru-sh-shabab". The other two critical texts were left untouched by the
death of the scientist. The first publication for the research is not a critical text.
The aim of the research was to achieve the historical, analytical and synthesis methods by means of
summarizing and concreting methods.
In the final part of the release, the Navoi Liras are created on the basis of this publication and it has
been stated that the creation of a critical text that has been started by Hamid Suleyman has been created
today, and that this issue is one of the most urgent issues facing the solution.
Keywords and expressions:
treasury, critical text, chronological map, publications, textual differences.
Кириш.
Алишер Навоийнинг “Хазойину-
л-маъоний” куллиётининг композицияси,
жанрлари, умумий ҳажмини аниқлаш, автор
редакциясига яқин нашрни яратишга қара-
тилган профессор Ҳ. Сулаймон тадқиқоти
натижасида 1959–1960 йилларда куллиёт-
нинг илмий аппаратлар билан таъминланган
матни нашр этилди
1
.
Адабиётшунослигимизда катта ҳодиса
сифатида эътироф қилинган ушбу илмий
матнни тузишда табиий ҳолда олим бир
қатор муаммоларга дуч келади. Бунинг бир
қатор сабаблари бор, албатта. Биринчи саба-
би, Навоий даври тилшунослиги беш юз
йиллик тараққиёт йўлига эга бўлиб, Ҳ. Су-
1
Alisher Navoi. Khazoyinul Maoni. 4 volumes. Tashkent,
publ. "Academy of Sciences of Uzbekistan", 1959-1960.
лаймон даврида XV–XVI аср тилшунослиги,
хусусан, фонетикаси ва лексикаси ўзбек тил-
шунослигида етарли даражада ўрганилма-
ганлигидир. Натижада, Навоий асарлари
тилига оид бир қатор муаммолар юзага кел-
ди. Бунга биргина унлилар миқдорининг
Навоий даврида 8 та бўлганлиги, ўзбек ёзу-
вида эса 6 та ҳарф орқали ифода этилган-
лиги ҳисобга олинса, муаммонинг мураккаб-
лик даражаси ойдинлашади. Масалан,
а
ва
о
ҳарфлари орасидаги унлини ифодалашда
олим
“о”
ҳарфидан фойдаланади: анго, ман-
го, ато каби
2
. Қўлёзма манбалар насталиқ
хатида яратилган бўлиб, котиблар томони-
2
Alisher Navoi. Khazoyinul Maoni. 4 volumes. Wonders
of childhood. I Volume. Tashkent, publ. "Academy of
Sciences of Uzbekistan", 1959. 27 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
51
дан онгли равишда ҳарфлар усти ва остида
қўйилувчи нуқталар ва диакретик белги-
ларнинг қўлланмаганлиги табдил жараёнида
мутахассисларни чалғитиб қўйди. Бу эса ث ز
ن ق каби ҳарфлар нуқтасиз ёзилиши оқиба-
тида, нуқта билан фарқланувчи бошқа шу
шаклли ҳарфларга ўхшаб қолиши, натижада,
бошқа ҳарф сифатида ўқилишига олиб келди.
Ёки традиция ҳолига келиб қолган қисқа
унлиларнинг ёзувда ифодаланмаслиги, нуқ-
таларни бошқа ҳарф усти ёки остида қўллаш
ёки умуман қўлламаслик натижасида шак-
лан бир хил ёзилувчи бир нечта сўзларнинг
вужудга келиши: бир, пир, бер каби.
Араб-форс тилидаги баъзи ҳарфларни
жорий ёзувимизда ифодалаш бир қатор
мураккабликларни юзага келтирди ( ص س ح ه
ظ ز ت ض ث).
Зод
ва
за
ҳарфлари учун битта
“з”
ҳарфи,
син, са, сод
ҳарфлари учун ягона
“с”
ҳарфи ишлатилиши ва ҳоказо.
Техник мутахассисларнинг етишмаслиги са-
бабли 60-йилларда араб-форс тилидаги баъзи
ҳарфларни ифодалашда нуқсонлар пайдо бўлди.
Мақсад ва вазифа.
Катта қийинчиликларга
қарамасдан, Ҳамид Сулаймон томонидан На-
воий куллиёти илк тўлиқ нашрининг яратили-
ши ўз давридаёқ катта адабий ҳодиса сифатида
баҳоланди. Жумладан, навоийшунос олимлар –
Натан Маллаевнинг “Навоийшуносликнинг
янги ва йирик маҳсулоти” ҳамда А. Ҳайитме-
товнинг “Хазойину-л-маъоний” ва “Болалик-
нинг шеърий ихтиролари” номли катта ҳажмли
илмий мақолалари ана шу улкан тадқиқот
эътирофи ва ҳақиқий баҳоси бўлди.
Қолаверса, “Хазойину-л-маоний” нашри-
нинг яратилишигача Ҳамид Сулаймон томо-
нидан амалга оширилган тадқиқотлар ҳам ил-
мий аспектда ўрганилди ва муҳокама қилинди.
Усуллар.
Тадқиқотда, асосан, анализ ва син-
тез методи орқали илк тўлиқ нашрининг илмий
тавсифи яратилди ва таҳлил қилинди. Тарихий-
лик, абстрактлаштириш ва конкретлаштириш
методлари ёрдамида ушбу нашр яратилиш
принциплари аниқланди ва муҳокама қилинди.
Натижа.
Натан Маллаев ўзининг “На-
воийшуносликнинг янги ва йирик маҳсу-
лоти” номли мақоласида олимнинг бир қа-
тор ютуқларини эътироф этади. Жумладан:
–
Ҳ. Сулаймон қиёсий ўрганиш методи
асосида иш олиб борди ва 3132 шеърнинг
қиёсий жадвалини тузди;
–
Навоий девонларини редакцияларга
ажратди ва 5 та гуруҳга тақсимлади;
–
Султонали Машҳадий томонидан ту-
зилган инв. № 564 қўлёзманинг “Илк Девон”
экани аниқланди
1
;
–
Британия
музейида
сақланаётган
1482–1483 йилларда кўчирилган “Бадоеъу-л-
бидоя” девонини топди ва унинг яна 2
нусхасини (Тошкент ва Боку) аниқлади;
–
Ўзбекистон Фанлар академияси Беру-
ний номидаги Шарқшунослик институтида
сақланаётган инв. № 1995 қўлёзмаси “Наво-
диру-н-ниҳоя” экани исботланди;
–
Профессор Ҳ. Сулаймон “Хазойину-
л-маъоний” девони текстологик тадқиқотини
олиб боришда 4-редакцияси – “Хазойину-л-
маъоний” девони қўлёзмаларини асос қилиб
олди. Натижада, 5-редакция терма девонла-
рининг олимлар А. А. Семенов
2
ва Л. Волин-
лар фикрлари зидди ўлароқ, Навоий томони-
дан тузилмагани ойдинлашди. Улар турли
жойда турлича тартибда адабиёт мухлислари
томонидан тузилгани маълум бўлди;
–
Девонлар ҳажми ва жанрлар миқдори
аниқланди;
–
“Хазойину-л-маъоний” илмий нашри-
нинг илк девони “Ғаройибу-с-сиғар” нашри
1
This manuscript was copied in 1465-66, and is being
kept under No. 564 at the State Public Library named
after Saltikov-Shchedrin.
2
The Institute of Oriental Studies of the Institute of Oriental
Studies, Institute of Manuscripts. № 790 and №3984 Navoi
Devans SemenovA.A. "Garayibu-s-sigar" and "Chor
Devon". See Fig: Sobraniye vostochnix rukopisey Akademii
nauk Uzbekskoy SSR, tom II, opisaniye № 1264, №1281.
S.LVolin invented Leningrad. The manuscript No. 558 says
Navoi's Terme Devonian is a national squadron, called
Mahzanu-l-Maoni, and has been created by the poet himself.
See Fig: S.L.Volin. Opisaniye rukopisey proizvedeniy
Navoi v Leningrad skix sobraniyax. Sbornik, Alisher Navoi,
M. – L., 1946 g., str. 221.
S H A R Q M A S H ’ A L I
52
сўзбошиси сифатида берилган олимнинг
“Хазойину-л-маъоний” матнларини ўрганиш
ва нашрга тайёрлашнинг асосий масалалари”
номли мақоласида девон танқидий матнини
яратишдаги принципларни келтириб ўтади;
–
“Ғаройибу-с-сиғар” девонида танқидий
матн тузишда фойдаланилган нодир қўлёз-
малар факсемиллари, “Ғаройибу-с-сиғар”
шеърлари хронологияси, вазнлари ва байтлар
сони кўрсаткичи, радифлар кўрсаткичи, тари-
хий, адабий ва мифологик шахслар номи кўр-
саткичи, географик ва этник номлар кўрсат-
кичи илова қилинган ва луғатлар берилган.
Н. Маллаевнинг “Навоийшуносликнинг
янги ва йирик маҳсулоти” мақоласида ҳам
матншунос олимнинг “Хазойину-л-маъо-
ний” куллиёти матншунослиги билан боғлиқ
бир қатор ютуқларни эътироф этади:
– Қисқа вақт – 5 йил ичида ”Хазойину-л-мао-
ний” девонини илмий-танқидий ўрганиб, нашр этди;
–
200 дан ортиқ қўлёзмалар орасидан
20 та ишончлисини танлаб, қиёслаб ўрганди;
–
Танқидий матн учун танланган қўлёз-
маларнинг фақат собиқ иттифоқ ҳудудидаги
кутубхоналардагина эмас, балки аксарияти
жаҳоннинг энг машҳур кутубхоналари фон-
дида сақланиши;
–
Таянч қўлёзмаларнинг аксарияти На-
воий даврида XV–XVI асрларда кўчирилган
бўлиб, колофонида кўчирилган санаси мавжуд;
–
Навоийнинг нодир девонларидан фо-
токопиялар олиб келинди;
–
Куллиётни текстологик ўрганишда
қиёсий методдан фойдаланилди;
–
Навоий лирик асарларининг ёзилиш
даври аниқланди.
Шу билан бирга, қуйидаги жузъий кам-
чиликларни ҳам келтириб ўтади ва баъзи
таклифлар киритади
1
:
–
“Хазойину-л-маъоний”даги шеърлар-
нинг умумий миқдорида хилма-хилликка
йўл қўйилган;
–
“Хазойину-л-маъоний”даги
нашрда
муайян сабабларга кўра (цензура туфайли –
1
Hayitmetov A. Khazoyinul maoni. Oriental star. 1962.
no 1. 135 p.
изоҳ муаллифи З.Н.) 1–2-девонларидан 4 ғазал,
3-девондан 6 ғазал, 4-девондан 3 ғазал – жами
13 ғазал атайин тушириб қолдирилган, “Ба-
доеъу-л-васат”да 509 ва “Фавойиду-л-кибар”-
даги 443-муламмаъ (ўзбекча-арабча) ғазаллар
ўринсиз тушириб қолдирилган;
–
Шеър хронологиясини кўрсатишда
зидликлар мавжуд. Масалан, “Ғаройибу-с-
сиғар”даги маснавий иловада қарилик
даврида ёзилган деб кўрсатилган бўлса, III
жадвалда йигитлик даври деб кўрсатилган.
Олим А. Ҳайитметов эса, уни йигитлик
даврида яратилган деган таклифни беради;
–
Хронологияси
(ёзилган
вақти),
байтлар сони ва вазни китоб сўнггида эмас,
ғазал тепасида (1948 йилги нашрда шундай –
муаллиф) берилса, янада аниқроқ ва қулай-
роқ бўлар эди, дейди олим
2
;
–
Хронологик жадвал номларининг
янада аниқроқ аталишини таклиф этади.
Масалан, III жадвални “Навоий ўзбек тилида
яратган шеърларнинг нисбий хронологик
даврларга ажралиши”, IV жадвални эса
“Хазойину-л-маъоний” девонининг нисбий
хронологияси” каби.
–
Ушбу нашр илмий-танқидий матн эмас,
аммо илмий воситалар билан таъминланган
илмий нашр эканлигини таъкидлайди
3
.
Дарҳақиқат, илк тўлиқ нашр бир нечта
қўлёзмаларнинг таққосланиши ва улардан
мақбулини танлаш асосида тайёрланган. Би-
роқ танқидий матн асосида нашр этилма-
ганлиги сабабли юқоридаги каби камчилик-
лардан ҳоли бўлмаганлиги, А. Ҳайитметов
таъкидлаганидек, илмий нашр эканлиги тўғ-
ридир. Бироқ олим Ҳ. Сулаймонов илмий-
танқидий матнни ҳам тайёрлаш ниятида
бўлган ва “Ғаройибу-с-сиғар”нинг илмий-
танқидий матнини тузишни бошлагани, би-
роқ олимнинг вафоти туфайли бу иш якун-
ланмай қолганини ҳам эътироф этиш лозим.
Натан Маллаев илмий матндаги баъзи
жузъий камчиликлар ва тузатишларга оид
2
that is the source, 136 p.
3
that is the source, 136 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
53
бир қатор таклифлар киритади. Уларнинг
асосийларини қуйида келтириб ўтамиз.
1.
“Бадоеъу-л-бидоя” девони Ҳусайн
Бойқаро тахтга чиққандан кейин 1969 йилда
тузилган бўлиб, олим уни негадир 1979 йил
деб эълон қилган
1
;
2.
“И” ва “Э”, “Ў” ва “У”, “А” ва “О”
ҳарфлари (турли ўринда қўлланган) бир сўз-
нинг ўзида турлича ёзилган:
дарвеш-дарвиш,
асру-усру-ўсру; хуршед-хуршид
каби
2
;
3.
Ал-
артиклининг ёзилишидаги турфа
хиллик:
“Хазойинулмаъоний”, “Хазойин ал
маъоний”, “Хазойин-ул-маъоний”, “Хазойинул
маъоний”
каби. Н. Маллаев уларнинг Ҳ. Су-
лаймон тўғри деб ҳисоблаган битта вариан-
тидан фойдаланишни таклиф этади. Бироқ
бизнингча, “Хазойинулмаъоний” ёки “Хазойи-
ну-л-маъоний” шаклида қўллаш мақбул.
4.
Девонда тиниш белгилари ўз ўрнида
ишлатилмаган;
5.
Дебочадаги арабча матнлар таржима-
лари берилмаган.
Олим Н. Маллаев бундай нуқсонларни
бартараф этишда Навоий тили фонетикаси
устида матншуносларгина эмас, балки тил-
шунослар ҳам тадқиқот ишларини амалга
оширишлари лозим эканини таъкидлаб ўта-
ди. Бироқ, 50-йилларгача ҳам жаҳон тил-
шунослигида Навоий асарлари тили фонети-
каси ва лексикаси устида тадқиқотлар
қилинганлигини инобатга олганда, ушбу
масалага ечим мавжуд эди, дейиш мумкин.
Бизнингча, рус тилшунослигидаги ютуқлар-
га мурожаат этиш кифоя эди.
Ушбу девонни тўла нашрга тайёрлаш
асосий вазифа бўлганлиги ва дастлабки нашр
эканлиги сабабли, кўплаб транслитерацион
нуқсонларнинг учраши табиий, албатта. Баъзи
байтлар мазмунини тўғри тушунишга ҳалал
берувчи нуқсонли ўринларни А. Ҳайитметов
№ 677 инв. қўлёзма билан солиштириб,
1
In our opinion, this should be a technical mistake.
2
H. Sulayman describes this situation as being different
in manuscript. See: Alisher Navoi. Khazoyinul Maoni. 4
volumes. Wonders of childhood. I Volume. Tashkent,
publ. "Academy of Sciences of Uzbekistan", 1959. 27 p.
тузатади. Масалан, “Наводиру-ш-шабоб”даги
548-ғазалдаги ушбу байт Ҳ. Сулаймон нашрида
қуйидагича келтирилган:
Қушқа юнг маскан аро хушроқдурур озодлиғ,
Бўлғонидин банд аро сайёди бебок доми била.
Қўлёзмада эса:
Қушқа юнг маскан аро хушроқдурур озодлиғ,
Бўлғонидин банд аро сайёд ипак доми била.
Мазмуни:
қуш учун овчининг ипак тузо-
ғига илиниб қолгандан кўра, чангалзорда
озод юриб, макон тутиш яхшироқдир
(А. Ҳайитметов шарҳи).
Ёки шу девоннинг 11-ғазалидаги “софин”
сўзи “сочин”, 39-ғазалдаги “фахр” сўзи “фарқ”,
111-ғазалдаги “жавоб” маъносидаги “посух”
сўзи “носух”, 234-ғазалдаги “ўртар пари” сўзи
“ўртар ёрин” деб бузиб ёзилганини таъкид-
лайди ва ўз фикрларини 50 дан ортиқ
мисоллар билан далиллайди. Олим Ҳ. Сулай-
мон нашрни тайёрлашда А. Ҳайитметов
тадқиқоти учун асос бўлган қўлёзмага кўп ҳам
мурожаат этмайди. Париж, Туркия (Тўпқопи)
ва Ленинградда сақланаётган куллиёт қўлёз-
маларидан фойдаланади. Бироқ А. Ҳайитме-
тов ўринли таъкидлаб ўтган тафовутлар
мазмун ва шаклнинг мукаммалашувига
хизмат қилганлиги нуқтаи назаридан айтиш
мумкинки, XVI асрда кўчирилган мазкур
қўлёзма ҳам охирги варағи йўқлигини ҳисобга
олмаганда, яхши сақланган. Қолаверса, Ҳ. Су-
лаймон ҳам бу нусха билан таниш бўлган.
Балки, кўчирувчи ходимларнинг кичик эъти-
борсизликлари эвазига юз бергандир
3
.
“Хазойину-л-маъоний”нинг илмий танқи-
дий матнини тузиш иши юқорида таъкидла-
ганимиздек, Ҳ. Сулаймон томонидан бош-
ланган бўлиб, “Ғаройибу-с-сиғар” девони
матнигина тайёрланган. Бироқ бу иш ҳам
мукаммал бўлмаган. Аниқроғи, танқидий
матн даражасида бўлмаган. Биз Навоийнинг
“Ғаройибу-с-сиғар” девонини матний ўрган-
3
Note: The first two chapters of the first volume of the
“Khazaunin-l-Ma'ani” textbook were translated into
Dilbar Ruzieva's and Abduvohid Shokirov's dossier.
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
ганимизда, девоннинг Беруний номидаги
Шарқшунослик институти қўлёзмалар фон-
дида сақланаётган инв № 677 қўлёзмаси,
илмий-танқидий матнининг факсемил наш-
ри
1
ҳамда мукаммал нашри ҳисобланган
“Тўла асарлар тўплами”
2
ўзаро жиддий
фарқланиши кўзга ташланди. Биз уларнинг
мазмунга жиддий таъсир этаётган баъзи
тафовутларни таҳлилга тортдик.
Девондаги 4-ғазалнинг 7-байти танқидий
матнда мақтаъ бўлиб келган. Муаллиф номи
келтирилган байт, яъни мақтаъ эса юқорига
чиқарилган. Бу гарчи қўлёзмада тўғри акс
этган бўлишига қарамасдан, танқидий матнда
хатоликка йўл қўйилган. Нашрда эса тўғир-
ланган. 67-ғазалнинг 3 ва 5-байтлари ҳақида
ҳам шундай фикрни айтиш мумкин. Мукам-
мал композицияга эга ғазалларнинг бу тарзда
бузилишини кўплаб учратиш мумкин.
Ёки танқидий матнни кўздан кечирар эканмиз:
Тутулмиш эрди ғазабдин улусни қилди асир,
Қуёш тутулса, бале, фитнадур анга таъсир.
байти билан бошланувчи 7 байтли 145-
ғазал танқидий матнда тўлиғича келтирил-
маган. 144-ғазал эса такроран берилган.
Қўлёзма ва нашрда эса мавжуд.
Гарчи баъзи ўринлар нашрда тўғриланган
бўлса-да, 11-ғазал 3-байт б мисрасининг та-
фовутланаётганини кўриш мумкин. Қўлёзма
ҳамда танқидий матнда ўша байт қуйидагича
келтирилган:
Жузв-жузвумни фиғонким мунфак этти
тийғи ҳажр,
Бир-биридин лек ўзидур жузви лоянфак манга.
Шу байт нашрда аслига мувофиқ берил-
масдан, негадир ўзгартирилган
:
Жузв-жузвумни фиғонким, мунфак этти
тийғи ҳажр,
Ҳар-биридин лек ўзидур жузви лоянфак манга.
1
Alisher Navoiy. Wonders of childhood. Scientific and
critical text. Tashkent, public. "Mumtoz word", 2012. 782 p.
2
A.Navoi. Complete Collection of Works. Hassoon is
universal. 10 volumes. Volume 1. Wonders of childhood.
Tashkent, publ. Publisher-publishing house named after
Gafur Gulyam. 2011. 804 p.
Мазмуни:
фиғон қилурманки, ҳажр (бизни)
бўлакларга ажратди, мен учун улар бир-бири-
дан ажралмайдиган қисмларнинг ўзидир.
Ушбу ўринда шеърнинг поэтик хусусият-
лари бузилган. 31-ғазал 1-байти қўлёзма ва
нашрда қуйидагича келтирилган:
Ҳам рамад теккан кўзунгга чашми
бедорим фидо,
Ҳам учуқ чиққан лабингга жони афгорим фидо.
Ушбу байтдаги “теккан” сўзи танқидий
матнда “тикан” шаклида ёзилган. Ташдид
белгиси ҳам ишлатилмаган. Баъзи ўринларда
эса ташдид қўлланади. Бунда муайян принцип
йўқлиги бугунги китобхонни чалғитиши
мумкин. Мисра мазмунига эътибор берайлик:
“Кўз оғриғи теккан кўзингга бедор кўзларим
фидо”. Энди тикан сўзини қўйсак, “тикан
кўз…” шаклида мантиқ бутунлай бузилган.
161-ғазалнинг 6-байт а мисрасида қўлёз-
ма ва танқидий матнда қўлланган “боқий”
сўзи нашрда (2011) “бақо” тарзида қўллан-
ган. Бу ҳолда мазмун ўзгариши билан бирга,
вазн талаби ҳам бузилган.
Боқий топар улки бўлди фоний,
Раҳравга бақо фано бўлибдур.
Байт тақтеъси:
“мафъувлу мафоилун
фаувлун”
(– – v v – v – v – –). Унинг вазни
шаклланишида “мафоийлун” аслининг бир
йўла учта – ахраб (мафъувлу), мақбуз (ма-
фоилун) ва маҳзуф (фаувлун) фарълари
иштирок этган. Шунга кўра, бу байтнинг
вазни “ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи
маҳзуф” деб аталади. “Бақо”ни қўлласак, v– v
v – v – v – – ҳосил бўлади. Бироқ бу афоилу
тафоил ғазал вазнига мутлақо мос келмайди.
168-ғазалнинг 6 байти қўлёзма ва тан-
қидий матнда қуйидагича келтирилган:
Хуштурур жону жаҳон жонон била,
жонон агар,
Бўлмаса жон ўйлаким, ўлмак жаҳон
зиндон эрур.
Нашрда эса:
Хуштурур жону жаҳон жонон била,
жонон агар,
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
Бўлмаса жон ўйлаким, ўлмас жаҳон,
зиндон эрур.
Фарқланаётган “ўлмак” ва “ўлмас” сўзлари
бир қараганда кичик фарқдай туюлса-да,
мазмуннинг жиддий ўзгаришга учраганини
кўриш мумкин. Мазмуни: жон ҳам, жаҳон ҳам
жонон билан хушдур, жонон йўқ бўлса, жон
жаҳонда ўлган кабидир, жаҳон зиндон кабидир.
Агар “ўлмас” сўзини қўйсак, мантиқан но-
мукаммаллик юзага келади, яъни мазмун
бузилади. Бундай ҳолатни 184-ғазалда ҳам куза-
тиш мумкин. Ғазалнинг 3-байт б мисрасидаги
“харж” сўзи танқидий матнда “ҳаж” шаклида
нотўғри ёзилган. Гарчи
ҳе
ва
жим
ҳарфлари
ўзаро боғланмай ёзилган бўлса-да,
р
ҳарфи йўқ.
Ёки 193-ғазалнинг 2-байти қўлёзманинг
танқидий матнида қуйидагича келган:
Базм эмас боғ ичра майсизким, ҳунарвар илгидин,
Бўлди рангин мум ҳар қолаб била
ҳайъатпазир.
Шу байт нашрда:
Шамъ эмас боғ ичра майсизким,
ҳунарвар илгидин,
Бўлди рангин мум ҳар қолаб била
ҳайъатпазир.
Шамъ ва базм сўзлари ёзилишда ҳеч
қандай ўхшашликка эга эмас. Негадир бу сўз
нашрда ўзгартирилган.
195-ғазал 5-байтда қўлланган “нукта”
(нозик) сўзи қўлёзмада “нуқта” (нуқат) шак-
лида қўлланади. Бизнингча, мазмунан нукта
сўзи тўғри ишлатилган.
Баъзи ўринларда эса арабча, форсча бўл-
ган ўзлашма сўзлар тарихийлик принципи
асосида ёзилмаган. Масалан, 59-ғазал 7-
байтида қўлланган “тоат” сўзи танқидий
матнда ت (т) билан ёзилган. Қўлёзмада,
ҳаттоки луғатларда ҳам ط (то) билан ёзилган.
Бундан ташқари, бир қатор фонетик
хусусиятларнинг нашр этишда инобатга
олинмагани, натижада, давр тили сақланма-
ган ўринларни ҳам кўплаб учратиш мумкин.
Масалан,
т
билан тугаган сўзларга қўлёзма
ва танқидий матнда
-тур
, нашрларда эса
-
дур
шаклидаги қўшимча қўшилган:
Муҳаб-
батдур (180-ғ. 5-байт)
. Бундай мисолларни
юзлаб келтириш мумкин.
А. Ҳайитметов шу девондаги яна бир
қатор тафовутли жумла ва байтларни кел-
тирар экан, транслитерация жуда машаққат-
ли ва кўп меҳнат, тажриба ва илм талаб
этишини алоҳида таъкидлайди. Бошқа бир
ўринда эса, А. Ҳайитметов олим Ҳ. Сулай-
мон томонидан ўрганилган “Илк Девон”даги
шеърларнинг болалик даврида яратилган-
лиги ҳақидаги фикрига бироз қўшимча
киритади, яъни “Илк Девон”нинг 1464–1465
йилларда кўчирилганига таяниб, бу пайтда
Навоий 24–25 ёшда бўлганлиги, демак, бу
девонда фақат болалик эмас, йигитлик даври
(16 ёшдан кейин) шеърлари ҳам кири-
тилганлигини эътироф этади
1
.
Олим А. Ҳайитметов Навоий лирикаси-
даги даврий чегараларни аниқлаш катта ма-
сала эканини таъкидлаб, бунда уч хусу-
сиятни ҳисобга олишни таклиф этади: 1. Де-
вонларни қиёсий ўрганиш; 2. Тарихий маъ-
лумотларга таяниш; 3. Шеърларнинг мазмун
моҳиятидан келиб чиқиш. Гарчи бу нисбий
бўлишига қарамасдан, бир қатор лирик
асарларининг даврий чегарасини аниқлашга
ёрдам беради. Бироқ Ҳ. Сулаймон томонидан
тайёрланган илк тўлиқ нашрнинг тайёрла-
ниши учун 5 йил жуда қисқа фурсат экан-
лигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Негаки,
олимнинг асосий вақти Навоий девонлари
қўлёзмаларини топиш ва тўплашга сарф бўл-
ганини инобатга олганда, шоир лирикасини
кенг планда ўрганиш учун олимнинг ҳар то-
монлама имконияти етарли даражада бўлмаган.
Қолаверса, олим илк нашр танқидий матн
вазифасини бажаришини назарда тутмаган.
А. Ҳайитметов, дастлаб, “Наводиру-н-
ниҳоя”, кейин “Фавойиду-л-кибар” девон-
ларига киритилган
“Қачон мактабда ул...”
деб бошланувчи ғазалнинг мазмунига кўра,
болалик даврида яратилганлигини таъкид-
лайди. Ёки “Илк Девон”га киритилган
“Хас-
та кўнглум ўртанур...”
,
“Ул париваш
1
Hayitmetov A. Poetry inventions of childhood. Science
and Marriage. 1991. No 2. 6 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
ҳурнинг...”
каби ғазалларни ҳам Навоийнинг
болалик йилларида, яъни 14–15 ёшига қадар
ёзилганини айтади. Ҳ. Сулаймоннинг ўз ол-
дига қўйган асосий мақсади эса Навоий
куллиёти структурасини тиклашдан иборат
эканини унутмаслик лозим.
Қизиғи шундаки, “Хазойину-л-маъоний”
девонларининг кейинги йилларда – муста-
қилликкача бўлган давр нашрлари, яъни
кирилл ёзувида босмахонада чоп эттирилган
нашрларининг ҳам асосий қисми терма
девон шаклидадир. Фақат 1959–1960 йил-
лардаги Ҳ. Сулаймон нашри (нисбатан тў-
лиқ) ва 20 жилдлик “Мукаммал асарлар
тўплами” бундан мустасно. Буни шу билан
изоҳлаш мумкинки, шоир лирикаси нашр
этилган давр ва ундаги мафкура, сиёсий
қарашларни сингдирган ҳолда, таҳлил ва
талқин қилинган. Бунинг исботи ўлароқ,
девонлардаги ҳамд ва натъ шаклидаги ҳамда
тасаввуфий ғоялар яққол кўзга ташланиб
турган шеърлари нашрлардан тўлиқ олиб
ташланган ёки байт ва мисралар ўзгариш-
ларга учраган. Шоир асарларидаги тасавву-
фий-фалсафий қарашларни мавжуд бўлган
сиёсий мафкурага бўйсундирган ҳолда
талқин этиш собиқ иттифоқ даврида кенг тус
олди. Буни шоир лирик мероси нашрлари ва
талқинларида кўриш мумкин.
Ҳамид Сулаймоннинг келтирган маълу-
мотига кўра, шоирнинг йирик девони “Хазо-
йину-л-маъоний” шу вақтларгача атиги икки
маротабагина босмадан чиққан бўлса, унда
ҳам девондаги шеърларнинг тўртдан бир
қисмигина нашр этилган
1
. Натижада, китоб-
хонларга Навоий яратган ўзбек тилидаги
3132 шеърдан 736 тасигина маълум бўлиб
қолган. 2396 таси эса ҳатто 60-йилларгача
кўпчилик адабиётшуносларга ҳам маълум
бўлмаган. Девон илк бор тўлиқ ҳолда, Порсо
Шамсиев таҳрири остида (сўзбоши муалли-
фи Ҳамид Сулаймон) 1959–1960 йилларда
нашр этилди ва девоннинг биринчи марта
1
Alisher Navoi. Chor Devon (readers: Sobir Abdulla and
Uygun). Tashkent, public. "Gostecizdat", 1939; Navoi.
Devon (publishers: Sodiq Mirzaev and G.Karimov).
Tashkent,
public.
"Public
publishing
house
of
Uzbekistan", 1948. 200 p.
илмий аппаратлар билан таъминланган наш-
ри яратилди. Бу нашр Порсо Шамсиев таҳ-
рири остида нашр қилинган. Сўзбоши муал-
лифи Ҳамид Сулаймон девоннинг биринчи
қисмида, яъни “Ғаройибу-с-сиғар”да Навоий
лирик асарларининг илмий-танқидий матни-
ни тузиш учун манба вазифасини ўтаган
қўлёзмаларнинг ҳам рўйхатини келтиради.
Шу билан бирга, девондаги барча лирик
асарларнинг вазни, автор редакциялари ҳа-
қида ҳам қимматли маълумотларни келтириб
ўтади. Шундай қилиб, “Хазойину-л-маъоний”-
нинг дастлабки икки девони 1959 йилда тўла
ҳолда нашр этилди. Девоннинг учинчи ва тўр-
тинчи қисмлари эса 1960 йилда нашр этилган.
Шоир девонидаги шеърларни текстоло-
гик жиҳатидан ўрганиш 1959–1960 йилларда
Ҳамид Сулаймоннинг “Хазойину-л-маъо-
ний”нинг илмий-танқидий матнини яратиш-
га қаратилган тадқиқотлари билан боғлиқ.
Олим шоир қўлёзмаларини ўрганиш на-
тижасида, аввало, “Хазойину-л-маъоний” де-
вонларининг структурасини аниқлади. Ик-
кинчидан, девонлардаги жанрлар ҳажми ва
жойлашиш ўрнининг автор редакциясидаги
ҳолатини тиклади. Танқидий матн тузиш
учун эса танланган 10 қўлёзма манба
орасидан Ленинградда сақланаётган инв. № 55
куллиёт қўлёзмасини таянч манба этиб бел-
гилади ва қолган нусхаларга таянган ҳолда,
танқидий матн тузишни мақсад этиб белги-
лади. Куллиётнинг дастлабки икки девони-
нинг танқидий матнини тузиш бошлади.
Бунда 4 та қўлёзма ўзаро қиёсланади. Бироқ
олимнинг бошлаган бу тадқиқоти баъзи са-
бабларга кўра ўз якунини топмасдан қолган.
Шунга қарамасдан, олим Ҳ. Сулаймон
“Хазойину-л-маъоний”ни таянч ва қўшимча
қўлёзмаларга таяниб, 2 марта нашр эттирди.
Биринчи нашр 4 жилдда “Хазойину-л-маъо-
ний” номи билан нашр этилган бўлса, иккин-
чиси 15 жилдлик Навоий “Асарлар”ининг 1, 2,
3,
4-жилдларига
киритилди.
Уларнинг
биринчиси илмий нашр ҳисобланади. Унинг
бир қатор ўзига хос хусусиятлари бўлиб,
қуйидагилар кўзга яққол ташланади:
Фонетик хусусиятлари:
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
–
Тарихийлик принципининг сақлан-
ганлиги: қаро (бошқа нашрларда қора), они
(бошқа нашрларда ани);
–
“О” лашиш: сори (бошқа нашрларда сари);
–
“Э”лашиш: кеби (кейинги нашрларда киби);
–
Жарангсизлашув: -қ форманинг кенг
ишлатилиши (бошқа нашрларда г ва ғ шакл
кўп қўлланади);
–
Вазн талаби билан ундош ҳарфнинг
ҳижога айланиши лозим ўринларда қисқа
унли ёки чўзиқлик мақсадида -й орттири-
лиши (арабча-форсча сўзларда кузатилади):
ифлосидин (ифлосдин), тийғ (тиғ);
Ҳ. Сулаймон Навоийнинг буюк ва бой
лирик меросига бўлган ўзбеклар орасидаги
оммавий қизиқишни бошлаб берган бўлса-
да, девон илк маротаба тўлиқ нашр этилиши
сабабли араб имлосидаги чалкашликлар,
ҳаттотлар йўл қўйган хатоликлар, шунинг-
дек, нашрда йўл қўйилган камчиликлар ва
бошқа бир қатор сабабларга кўра, Ҳ. Су-
лаймон нашр эттирган танқидий матн
академик нашр эмас эди. Хусусан:
– Эски ёзувда танқидий матн яратилмади.
Кейинчалик, 2011 йилда фақат “Ғаройибу-с-
сиғар”нинг жиддий нуқсонлардан ҳоли бўл-
маган танқидий матни нашрдан чиқди
1
;
–
Давр нуқтаи назаридан нотўғри талқин
қилинган баъзи шеърлар (ғазаллар) тўлиғича
киритилмаган. Кейинги нашри эса қисқарти-
рилган нашр бўлиб, дастлабки нашрдан туши-
рилган шеърлар бу нашрга ҳам киритилмаган;
–
Байтлар, мисралар, сўзларнинг тушиб
қолиши ва сўз қўллаш билан боғлиқ хато-
ликларга йўл қўйилган. Аксарият нашрий нуқ-
сонлар иккинчи нашрида тузатилган. Бироқ бу
нашр тўлиқ ҳажмни қамраб олмайди;
–
Транслитерацион, орфографик ва пунк-
туацион хатоликларга йўл қўйилган ва ҳоказо.
Ҳамид Сулаймон Навоий девонларининг
27 та қўлёзма манбаси маълумлиги ҳамда
уларнинг баъзилари бугунгача тўлиқ сақлан-
маганини таъкидлаб ўтади. Ҳамид Сулаймон
Алишер Навоийнинг ўзбек тилидаги девон-
лари редакцияси классификацияси, илмий-
1
Alisher Navoiy. Wonders of childhood. Scientific and
critical text. Tashkent, public. "Mumtoz word", 2012. 782 p.
танқидий матни ва транслитерацияси учун
фойдаланилган қўлёзмалар ва уларнинг қиё-
сий жадвалидаги хронологик тартибини
келтириб ўтар экан, Илк девон, “Бадоеъу-л-
бидоя”, “Наводиру-н-ниҳоя”, “Хазойину-л-
маъоний” ҳамда терма девонларнинг қўлёз-
ма нусхалари ҳақида аниқ маълумот келти-
ради (шулардан 11 таси “Хазойину-л-маъо-
ний” қўлёзма нусхаларидир)
2
.
Хулоса.
Умуман олганда, Ҳ. Сулаймон
адабиётшунослигимизда, хусусан, ўзбек
манбашунослиги ва матншунослигида На-
воийнинг катта ҳажмли “Хазойину-л-маъо-
ний” девонини илмий ўрганиб, шоир лирик
меросининг умумий ҳажми, фойдаланган
жанрлари, вазнлари
3
, хронологияси ва бошқа
муҳим масалаларнинг ечимини топди ва На-
воий девонлари қўлёзма манбаларини наза-
рий аспектда тадқиқ этди.
Мухтасар айтганда, Навоий лирикаси
матнлари ва манбаларини текстологик ўрга-
ниб, куллиёт манбашунослиги ва матншу-
нослигида улкан ютуқларга эришилди.
Навоий лирик меросининг XV–XIX асрдаги
қўлёзмалари текширилди ва куллиётнинг
автор редакцияси аниқланди. Қўлёзмаларни
солиштириш жараёнида шоирнинг илк
девони, “Бадоеъу-л-бидоя” ва “Наводиру-н-
ниҳоя” девонлари аниқланди, ёшлик лирика-
сининг куллиёт таркибидаги тақсимоти
аниқланди. Шу билан бирга, “Хазойину-л-
маъоний” девонлари илмий-танқидий матни
учун асос бўлувчи қўлёзмалар ажратилди ва
ушбу қўлёзмалар асосида илк тўлиқ нашр
яратилди ҳамда жаҳоннинг бир қатор
тилларида таржима асосида нашр эттирилди.
Юқорида саналган куллиёт нашрини мукам-
маллаштириш билан боғлиқ камчиликлар
эса танқидий матн тузиш принципларини
ишлаб чиқиш ва уни жорий ёзувга мос-
лаштириш билан боғлиқ бўлиб, бугунги кун
ўзбек матншунослиги олдидаги ўз ечимини
кутаётган муҳим масалалардан биридир.
2
Note. Alisher Navoi. Khazoyinul Maoni. 4 volumes.
Wonders of childhood. I Volume. Tashkent, publ.
"Academy of Sciences of Uzbekistan", 1959. 15-19 p.
3
Note: Weak medals of Navoi lyric heritage Mirzayev said.
