“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
А.С. Кучаров, и.ф.д., проф.,
Ш.А. Исамухаметов, мустақил изланувчи,
Н.Г. Акбаров,
катта илмий ходим-изланувчи, ТДИУ
ХАЛҚАРО ЛОГИСТИКАНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА
МИКРОЛОГИСТИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ФАОЛИЯТИ ТАҲЛИЛИ
В статье рассмотрены развитие международной логистики в
микрологистических услуг а также влияние логистики в развитии
международной торговли. Изучены оценка оказыващих услуг, уровень сервиса,
конкурентоспособность компании в оказании логистических услуг в
предприятиях. Раскрыта сущность логистических услуг, оценена их роль в
развитии мирового рынка, определены основные понятия.
The article describes the development of international logistics in the micro
logistics services as well as the impact of logistics in the development of international
trade. Studied assessment of the services provided, the level of service, the company's
competitiveness in the provision of logistics services to enterprises. The essence of
logistics services to evaluate their role in the development of the world market, the
basic concepts.
Калитли сўзлар:
логистика, юк ташиш, логистик қарашлар,
интеграциялашув, жараён, ташкиллаштирувчи функция, товар ҳаракати,
бошқарувчи, таклиф.
Иқтисодиётимизни халқаро савдога глобаллашуви шароитида барчамизга
маълумки муҳтарам Президентимиз ишбилармонлик муҳитини шакллантириш,
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва
янада рағбатлантиришни 2016 йилги иқтисодий дастурнинг энг муҳим
вазифалари ва устувор йўналишларнинг бири сифатида белгилаб бердилар. Бу
борада маърузада таъкидланганидек: “...эркин тадбиркорликка кенг имтиёз ва
преференциялар йўлини очиб бериш, инвестициялар, аввало, чет эл
инвестицияларининг ҳажмини ошириш ва жорий этиш иқтисодиётимизнинг
барқарор ўсиш суръатларини ва унинг макроиқтисодий мутаносиблигини
таъминлаш бўйича ўз ижодий таъсирини берди, десак, айни ҳақиқатни айтган
бўламиз”.[1]
Шу аснода халқаро логистикани ривожлантиришда
унда микро логистик
корхона ва логистик марказлардан унумли фойдаланиш, республикамизда
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолияти учун бир қатор қулайлик ва
енгилликлар яратилган, кўплаб имтиёз ва преференциялар берилган. Юқорида
кўрсатилган омилларни инобатга олиб, микро логистик хизматлар тизимини
шакллантириш бўйича амаллар қуйидаги кетма – кетликда бажарилади:
Истеъмол бозорини сегментларга ажратиш, яъни уни аниқ истеъмолчилар
гуруҳига бўлиш, бу гуруҳларнинг ҳар бирига, истеъмол хусусиятларига қараб
маълум хизматлар талаб этилиши мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
1.
Истеъмолчилар учун энг муҳим бўлган хизматларни аниқлаш.
2.
Аниқланган хизматларни саралаш, истеъмолчилар учун энг муҳим
бўлган хизматларга эътиборни кучайтириш.
3.
Бозорнинг алоҳида сегментлари келишувида хизматлар стандартларини
аниқлаш.
4.
Кўрсатилаётган хизматни баҳолаш, сервис даражаси ва кўрсатилаётган
хизматлар нархи ўртасида ўзаро боғлиқликни ўрнатиш, компаниянинг
рақобатбардошлигини таъминлаш учун зарур бўлган сервис даражасини
аниқлаш.
5.
Истеъмолчилар
эҳтиёжларига
хизматларнинг
мос
келишини
таъминлаш учун улар билан алоқалар ўрнатиш.
Бунда истеъмол бозорининг сегментларга ажратилиши географик омил
бўйича, кўрсатилаётган хизматлар хусусиятлари бўйича ёки бошқа
кўрсаткичлар бўйича амалга оширилиши мумкин. Истеъмолчилар учун муҳим
хизматларни аниқлаш, уларни солиштириш ва микро логистик хизмат
стандартларини аниқлаш истеъмолчилар ўртасида сўровлар ўтказиш йўли
билан амалга оширилади[2]. Микро логистик хизматларни етказиб бериш
жараёнида кўрсатиладиган хизматларни бажаришга кетадиган вақтни, худди
шу етказиб бериш жараёнида кўрсатилиши мумкин бўлган хизматларнинг
умумий комплексига кетадиган вақт билан таққослаш йўли билан ҳам баҳолаш
мумкин. Ҳисоб қуйидаги формула орқали амалга оширилади:
n N
Y = t
i
/ t
i
*100%;
Бу ерда n ва N – мос ҳолда ҳақиқий ва назарий кутилаётган хизматларнинг
миқдори, t
i
– i хизмат кўрсатишга кетадиган вақт [3].
Микро логистик хизмат кўрсатиш даражасини баҳолаш учун
хизматларнинг энг муҳим турлари танланади, уларни кўрсатиш катта
харажатларни талаб этади, кўрсатмаслик эса – катта йўқотишларга олиб келади.
70 % ва ундан юқори бўлган микро логистик хизмат кўрсатиш харажатлари
хизмат кўрсатиш даражасига боғлиқ ҳолда экспоненциал ўсиб боради ва 90 %
га етганда микро логистик сервис ҳажмини ошириш самарасиз бўлиб қолади.[4]
Шу билан бирга хизмат кўрсатиш даражасини пасайтириш сервис сифатининг
ёмонлашуви натижасидаги йўқотишларга олиб келади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. Микрологистик хизмат кўрсатиш даражасига боғлиқ омиллар
Манба:
Улашев И.О., “Логистика” , ўқув қўлланма, Навоий-2011й, 126 б.
Логистик хизматнинг мақсади хизмат кўрсатиш даражасининг оптимал
миқдорини қидиришдан иборат. График тарзда сервис даражасининг оптимал
миқдорини хизмат даражаси ўзгарганда харажатлар ва йўқотишларнинг
ўзгаришини акс эттирувчи F суммар чизиғини қуриш орқали аниқлаш мумкин.
2-расм. Микрологистик хизмат кўрсатиш даражасининг миқдорига
харажатлар ва йўқотишларнинг боғлиқлиги
Манба: Улашев И.О., “Логистика”, ўқув қўлланма, Навоий-2011й, 126 б.
Микро логистик хизмат кўрсатиш сифатини баҳолаш учун қуйидаги
мезонлардан фойдаланилади:
- етказиб беришнинг эгилувчанлиги;
- буюртма бажарилиш давомийлиги;
Етказиб беришнинг эгилувчанлиги
буюртма бажарилишининг келишилган
муддати бузилмаган ҳолда, мижозни етказиб беришнинг бирламчи шартларини
70 80 90 100
С
ифа
тси
з
хи
зм
ат
кў
рса
ти
ш
нати
жас
ид
аги
Хизмат кўрсатиш даражаси %
Хи
зм
ат
кў
рс
атиш
га
ке
тад
иган
ха
ра
жатл
ар
, с
ўм
Хизмат кўрсатишнинг
ёмонлашуви натижасидаги
йўқотишларнинг, хизмат
кўрсатиш даражасига
боғлиқлиги
Хизмат кўрсатиш
даражаси,%
Хизмат кўрсатиш
харажатларининг хизмат
кўрсатиш даражасига
боғлиқлиги
Хар
ажат
лар
ва
йў
қо
ти
шл
ар
, су
м
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
ўзгартириш ҳақидаги хоҳишлар қондирилиш даражасини характерлайди. Бунга
буюртмани ўтказиш шакли ёки усулини ўзгартириш ва бошқалар киради.
Етказиб беришнинг ишончлилиги
етказиб берувчининг шартномада
кўрсатилган буюртма бажарилиш муддатларига риоя қилиш имкониятларини
аниқлайди. Етказиб беришнинг ишончлилигига таъсир этувчи муҳим омил
бўлиб шартномада кўрсатилган мажбурият (кафолат)ларнинг мавжудлиги
ҳисобланади, бу мажбуриятларга асосан етказиб берувчи буюртма бажарилиш
муддатлари бузилганлиги учун жавобгар бўлади.
Буюртма бажарилиш давомийлиги
буюртма олиниш вақтидан товарлар
партиясини истеъмолчига етказиб беришгача бўлган календарь даврини
характерлайди. Буюртма бажарилиш давомийлиги ўзининг таркибига
қуйидагиларни олади: буюртмани ҳужжатлаштириш, ишлаб чиқариш,
қадоқлаш, тушириш ва истеъмолчига етказиб бериш.
Товарлар эксплуатациясининнг бутун муддати давомида техник хизмат
кўрсатиш, истеъмолчиларни ўқитиш ва ахборот билан таъминлаш бўйича
хизматлар комплексини ташкил этади.[5]
Сотувдан кейинги давр ичида логистик хизмат кўрсатиш қуйидаги асосий
тадбирларни ўз ичига олади:
-
товар сотилгандан кейин харидорга кўрсатиладиган хизматларни
аниқлаш;
-
етказиб бериш шартларини келишиш жараёнида сотувдан кейинги хизмат
кўрсатиш кетма – кетлигини ўрнатиш;
-
зарур бўлган техник ҳужжатларни тайёрлаш ва чиқариш товар
истеъмолчиларини ўқитиш;
-
эҳтиёт қисмлар ҳамда етказиб берилаётган товарлар устидан назоратни
амалга ошириш имконини берувчи инструментлар ва текширув ускуналари
билан таъминлаш;
-
логистик хизмат кўрсатиш жараёнини, уни тўғридан - тўғри амалга
ошириш йўли билан ёки субподрядчиклар (пудратчилар), дистрибьюторлар
(тарқатувчилар), мижозлар томонидан олиб борилаётган хизмат кўрсатиш
сифати устидан назорат ўрнатиш орқали бошқариш;
-
эҳтиёт қисмларини сақлаш ва созлаш ишларини олиб бориш учун жой ва
инфратузилмани аниқлаш ва тайёрлаш;
-
эҳтиёт қисмлар ҳаракати жараёнида қадоқлаш ва вақтинчалик омборга
жойлаштириш, юклаш - тушириш ишлари, транспорт воситалари ҳамда хизмат
кўрсатиш персоналининг ҳаракатини бошқариш.
жадвал
Микро логистик хизматини ташкил этишдаги муаммолар
Микро логистик хизматини ташкил этиш
муаммолари
Корхона бўлинмалари ходимларини мотивациялаш
1
2
Корхона бўлинмалари томонидан микро
логистика хизматига салбий муносабат
Корхонанинг бошқа бўлинмалари томонидан анъанавий
бажариладиган функцияларни логистика бўлимига
ўтиши
Корхона микро логистика хизматининг оқилона
ташкилий тузилмасининг мавжуд эмаслиги
Корхона ишлаб чиқариш хўжалик фаолияти турли
йўналишлари функцияларининг мунозарали эканлиги
Корхона микро логистика хизматининг етарли
Корхонанинг бошқа бўлинмалари томонидан микро
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
даражада функционал ташкилий мослашувчан
эмаслиги
логистика хизмати фаолиятидаги хатолар ва
камчиликлардан фойдаланиш
Корхона ва унинг бўлинмаларида умумий
оптимал ташкилий тузилманинг мавжуд
эмаслиги
Корхона бўлинмалари ходимларининг жорий ҳолатдаги,
хусусан яқин келгусидаги мавқеига ишончсизлиги
Манба: Муаллифлар ишланмаси.
Корхонанинг ташкилий тузилмасида барча функционал соҳалар
логистика хизмати билан ўзаро ҳамкорлик қилади ва фаолиятнинг
оптималлигини ҳамда корхонанинг барқарорлигини таъминлайди.[4] Логистика
хизмати мутахассислари олдида юзага келадиган можароли ҳолатлар ва
муаммоларни ҳал этиш эмас, балки йириклаштирилган вазифалар блокини
бажаришни таҳлил қилиш ва мувофиқлаштириш вазифаси туради. Логистик
ёндошув асосидаги бошқарувнинг вазифаси бўлиб, корхонанинг глобал
мақсадига эришиш мақсадида функциялараро асосда операцияларга бўлган
эҳтиёжни мувофиқлаштириш ҳисобланади.
Корхонанинг микро логистика хизмати корхонанинг турли хил
функционал бўлинмалари билан яқиндан ўзаро ҳамкорлик қилиши ва шу
орқали улар фаолиятининг оптималлашувини ҳамда компаниянинг тизимли
барқарорлигини таъминлаши лозим.
Корхоналарда микро логистика хизматини ташкил қилиш назарияси ва
амалиётида микро логистика хизматининг классик уч даражали ташкилий
тузилмаси мавжуддир.
3-расм. Корхона учун таклиф этилаётган микро логистика хизматининг
классик уч даражали ташкилий тузилмаси
Манба: муаллифлар ишланмаси.
Микро логистика хизмати ишлаб чиқаришни режалаштириш билан
чамбарчас боғлиқ. Бу ишлаб чиқаришни, хомашёни, материалларни, эҳтиёт
қисмларни маълум миқдорда ва сифатда вақтида етказиб берилишига
тобеълиги билан асосланади. Шунинг учун логистика бирон-бир маҳсулот
ишлаб чиқариш ҳақида қарорлар қабул қилиш ва тайёр маҳсулотни ишлаб
чиқариш графикларини шакллантиришда қатнашиши керак. Микро логистик
хизматнинг муҳим функцияси бўлиб хомашёни ва эҳтиёт қисмларни цехларга,
иш жойларининг ўзига етказиб бериш ва тайёр маҳсулотни сақлаш жойларига
Умумий
бошқарув
Дастурли
бошқарув
Оператив
бошқарув
Менежерлар
Учинчи
даража
Иккинчи
даража
Гуруҳ
бошлиқлари
Биринчи
даража
Логистика бўйича
вице-президент
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
ўтказиш ҳисобланади. Шу функцияни амалга оширишда микро логистиканинг
ишлаб чиқариш билан ўзаро боғлиқлиги, ҳар хил жойларда захираларнинг
кўпайишига, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг янада ривожланишига
олиб келади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. “Бош мақсадимиз-мавжуд қийинчиликларга қарамасдан,
олиб борётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил
давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисосбидан олдинга юришдир” мавзусидаги маърузаси.
2015 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва
2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси.
//Халқ сўзи, 16 январь 2016 й.
2. Чудаков А.Д. Логистика. Учебник. -М.:ООО РДЛ, 2007. - 232 стр.
3. Улашев И.О., “Логистика” , ўқув қўлланма, Навоий-2011й, 126 б.
4. Саматов Ғ.А., Қориева Ё.К. Логистика. Услубий қўлланма. -Т.: Фан,
2005. – 296 бет.
5. Рашидов К.К. Халқаро кўламда йўловчи ва юк ташишнинг ҳуқуқий
асослари. Ўқув қўлланма. -Т.: Адабиёт, 2004. - 128 бет.
