Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
45
МАРКАЗИЙ ВА ЖАНУБИЙ ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИ
ЎРТАСИДАГИ САВДО-ИҚТИСОДИЙ,
ИНВЕСТИЦИЯ ВА ТРАНСПОРТ ЛОГИСТИКА ҲАМКОРЛИГИ — ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛИ
Калонов Мухиддин Бахритдинович
-
ТДИУ ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари
ва муаммолари” илмий - тадқиқот маркази директори
и.ф.д., профессор
Аннотация:
Мақолада Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари
ўртасидаги савдо-иқтисодий, инвестиция
ва транспорт логистика ҳамкорлиги таҳлил қилиниб, мавзу доирасида хулосалар шакллантирилган.
Калит сўзлар:
инвестиция, транпорт, логистика, экспорт, импорт, савдо айланмаси, савдо улуши.
ТОРГОВО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ, ИНВЕСТИЦИОННОЕ И ТРАНСПОРТНОЕ
ЛОГИСТИЧЕСКОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО МЕЖДУ СТРАНАМИ ЦЕНТРАЛЬНОЙ
И ЮЖНОЙ АЗИИ - ФАКТОР РАЗВИТИЯ
Калонов Мухиддин Бахритдинович
-
Директор
Научно-исследовательского центра
«Научные основы и проблемы развития
экономики Узбекистана»
д.э.н., профессор
Аннотация:
В статье анализируется торгово-экономическое, инвестиционное и транспортно-логистическое
сотрудничество между странами Центральной и Южной Азии и делаются выводы по теме.
Ключевые слова:
инвестиции, транспорт, логистика, экспорт, импорт, товарооборот, доля торговли.
TRADE-ECONOMIC, INVESTMENT AND TRANSPORT LOGISTIC COOPERATION BETWEEN
CENTRAL AND SOUTH ASIAN COUNTRIES IS A FACTOR OF DEVELOPMENT
Каlonov Мuhiddin Baxritdinovich
–
Research center “Scientific bases and issues of
economic development of Uzbekistan”
Abstract:
The article analyzes trade, economic, investment and transport logistics cooperation between Central and
South Asian countries and draws conclusions on the topic.
Keywords:
investment, transport, logistics, export, import, trade turnover, trade share.
Кириш.
Ўзбекистоннинг қўшни давлатлар
билан яқин қўшничилик, дўстона ва ўзаро ман-
фаатли муносабатларни яқинлаштириш ва мус-
таҳкамлашга, ҳамкорлик алоқаларини кенгай-
тириш, шунингдек транспорт соҳасидаги ўзаро
алоқаларга қаратилган ташқи сиёсий курси
Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида савдо-
иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни ривож-
лантириш учун мустаҳкам замин яратди.
Марказий Осиё мамлакатлари майдони
75,3 миллион киши бўлган бозорни ташкил қи-
лади. 2020 йилда Марказий Осиё мамлакати-
нинг ялпи ички маҳсулоти 291,1 миллиард дол-
ларни, ташқи савдо айланмаси 142,5 миллиард
долларни ташкил этди.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Сўнгги йилларда Марказий Осиё мамлакатлари
иқтисодиёти 5-7¿ оралиғида юқори ўсиш суръ-
атларига эга бўлган. Жаҳон банкининг прогноз-
ларига кўра, Марказий Осиё мамлакатлари 2021
йилда ЯИМ ўсишининг ижобий динамикасини
тиклаши ва 2022 йилда ўсиш суръатларини
ошириши мумкин.
Қуйидаги савдо битимлари доирасида
Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида ўзаро
савдо учун қулай шароитлар яратилган:
- барча Марказий Осиё мамлакатлари
(Туркманистондан ташқари) 2011 йилги МДҲ
эркин савдо зонаси тўғрисидаги битимнинг иш-
тирокчилари бўлиб, унинг доирасида иштирок-
чи мамлакатлар ўзаро божсиз савдо-сотиқни
амалга оширадилар;
- Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон
ЖСТга аъзо, Ўзбекистон ЖСТга кириш бўйича
фаол музокаралар олиб бормоқда, Туркманис-
тон 2020 йилда ЖСТда кузатувчи мақомини
олди;
- Қозоғистон ва Қирғизистон, Европа
Иттифоқининг аъзолари сифатида умумий бож-
хона маконида;
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
46
- Марказий Осиё мамлакатлари ўзаро сав-
до учун қулай шарт-шароитлар яратиш бўйича
икки томонлама келишувларга ҳам эга.
Марказий Осиё мамлакатлари турли дара-
жаларда халқаро ва минтақавий савдо, ишчи
кучи ва капитал ҳаракати учун очиқ бўлишига
қарамай, улар бир-бири билан яқинроқ ҳамкор-
лик алоқалари ва интеграцион ўзаро алоқалар-
ни ўрнатиш учун катта имкониятларга эга.
2020 йилда Марказий Осиё мамлакатлари
ўртасидаги умумий савдо айланмаси (товарлар-
да, хизматлар савдосини ҳисобга олмаганда)
12,2 миллиард долларни, ташқи савдо айланма-
си 142,5 миллиард долларни ташкил этди.
Шундай қилиб, Марказий Осиё мамлакат-
лари ташқи савдо айланмасининг умумий ҳаж-
мида минтақалараро савдонинг улуши 8,6 фоиз-
ни ташкил этди. Шу билан бирга, шуни таъкид-
лаш керакки, Марказий Осиё мамлакатлари ўза-
ро минтақавий савдода иштирок этиш даражаси
ҳар хил.
Шундай қилиб, Марказий Осиё давлатла-
ри ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажмидаги
Қозоғистон ва Туркманистоннинг улуши улар-
нинг умумий савдо айланмасидаги энг паст кўр-
саткичга мос равишда 5,5 ва 4,5 фоизни ташкил
этади. Тожикистон ва Қирғизистоннинг минта-
қалараро савдодаги иштироки энг юқори кўр-
саткич бўлиб, мос равишда 28,3¿ ва 21,0 ¿ни
ташкил этади. Ўзбекистон 13,3 ¿ кўрсаткич
билан оралиқ позицияни эгаллайди.
Қозоғистон ва Туркманистон ташқи сав-
доси асосан чет эл давлатларига (Европа мамла-
катлари, Хитой, Россия) етказиб бериладиган
углеводородлар (нефть ва газ) экспортида устун
бўлганлиги сабабли минтақавий бозорга кам
эътибор қаратмоқда, жумладан, импорт ҳам
белгиланган мамлакатларга тўғри келади.
Марказий Осиё мамлакатлари товарлари
экспортининг асосий қисмини қазилма табиий
ресурслар ва уларни бирламчи қайта ишлаш
маҳсулотлари (барча товар экспортининг 70-80
фоизигача) ташкил этишига қарамай, минтақа
мамлакатлари ўзаро савдо-сотиқни анча паст
даражада амалга оширмоқдалар.
Хусусан, 2020 йилда Тожикистоннинг уму-
мий экспорт ҳажмида олтиннинг улуши 58,1¿,
Қирғизистон - 50,2¿ ва Ўзбекистон - 38,3 ¿ни
ташкил этди, бу Швейцария ёки Буюк Брита-
нияга етказиб берилади. Қозоғистоннинг уму-
мий экспорт ҳажмининг 66 фоизга яқини асосан
Европа Иттифоқи мамлакатларига етказиб бе-
риладиган минерал маҳсулотлар экспортидир.
Туркманистон экспортининг асосий улуши,
деярли 80 ¿, Хитойга тўғри келади, бу ерда асо-
сан туркман табиий гази экспорт қилинади.
Шу муносабат билан Марказий Осиё мам-
лакатлари ўртасидаги ўзаро савдо улуши, агар
уларнинг хомашё экспорти (нефть, газ ва қим-
матбаҳо металлар) нинг учинчи мамлакатларга
экспорт қилиш ҳажми ҳисобга олинмаса, анча
юқори бўлади.
Шу билан бирга, фойдали қазилмалар бўл-
маган товарлар учун Марказий Осиё мамлакат-
лари минтақадаги барча мамлакатлар манфаат-
ларига жавоб берадиган минтақалараро савдо
ҳажмини, айниқса тайёр маҳсулот ҳажмини
кўпайтириш учун катта истиқболларга эга.
Шундай қилиб, Марказий Осиё мамлакат-
лари ўзларининг ички бозорларига ўзаро кириш
имкониятларини
кенгайтириши,
уларнинг
тайёр маҳсулот экспорти ҳажмининг ўсишига
ёрдам беради, чунки улар кўплаб хом ашё товар-
лари бўйича ўзаро савдода рақобатдош эмаслар.
Шу билан бирга, Марказий Осиё мамла-
катлари томонидан минтақавий қиймат зан-
жирларини, шу жумладан саноат ва қишлоқ хў-
жалиги кластерларини яратиш, учинчи мамла-
катларга экспорт қилиниши мумкин бўлган
тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича қўшма
корхоналар сонининг кўпайишига ёрдам бера-
ди. Минтақавий интеграция ишлаб чиқарувчи-
лар харажатларини камайтиришга ва ташқи
бозорда рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб
чиқаришни рағбатлантиришга ёрдам беради.
Бундан ташқари, Марказий Осиё мамлакатлари
минтақада савдо операцияларини амалга оши-
ришда товарларни етказиб бериш бўйича энг
қисқа масофаларга эга, бу уларга транспорт ха-
ражатларини тежашда афзалликларни беради.
Шунингдек, Марказий Осиё мамлакатлари
манфаатлари минтақада халқаро транспорт йў-
лаклари ва халқаро транспорт инфратузилмаси-
ни биргаликда яратишга жавоб беради, бу эса
Марказий Осиё мамлакатларидан жаҳон бозор-
ларига экспорт маҳсулотларини етказиб бериш-
да транспорт харажатларини камайтиришга ёр-
дам беради.
Шуни таъкидлаш керакки, Марказий Осиё
минтақасининг барча мамлакатлари экспорт
ҳажмини кўпайтириш ва ташқи савдосини ди-
версификация қилиш, янги ташқи бозорларга
чиқиш, шунингдек, янги транспорт йўналишла-
рини яратиш ва улардан фойдаланишга қизи-
қишмоқда.
Ҳозирги кунда Марказий Осиё мамлакат-
лари асосий савдо йўллари шимолий йўналишда
ётганлигини ҳисобга олсак, ташқи савдони ди-
версификация қилиш учун иқтисодий ҳамкор-
ликнинг истиқболли йўналиши жанубий йўна-
лиш бўлиб, шу жумладан, географик жиҳатдан
Афғонистонни ўз ичига олган Жанубий Осиё
мамлакатлари Бангладеш, Бутан, Малдив орол-
лари, Непал, Покистон, Ҳиндистон ва Шри-
Ланка билан.
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
47
Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари
ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик салоҳияти.
Ўзбекистон.
2020 йилда Ўзбекистоннинг
Жанубий Осиё мамлакатлари билан ташқи
савдосининг умумий ҳажми 1,38 миллиард дол-
ларни ташкил этди ёки ташқи савдо умумий
ҳажмининг 3,8 ¿ ташкил этди.
Ўзбекистоннинг Жанубий Осиё мамла-
катлари билан товар айланмасида энг катта
ҳажм Афғонистонга тўғри келади - 56,2%,
Ҳиндистон - 32¿ ва Покистон - 8,9%.
Афғонистон.
Афғонистон билан савдо-
сотиқда асосий улушни (99¿) Ўзбекистон экс-
порти эгаллайди, бу эса Афғонистонни фойдали
савдо-иқтисодий шерикга айлантиради. Ўзбе-
кистоннинг Афғонистонга экспортининг асосий
улушини электр энергияси (экспортнинг 30¿),
буғдой уни ва дуккакли экинлар (24,1¿),
шунингдек металлургия маҳсулотлари ташкил
этади.
Шунингдек, Афғонистон ҳудудида узунли-
ги 260 км бўлган 500 кВт қувватга эга "Сурхон -
Пули-Хумри" электр узатиш линиясини қуриш
"инвестиция лойиҳасини амалга ошириш режа-
лаштирилган. ОТБ кредитлари ҳисобига тах-
минан 150 миллион АҚШ доллари миқдорида
маблағ ажратилган бўлиб, уларнинг 45 мил-
лионини Ўзбекистон молиялаштиради. Ушбу
электр узатиш линияси Афғонистон энергетика
тизимини Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг
ягона энергия тизимига улаш имконини беради.
Шунингдек, Хайратон-Мозори-Шариф те-
мир йўл линиясининг кенгайишига айланади-
ган ва янги трансни ташкил этадиган "Мозори-
Шариф-Ҳирот темир йўл линиясини молиялаш-
тириш, лойиҳалаш ва қуриш" лойиҳасини амал-
га ошириш бўйича ҳамкорлик қилинмоқда.
Сурхондарё вилояти ва Тошкент шаҳрида
ўтказилган "Афғонистон билан иқтисодий ҳам-
корликни мустаҳкамлаш учун янги ҳуқуқий
шароитлар яратмоқда. Ҳужжатларда Ўзбекис-
тон ва Афғонистон ўртасида имтиёзли савдо
тўғрисида битим имзоланиши ва ўзаро савдо
ҳажмининг йиллик ҳажмини 2023 йилгача 2
миллиард долларга етказиш кўзда тутилган.
Ушбу мақсадлар учун Термизнинг Афғо-
нистон билан чегара шаҳри ҳудудида тегишли
логистика инфратузилмаси ва Эрон фуқаролари
ва чет эл фуқаролари учун махсус визасиз ре-
жимга эга бўлган "Халқаро савдо маркази
Термиз" эркин савдо зонаси яратилмоқда.
Бундан ташқари, Қарорда Мозори-Шариф-
Кобул темир йўлини қуриш лойиҳасининг барча
жиҳатлари бўйича манфаатдор мамлакатлар ва
халқаро молия институтлари билан ўрганиш
кўзда тутилган. Шу муносабат билан, 2021 йил 2
февраль куни Тошкентда Ўзбекистон, Покистон
ва Афғонистон ҳукумат делегациялари ишти-
рокида ушбу лойиҳани амалга ошириш бўйича
уч томонлама ишчи гуруҳининг йиғилиши бў-
либ ўтди. Учрашув натижасида Мозори Шариф -
Кобул - Пешовар темир йўлини қуриш лойиҳа-
сини амалга ошириш бўйича қўшма "Йўл хари-
таси" имзоланди. Ушбу темир йўлнинг қурили-
ши Жанубий Осиё ва Европа давлатлари ўртаси-
да Марказий Осиё орқали юкларни ташиш вақ-
тини ва нархини сезиларли даражада камайти-
ради. Ушбу темир йўл Покистоннинг Карачи,
Қасем ва Гвадар денгиз портларига чиқишни
таъминлайди ва Жанубий Осиё темир йўл ти-
зимини Марказий Осиё ва Евроосиё темир йўл
тизимлари билан боғлайди ва Марказий Осиён-
инг транзит салоҳиятини сезиларли даражада
оширади.
Ҳиндистон.
Ҳиндистон Ўзбекистоннинг
Жанубий Осиё мамлакатлари билан савдоси
бўйича иккинчи ўринда туради. Шу билан бирга,
Ҳиндистон билан ўзаро савдо-сотиқда Ўзбекис-
тоннинг экспорт ҳажми импортдан сезиларли
даражада орқада қолмоқда, улар асосан Ўзбе-
кистонда талаб қилинадиган фармацевтика
маҳсулотлари билан ифодаланади.
Ўзбекистоннинг Ҳиндистонга экспорти
асосан тўқимачилик маҳсулотлари (улуши
13,6¿), асосий металлар (8,4¿), озиқ-овқат маҳ-
сулотлари (5,8¿) ва бошқалардан иборат.
Ўзбекистоннинг Ҳиндистондан импорти
асосан "фармацевтика маҳсулотларини" сотиб
олишнинг ўсиши ҳисобига ўсиб бормоқда, улар-
нинг импортдаги улуши 47 ¿ни ташкил қилади,
28,6 ¿ улуши билан иккинчи ўринни "механик
ускуналар" эгаллайди.
Шу билан бирга, фармацевтика соҳасидаги
сармоявий ҳамкорлик Ҳиндистон билан муваф-
фақиятли ривожланиб бормоқда, «Андижон-
Фарм» ЭИЗ ҳудудида қўшма корхоналар ташкил
этилди. ИТ мутахассисларини тайёрлаш учун
Ҳиндистоннинг
«Амитй»
ва
Андижонда
«Шарда» университетларининг филиаллари
очилди. Ҳозирда Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўр-
тасида "Имтиёзли савдо тўғрисида битим" ни
тузиш мақсадга мувофиқлиги ўрганилмоқда.
Покистон.
Сўнгги йилларда Ўзбекистон-
нинг Покистон билан савдо-иқтисодий ҳамкор-
лиги фаол ривожлана бошлади, Покистон бозо-
рига асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари
тайёр маҳсулотларини экспорт қилиш ҳажми
ошди.
Ўзбекистоннинг Покистонга экспорти
таркибида: озиқ-овқат маҳсулотлари 81 фоизни
ташкил қилади; тўқимачилик маҳсулотлари -
10,5¿; хизматлар - 3,5%.
Покистондан импорт таркибида: фарма-
цевтика маҳсулотлари 37¿ ни ташкил қилади;
озиқ-овқат маҳсулотлари (картошка, цитрус
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
48
мевалар, гуруч ва бошқалар) - 36¿, транспорт
хизматлари - 10¿; кимёвий маҳсулотлар - 4,5%.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Покистон
билан транспорт соҳасида ҳамкорликни кенгай-
тиришдан ва Мазари - Шариф - Кобул - Пешовар
темир йўл линиясини қуриш бўйича юқоридаги
лойиҳани биргаликда амалга оширишдан ман-
фаатдор.
Қозоғистон.
Қозоғистоннинг Жанубий
Осиё мамлакатлари билан ташқи савдоси асосан
Афғонистон, Ҳиндистон, Покистонга тўғри ке-
лади, камроқ Бангладеш ва Шри-Ланкага тўғри
келади. 2020 йилда савдо ҳажми 2,3 миллиард
доллардан ошди ёки Қозоғистон ташқи савдо
айланмасининг 2,3 ¿ ташкил этди.
Шу билан бирга, Қозоғистон ва Жанубий
Осиё мамлакатлари ўртасидаги товар айирбош-
лашнинг энг катта ҳажми Ҳиндистонга тўғри
келади - 1,9 миллиард доллар. (Жанубий Осиё
мамлакатлари билан савдонинг 80¿) ва
Афғонистон - 401,8 миллион доллар. (17¿).
Қозоғистон Ҳиндистонга асосан нефть
(экспорт ҳажмининг тахминан 50 ¿), кимёвий
элементлар ва уларнинг бирикмалари (фер-
роаляжалар, титан, фосфор), шунингдек кумуш-
ни кукун шаклида экспорт қилади. Қозоғистон-
нинг Ҳиндистондаги импорти тиббий асбоб-
ускуналар, дори-дармонлар, тўқимачилик, чой
маҳсулотлари ва бошқалар билан ифодаланади.
Қозоғистон Афғонистонга озиқ-овқат маҳ-
сулотларини, асосан дон ва ун маҳсулотларини
етказиб берувчи асосий мамлакатдир.
Транспорт соҳасида Қозоғистон Шимо-
лий-Жанубий транспорт коридорини ривожлан-
тириш ва Эроннинг Чабаҳар портидан Ҳиндис-
тон ва Жанубий Осиёнинг бошқа мамлакатлари
билан савдо ҳажмини ошириш учун фойдала-
нишга қизиқиш билдирмоқда.
Қирғизистон.
Марказий Осиё мамлакат-
лари орасида Қирғизистон Жанубий Осиё мам-
лакатлари билан ташқи савдо кўрсаткичлари
бўйича энг паст кўрсаткичга эга - 61 миллион
доллар ёки унинг ташқи савдо айланмасининг
1,0 ¿ни ташкил этди, бу асосан (84¿)
Ҳиндистон импорти билан таъминланади.
Шу билан бирга, Қирғизистон Тожикистон
билан биргаликда Марказий Осиёдан Жанубий
Осиёга электр энергиясини САСА-1000 (Марка-
зий Осиё - Жанубий Осиё) электр узатиш
линияси орқали етказиб бериш лойиҳасини
амалга оширишга қизиқиш билдирмоқда. Лойи-
ҳа ҳар йили апрелдан октябргача Қирғизистон-
дан 2 миллиард кВт / соат ва Тожикистондан
Афғонистон ва Покистонга 3 миллиард кВт /
соат электр энергиясини етказиб беришни
режалаштирмоқда.
2021 йил февраль ойида Қирғизистон уш-
бу лойиҳа доирасида ўз ҳудудида электр узатиш
линияларини қуришни бошлашни режалаштир-
ган эди. Таъкидлаш жоизки, САСА-1000 лойи-
ҳасининг умумий қиймати тахминан 1,1 мил-
лиард долларни ташкил этади.
Тожикистон.
Тожикистоннинг Жанубий
Осиё мамлакатлари билан ташқи савдо айлан-
маси ҳажми 2020 йилда 185,2 миллион доллар-
ни ташкил этди ёки мамлакат умумий товар
айланмасининг 4,0 фоизини ташкил этади.
Тожикистоннинг Жанубий Осиёдаги асо-
сий савдо шериклари Афғонистон, Покистон ва
Ҳиндистондир.
Ўзининг географик мавқеи туфайли
Тожикистон муқобил транспорт йўналишлари-
ни, шу жумладан Жанубий Осиё мамлакатлари,
хусусан Афғонистон ва Покистон орқали ўтиш-
ни хоҳлайди.
Тожикистон учун энг қисқа денгиз порти
Покистоннинг Карачи портидир, масофа тахми-
нан 2,7 минг км, Эроннинг «Бандар-Аббос» ден-
гиз порти эса 3,4 минг км. Бундан ташқари,
Покистон МО мамлакатлари томонидан мамла-
катнинг жанубий-ғарбий қисмида, Белужистон
вилоятида жойлашган «Гвадар» денгиз порти-
дан фойдаланишга қизиқиш билдирмоқда.
Тожикистон учун, шунингдек Қирғизис-
тон учун Жанубий Осиёдаги муҳим лойиҳа -
электр энергиясини Тожикистон ва Қирғизис-
тондан Афғонистон ва Покистонга экспорт
қилиш бўйича САСА-1000 электр узатиш линия-
си лойиҳаси. САСА-1000 лойиҳаси доирасида
Тожикистон 15 йил ичида 75 миллиард кВт /
соат электр энергиясини экспорт қилишни ре-
жалаштирмоқда. 2021 йилда Тожикистон ушбу
лойиҳа доирасида ўз ҳудудига электр узатиш
линияларини тортишни якунлашни режалаш-
тирмоқда. Ҳозирда Тожикистон ҳар йили
Афғонистонга 1,5 миллиард кВт / соатгача
электр энергиясини экспорт қилади.
Туркманистон.
Туркманистон, шунинг-
дек, Жанубий Осиё мамлакатлари билан савдо-
иқтисодий алоқаларни фаол ривожлантирмоқ-
да. 2019 йилда товар айланмаси 462,3 миллион
долларни ташкил этди ёки унинг умумий товар
айланмасининг 3,4 ¿ ташкил этди. Шу билан
бирга, Жанубий Осиё мамлакатлари орасида
Туркманистоннинг асосий савдо шериклари
Афғонистон, Ҳиндистон ва Покистон ҳисобла-
нади. Туркманистоннинг Афғонистонга экспор-
тининг асосий улушини (70¿) минерал маҳсу-
лотлар (нефть маҳсулотлари ва табиий газ)
ташкил этади. 2020 йил октябрь ойида Турк-
манистон ва Афғонистон ўртасида қуйидаги
шартномалар имзоланди:
- Туркмангаз ва Афган Газ Энтерприсе
ўртасида Афғонистонда табиий газ бозорини
яратиш ва ривожлантириш бўйича ўзаро анг-
лашув меморандуми;
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
49
-
Туркманистон-Афғонистон-Покистон
электр узатиш линияси (ПТЛ) лойиҳаси доира-
сида Афғонистон томонидан электр энергия-
сини сотиб олиш тўғрисида келишув.
Жанубий Осиё давлатлари иштирокида
Туркманистоннинг муҳим лойиҳаси қуввати йи-
лига 33 миллиард кубометр бўлган Туркманис-
тон-Афғонистон-Покистон-Ҳиндистон (ТАПИ)
газ қувурини ётқизишдир.
ТАПИ қурилиши бўйича консорциум тар-
кибига «Туркмангаз» давлат концерни (консор-
циумнинг назорат пакетига эгалик қилади)
ҳамда Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистон газ
компаниялари киради.
Туркманистон ўз ҳудудида ТАПИ газ
қувури қурилишини 2020 йилда якунлашни,
2021 йилда эса Афғонистонга қувур ўтказишни
бошлашни режалаштирган.
Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари
ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик истиқболлари
Жанубий Осиё мамлакатлари орасида МО
мамлакатларининг асосий савдо шериклари
Афғонистон, Ҳиндистон ва Покистондир. Шу
билан бирга, географик яқинлик, шунингдек,
Афғонистон ички бозорининг озиқ-овқат ва
саноат маҳсулотлари импортига, шунингдек,
импортга катта боғлиқлиги сабабли МО мамла-
катлари энг фаол савдо-иқтисодий ҳамкорлиги
Афғонистон билан энергиядир.
Марказий Осиё мамлакатлари ШҲТ доира-
сида Ҳиндистон ва Покистон билан ҳам фаол
ҳамкорлик қилмоқда. Бундан ташқари, Ҳиндис-
тон Қозоғистон ва Қирғизистонни ўз ичига
олган Европа Иттифоқи билан эркин савдо
шартномаси ва Ўзбекистон билан имтиёзли
савдо шартномасини тузиш бўйича музокаралар
олиб бормоқда.
Маълумки, халқаро денгиз портларига
эркин кириш имконига эга бўлмаган Марказий
Осиё мамлакатлари транспорт ва транзит учун
катта харажатларни бошдан кечирмоқдалар, бу
денгиз алоқаларига эркин кириш ҳуқуқига эга
бўлган мамлакатларникидан 2-3 баравар юқори.
Шу муносабат билан Покистон ва Ҳиндис-
тон билан савдонинг ўсиши кўп жиҳатдан то-
варларни етказиб беришнинг ишончли йўна-
лишларини яратишга боғлиқ бўлиб, улар ора-
сида Мозори Шариф - Кобул - Пешовар темир
йўлини қуриш лойиҳаси алоҳида ўрин тутади ва
минтақа мамлакатлари ўртасида юкларни
етказиб бериш учун транспорт харажатларини
сезиларли даражада камайтиради.
Шундай қилиб, Марказий ва Жанубий
Осиё мамлакатлари ўртасидаги ҳамкорликнинг
асосий истиқболли йўналишлари Марказий
Осиё давлатларига жанубий денгиз портларига
чиқишни таъминлайдиган янги транспорт йў-
лакларини ётқизиш, энергетика соҳасидаги
ҳамкорлик (электр энергияси, табиий газ, нефть
экспорти) ҳисобланади. маҳсулотлар), ўзаро
инвестицияларни рағбатлантириш, шунингдек
кенгайтириш ва диверсификация қилиш ташқи
савдо. Шуни таъкидлаш керакки, икки минтақа
ўртасида кўприк бўлган Афғонистондаги ва-
зиятни тезроқ тартибга солиш Марказий ва
Жанубий Осиё мамлакатлари ўртасидаги иқти-
содий ҳамкорликни янада ривожлантиришга
ёрдам беради.
Шу муносабат билан Афғонистон ҳудуди-
да транспорт-энергетика лойиҳаларини амалга
ошириш савдо-иқтисодий ва сармоявий алоқа-
ларни ўрнатиш, Марказий ва Жанубий Осиё
мамлакатлари ўртасида транспорт-коммуника-
цион ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш имко-
ниятларини кенгайтириш учун шароит яратади.
Давлат статистика қўмитаси маълумотла-
рига кўра, Ўзбекистоннинг Марказий Осиё дав-
латлари билан 2016 йилдан 2019 йилгача бўл-
ган савдо айланмаси 2 баробардан зиёд ошиб,
2,5 миллиард доллардан 5,2 миллиард доллар-
гача ўсди. Ўсиш кўрсаткичи Қозоғистон билан ˗
1,8, Қирғизистон билан — 5, Туркманистон
билан — 2,7 ва Тожикистон билан — 2,4 баро-
барни ташкил этди. Ўзбекистоннинг Марказий
Осиё мамлакатлари билан умумий савдо айлан-
масидаги улуши ҳажми ҳам 10,2 дан 12,4 фоизга
ошди. Шу ўринда Муҳтарам Президентимиз
Шавкат Мирзиёевнинг “Марказий ва Жанубий
Осиё: минтақавий ўзаро боғлиқлик. Таҳдидлар
ва имкониятлар” мавзусидаги халқаро конфе-
ренциядаги нутқида Афғонистоннинг минтака-
даги ўрни хусусидаги фикрлари мамлакатнинг
геосиёсий ва иктисодий аҳамиятини яккол
ифодалайди. Яъни “ Марказий ва Жанубий Осиё-
да замонавий, самарадор ва хавфсиз транспорт-
логистика инфратузилмасини яратиш.
Термиз – Мозори Шариф – Кобул – Пешо-
вар темир йўл тармоғи минтақаларимиз ўртаси-
даги ўзаро боғлиқлик архитектурасининг асо-
сий бўғинига айланиши керак. Ушбу лойиҳа
етакчи халқаро молия институтлари томонидан
ҳам фаол қўллаб-қувватланмоқда.
Бу темир йўл тармоғининг қурилиши ҳар
икки минтақанинг транзит салоҳиятини тўла
рўёбга чиқариш, Жанубий Осиё ва Европа мам-
лакатлари ўртасида Марказий Осиё ва Мустақил
Давлатлар Ҳамдўстлиги ҳудуди орқали ўтади-
ган энг қисқа йўлни очиш, шу билан бирга,
юкларнинг туриб қолиши ва ташиш муддатла-
рини сезиларли даражада қисқартиришга хиз-
мат қилади. Умуман олганда, ушбу трансчега-
равий темир йўлни фойдаланишга топшириш
Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатларининг
инклюзив иқтисодий ривожи учун мустаҳкам
замин яратади.
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
50
Мазкур темир йўл тармоғи Ҳинд-Ганг
текислигини Таксила, Гандара, Термиз сингари
тарихий шаҳарлар орқали Евроосиёнинг жану-
бий ҳудуди билан боғлаган, Уттарапатха номи
билан маълум қадимги шимолий савдо йўли-
нинг ўзига хос замонавий шакли бўлади.
Ҳиндистонни Марказий Осиё мамлакатла-
ри билан боғлайдиган “Шимол – Жануб” транс-
порт коридори мана шундай трансминтақавий
инфратузилмани ҳаётга муваффақиятли татбиқ
этишнинг ёрқин намунасидир.
Бундан ташқари, Трансафғон темир йўл
қурилиши лойиҳаси келгусида мамлакатлари-
мизни Хитой ва Осиё-Тинч океани минтақаси-
нинг бошқа етакчи давлатлари билан боғлаши
мумкин. Бу эса “Бир макон, бир йўл” ташаббуси
мақсадлари билан ҳам уйғундир”-деб минтака
аҳамияти ва салоҳиятини яна бир марта ало-
ҳида таъкидлаб ўтди.
Хулоса ва таклифлар.
Хулоса ўрнида
қайд этиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси
юритаётган очиқ ва ўзаро манфаатли конструк-
тив ҳамкорлик сиёсати Марказий Осиё мамла-
катларида юқори даражада қўллаб-қувватлан-
моқда. Нафақат қўшни давлатлар балки бутун
жахон афкор оммаси Ўзбекистоннинг ишонч ва
яқин қўшнилик муҳитини яратишга қаратилган
саъй-ҳаракатларини юқори баҳоламоқда, Мар-
казий ва Жанубий Осиё давлатлари икки мин-
тақани барқарор, ҳавфсиз, ҳамкорликда гуллаб-
яшнаган маконга айлантиришга тайёрликлари-
ни изҳор қилмоқда. Бу эса икки минтақа дав-
латлари иқтисодиётларнинг тезкор тараққиё-
тига юқори даражада ўсишига ёрдам беради.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Буткова О.В. (Формирование доходов и порядок их отражения в учете пассажирских автотранспортных
предприятий). Учет доходов пассажирских автотранспортных предприятий //проблемы эксплуатации
транспортных и транспортно-технологических колесных и гусеничных машин: межвузовский сборник научных
трудов. – Зерноград: ФГОУ ВПО АЧГАА, 2004. – 125 с.
2.
Абдукаримов И.Т., Отчет о прибылях и убытках – основной источник информации для мониторинга и
анализа финансовых результатов предприятия. // актуальные вопросы экономики и управления. № 1 (047), 2013
3.
Эйхлер Л.В., Стринковская А.С., Диагностический анализ резуль-татов деятельности грузовых ав-
тотранспортных предприятий в условиях нестабильной бизнес-среды Монография. Омск, 2011. 35-бет.
4.
Тaшнaзapoв C. Иқтиcoдиётни мoдepнизaциялaш шapoитидa мoлиявий ҳиcoбoтнинг нaзapий вa
мeтoдoлoгик acocлapини тaкoмиллaштиpиш. Дoктopлик диccepтaция, aвтopeфepaт. Тoшкeнт. 2019 й.
5.
Бачурин А.А. Анализ производственно-хозяйственной деятельности автотранспортных организаций
[Текст]: учеб. пособие / А.А. Бачурин; под ред. З.И. Аксеновой. –М.: Издательский центр «Академия», 2005. –320 с.
6.
16. Будрин А.Г., Будрина Е.В., Григорян М.Г и др.; Экономика автомобильного транспорта [Текст]: учеб.
пособие для студ. высш. учеб. завед. / под ред. Г.А. Кононовой. –М.: Изд. центр «Академия», 2005. –320с.
7.
Акбаров Б.. //Автотранспорт корхонаси харажатлари таҳлили. Бизнес-эксперт. 12/2017. Б-63-66.
8.
Эйхлер Л.В. /Особенности формирования финансовых результатов деятельности автотранспортного
предприятия. Проблемы экономики и менеджмента. № 6 (58) – 2016. С-90-93.
ТРАНСПОРТ, ЛОГИСТИКА ВА КОММУНИКАЦИЯ
