Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
374
АГРАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ БОШҚАРИШДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
РИВОЖИ СТРАТЕГИЯСИ
Ражамурадов Хабибулло Зайниддинович –
Тошкент давлат аграр университети
илмий изланувчи
Аннотация.
Мақолада ҳозирги барқарор бўлмаган муҳитда дунё ва мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида
кечаётган жараёнлар, ўзгарувчан шароитларга мослашиб ахборот технологиялари ва буюмлар интернети ёрдамида
ишлаб чиқариш хажмлари ва қўвватларини ошириш таклифлари ўрганилган.
Асосий тушунчалар:
инновацион ривожланиш, пандемия, иқтисодий ислоҳотлар, аграр соҳада АКТ, буюмлар
интернети, унумдорлик.
СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В УПРАВЛЕНИИ
АГРОПРОМЫШЛЕННЫМ ПРОИЗВОДСТВОМ
Ражамурадов Хабибулло Зайниддинович -
Ташкентский государственный аграрный
университет научный соискатель
Аннотация.
В статье расмматриваются процессы протекающие в мировой и местной сельскохозяйственной
отрасли в сегодняшний нестабильный период, адаптация к изменчивым условиям и предложения по увеличению
производственных мощностей и объемов с помощью информационнх технологий и интернета вещей.
Основные понятия:
инновационное развитие,пандемия, экономические реформы, ИКТ в аграрной сфере,
интернет вещей, производительность.
STRATEGY OF DEVELOPMENT OF INFORMATION TECHNOLOGIES
IN AGROPRODUCTION MANAGEMENT
Rajamuradov Khabibullo Zayniddinovich -
Tashkent state agrarian university
Abstract.
The article consider the processes taking place in the global and local agricultural industry in today's unstable
period, adaptation to changing conditions and offers for increasing production capacities and volumes using information
technologies and the Internet of things.
Basic concepts:
innovative development, pandemic, economic reforms, ICT in the agricultural sector, internet of things,
productivity.
Кириш.
2020 йил бошидан бошланган
коронавирус пандемияси келтириб чиқарган
карантин шароити бутун дунёни шу жумладан
мамлакатимизни ҳам четлаб ўтмади. Ҳар бир
мамлакат ўзининг ижтимоий-иқтисодий дас-
турларини қайта кўриб чиқишга, вужудга кел-
ган шароит талабларига мослаштиришга, қў-
шимча чора-тадбирлар ишлаб чиқишга ҳаракат
қила бошлади. Кун тартибига иқтисодиётни ҳа-
ракатда ушлаб қолиш, соғлиқни сақлаш соҳаси-
ни кўллаб-қувватлаш, аҳоли турмуш тарзи ту-
шиб кетишини олдини олиш, аҳолини заиф қат-
ламларига ижтимоий кўмакни кучайтириш,
озиқ-овқат танқислиги муаммоларини ҳал этиш
каби энг долзарб масалалар чиқди [1][5].
Озиқ-овқат танқислиги муаммосини ҳал
этиш учун соҳа ишлаб чиқарувчиси, қишлоқ
хўжалиги соҳасини ва унга кўмакчи соҳаларни
инновацион ривожланиш босқичига олиб чи-
қиш зарур. Пандемия шароитида тотал каран-
тин ва изоляция холатлари мамлакатларга
авваламбор ўз шароити ва имкониятларидан
келиб чиқишга ўргатиши керак.
Илмий адабиётлар таҳлили.
Тадқиқот
борасида олиб борилган изланишлар, чоп этил-
ган илмий ишлар таҳлили ҳозирги кунда мавзу
ўта долзарблигини кўрсатмоқда, олинган билим
ва тажрибалар натижаларини амалиётга қўл-
лаш агросаноат ишлаб чиқариши ва бутун иқти-
содиётни ривожлантириш масаласини кўндала-
нг қуймоқда. Қонунчилик борасидаги ислоҳот-
лар[1], инфратузилма, билимлар, молиявий ва
технологик ресурсларни тўғри ташкил этиш ва
йўналтириш асосий вазифалардан бўлиб қол-
моқда.
Асосий қисм.
Ахборот асри даврида ахбо-
рот технологиялари барча соҳаларни қамраб
олгани сингари қишлоқ хўжалиги ривожига ҳам
ўзининг ўлкан таъсирини кўрсата бошлади.
Дунёда кечаётган глобаллашув жараёнлари яго-
на умумжаҳон ахборот маконини юзага келтир-
моқда[2]. Ҳозирги кунда ривожланган қишлоқ
хўжалигини ахборот-коммуникация техноло-
гиялари ишланмаларисиз тасаввур қилиб бўл-
май қолди. Ахборот оқимларининг катта ҳажм-
лари тез-тез янгиланиб, дастурлар ёрдамида
тезкор ва аниқ қайта ишланиб истеъмолчилар-
ни энг долзарб ва қимматли маълумотлар билан
таъминлаб, ҳал қилувчи қарор қабул қилишда
ёрдам бермоқда. Қишлоқ хўжалиги ривожлан-
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
375
ган мамлакатларда инсон омилини қисқарти-
риш, ишлаб чиқаришни роботлаштириш, ахбо-
рот узатиш ва қайта ишлаш вазифларини янада
мукаммалаштириш жараёнлари кечмоқда[3].
Мамлакатимиз аграр соҳасида ҳам бу жараён-
ларга босқичма-босқич қўшилиш амалга ошиши
керак. Бу босқичлар қуйидагилардир:
-
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчила-
рининг ахборот технологиялари соҳасида савод-
хонлигини ошириш;
-
барча ҳудудларда ахборот-коммуника-
ция технологияларининг зарурий инфратузил-
масини ташкил этиш(симли интернет билан
қамраб олиш – 0,9¿, мобил интернет – 84¿ ни
ташкил этмоқда (2019й ҳолатига) [4]);
-
жаҳон илғор тажрибаси ва технологик
янгиликларни тадбиқ этиш;
-
дастлаб давлат раҳнамолигида юқорида-
ги босқичларни бирлаштириб амалга ошириш
ва кейинчалик бу жараёнларга хусусий
компанияларни ҳам жалб килиб соҳага соғлом
рақобат ва ривож муҳитини олиб кириш.
Аграр соҳага ахборот технологиялари
кириб келиши билан маълумотлар оқиб кела
бошлайди. Уларни таҳлил қилиб, қайта ишлаш
учун маълумотлар базаси, математика, аналити-
ка, робототехника сохаларидаги мутахассислар-
га талаб орта бошлайди. Давр инновацияларга
сармоя киритилишини талаб этмоқда. Қишлоқ
хўжалиги маҳсулотларини таннархи шакллани-
шининг узун занжири ва ахборот технологияла-
ри билан автоматизация ёрдамида ҳал қилини-
ши мумкин бўлган ҳал этилмаган муаммолар
соҳанинг инвестицион жозибадорлигини ошир-
моқда. Соҳани модернизация қилиш имконият-
лари жуда кенг, ишлаб чиқариши самарадорли-
гини ошириш зарурияти ортидан қишлоқ хўжа-
лиги анъанавийдан юқори технологик тармоқга
айланиб, мавжуд бир талай муаммоларни ечиш
учун инновацион ишланмалар янги бозорига за-
мин яратади.
«Қишлоқ хўжалигида аналог даври туга-
ди, тармоқ рақамли даврга қадам қуйди» - дей-
ди Goldman Sachs, илғор технологияларни қўл-
лаш жаҳон қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши-
ни 2050 йилга келиб 70 ¿[6]га ошишини башо-
рат қилган холда. Экспертларнинг фикрича
буюмлар интернети (IoT)га асосланган аниқ
деҳқончилик технологиялари оқибатида хатто-
ки шу давргача бўлган техника ва генетика
ютуқлари қўлланган, инсоният тасаввур қил-
маган даражада ҳосилдорлик ортиши мумкин.
Технологиялар эволюцияси, арзонлашиши улар-
ни шундай босқичга олиб чиқдики ҳозир ҳар
бир қишлоқ хўжалиги объекти ва унинг атроф
муҳити тўғрисида маълумот олиш, кейинги қа-
дамларни математик аниқ ҳисоблаб натижани
башорат қилиш имкони пайдо бўлди.
Буюмлар интернети шу технологик инно-
вацион ишланмалар жумласидан. Уларнинг жо-
рий этилиши меҳнат унумдорлигини ошишига
олиб келади. Меҳнат унумдорлигини ошиши
қўл меҳнати харажатларини камайишига, меҳ-
нати автоматлаштирилган тизимлар билан ал-
маштириладиган ишлаб чиқариш жараёнлари-
дан қўл меҳнатини бўшашига олиб келади
.
Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги дара-
жасини қуйидагилар аниқлайди: қишлоқ хўжа-
лик илм-фани, тадқиқотларнинг холати, илмий
ишланмалар, инновациялар жорий қилиниши,
ўсимликларни етиштириш, парваришлаш ва
ҳимоясида илғор тажриба билан алмашиш,
мелиорация ютуқлари, ўзаро боғлиқ тармоқлар
холати – саноат, биокимё (янги материаллар,
ўғитлар, қўшимчалар, ҳимоя қимёвий воситала-
ри), биотехнология (турли стресс холатларига
чидамли янги юқори ҳосилдор навлар), ижти-
моий-иқтисодий омиллар (таълим даражаси,
техник малака, иштиёқ, интизом, ҳаёт ва меҳнат
фаолиятининг маиший шароитлари ва ҳ.к.).
Меҳнат унумдорлиги – ҳар бир хўжалик рақо-
батбардошлигининг асосий омилларидан бири.
Тармоқда меҳнат унумдорлигининг ошиши
маҳсулот ҳажмларининг ошишига олиб келади.
Меҳнат унумдорлиги даражаси бўйича бошқа
давлатларга солиштирганда соҳадаги бир ишчи-
га ишлаб чиқарилган қишлоқ хўжалик маҳсуло-
тининг ялпи баҳоси: АҚШда – 195 минг долл,
Германияда – 40 минг долл, Россияда – 12 минг
долл, мамлакатимизда – 4 минг долларни таш-
кил этмоқда[6]. Бу қолоқликнинг сабаби меха-
низация ва ўғитларни қўллашнинг паст даража-
си, инновацияларнинг соҳага секин жорий қи-
линиши ва буларни қўллаш учун молиявий им-
кониятларнинг пастлиги билан боғлиқ.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши жуда
нозик соҳа бўлиб об-ҳаво ва табиат инжиқлик-
ларига бевосита боғлиқ. Ишлаб чиқариш стан-
дарт усули (ёппа суғориш, ўғитлаш, қимёлаш)
табиат беқарорликлари ва муайян хусусиятла-
рини ҳисобга олмаслик бесамар натижага – ор-
тиқча сарфга ва кутилмаган муаммоларга олиб
келади. Қурғоқчилик ёки намгарчилик, ўғитлар
нормасининг етишмаслиги ёки ошиб кетиши, ўт
ва хашарот зараркунандалар зудлик билан ара-
лашишни талаб этади. Кутилмаганда пайдо бўл-
ган касалликни сабабини вақтида аниқлай ол-
маслик, кечикиш, нотўғри даволаш ҳосилни кат-
тагина қисмига зарар етказиши мумкин.
Мутахассислар фикрига кўра бир мавсум
давомида фермерга 40 дан ошиқ турли хил қа-
рорлар қабул қилишга тўғри келади: уруғ тан-
лаш, қачон экиш, ишлов бериш, касалликни да-
волаш ва экин майдони ривожига ҳавф солувчи
бошқа турли хил холатларни хал этиш билан
боғлиқ. Қишлоқ хўжалигини бошқаришнинг
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
376
автоматлаштирилган тизими бугунги кунда ҳо-
сил нобуд бўлишини келтириб чиқарувчи омил-
ларнинг (об-ҳаводан ташқари) 2/3 қисмини на-
зорат қилиш имконини беради[8].
Ҳосилдорликни бошқаришда фермер ба-
жариши зарур бўладиган кўникмалар:
1. Аввалги йиллардаги ҳосил, об-ҳаво, ҳар
бир ишлатилган кимёвий модда ёки ўғитдан
олинган самара бўйича маълумотларни йиғиш.
2. Экин майдонлари ва қишлоқ хўжалик
техникасига ўрнатилган қўрилмалар ва теле-
коммуникация тармоқлари орқали об-ҳаво, ҳа-
рорат, намлик ва тупроқдаги моддалар таркиби
тўғрисида узлуксиз равишда маълумотга эга
бўлиш.
3. Жами ахборотларни маълумотларни
бошқариш тизимига бирлаштириш.
4. Шу маълумотларни қайта ишлаш ва йў-
риқнома тайёрлаш алгоритмини ишлаб чиқиш
учун бизнес-таҳлил тизимини жорий этиш.
5. Ишлаб чиқариш майдонларида ўрна-
тилган масофадан туриб бошқариладиган қу-
рилмалардан (суғориш қурилмалари, радиобош-
қарувли тракторлар, иссиқхоналардаги ҳарорат
ва намликни тартибга солувчи қўрилмалар, ку-
затувчи дронлар) келадиган буйруқларга жавоб
берадиган автоматик бошқарув тизимини жо-
рий қилиш.
Мана шундай қадамлар мажмуи автомат-
лаштирилган буюмлар интернети АБИ-лойиҳа-
дан иборат. Бундай лойиҳа чорвачилик ва деҳ-
қончиликда бутун ишлаб чиқариш жараёнини
автоматлаштириш имконини беради. Ахборот
технологияларининг вазифаси ишлаб чиқариш
жараёнида йўқотишларини олдини олиш, иш-
лаб чиқариш самарадорлигини ошириш, имко-
ниятлардан унумли фойдаланиш каби босқич-
ларни максимал автоматлаштиришдан иборат.
Бундай тизимнинг жорий этилиши хўжалик-
нинг даромади ва ишлаб чиқарилаётган маҳсу-
лотнинг рақобатбардошлигини ошишига сези-
ларли даражада таъсир қилади. Қишлоқ хўжа-
лиги тарихида илк бор фермер табиий омиллар-
ни назорат қилиш, аниқ бизнес-жараёнларни
лойиҳалаштириш ва натижани математик аниқ-
лик билан башорат қилиш имкони пайдо бўл-
моқда[9].
J’son & Partners Consulting мутахассислари-
нинг фикрича нафақат аграр ишлаб чиқариш
жараёнларини балки маҳсулот таннархини
шакллантирадиган занжирнинг ҳар бир бўғини
қамраб олинганда қишлоқ хўжалигида буюмлар
интернетини (IoTAg) жорий этиш энг катта са-
мара беради, бутун занжирни автоматлаштириб
қишлоқ хўжалигини рақамли тармоққа айлан-
тиради. Буюмлар интернетини қўллашдаги ва
катта маълумотларни йиғиш жараёнларида
маълумотларни қайта ишлаш илғор усулларини
қўллаб маълумотларнинг бир жойда йиғилиши,
таҳлили, синтези ва қайта ишланиши тизимни
янада ақлли ва истеъмолчиларга ахборотни
янада қимматли қилади.
Мамлакатимизнинг каттагина қисми бўл-
ган дашт ва чўл зоналарида сув ресурслари чега-
раланган худудларда сувдан оқилона фойдала-
ниш кўникмаларини ҳосил қилишда ҳам замо-
навий ахборот технологияларининг ўрни бе-
қиёс, чунки чегараланган сув заҳираларидан
фойдаланишни ақл билан бошқариш имкония-
тини беради. Суғоришнинг оптимал тизимини
ташкил этиб, ҳар бир экинни суғориш вақтини
ҳисоблаб ўз вақтида ва етарлича миқдорда сув
билан таъминлай олади, бу ўз вақтида чегара-
ланган сув заҳираларини катта миқдорда те-
жашга олиб келади. Энди ҳозирги кунда жаҳон
бозорида таклиф қилинаётган буюмлар интер-
нети IoTAg асосий воситалари ўртача нархлари
билан танишсак
:
1-жадвал
Аграр буюмлар интернетининг айрим воситалари таснифи [10]
№
Восита номи
Нархи
Кафолатли ишлаш
муддати
1
Тензиометр
50-15.000 $
~ 8 йил
2
Суғориш программатори
120-5.000 $
~ 5 йил
3
Автоматик суғориш тизимлари
0.5 $ дан /м
2
~ 5 йил
4
Масофавии зондлаш дронлари
3.000-20.000 $
~ 4 йил
Жадвалдан кўриниб турганидек нархлар
ҳозирча жуда ҳаменбоп эмас. Дастлаб ҳамма хў-
жаликларда бу янгиликларни жорий қилиниши
анча мушкул масала, чунки асосий омил молия-
вий бўлиб қолади. Юқорида ҳаводан қатта май-
донларни зондлаш дронлари камида минг гек-
тар майдонда ишлагандагина ўзини оқлаши
мумкин. Ҳар қандай хўжаликни ҳам шароити
тўғри келмайди, шунинг учун аввало йирик,
бой, илғор хўжаликлар, агрокластер корхонала-
ри ишларини бошқаришда автоматлаштирил-
ган тизимни, автоном ботларни жорий этиши,
катта ҳажмдаги қишлоқ хўжалик маълумотла-
рини қайта ишлаш учун инновацион математи-
ка усулларини ўзлаштириши керак бўлади.
Молиявий кучли хўжалик ўзига у ёки бу ускуна-
ларни синовдан ўтказиб ишлаб чиқаришга жо-
рий этиш имкониятини бера олади. Ундан ке-
йин бошқа ўрта ва кичик шароитли хўжаликлар
йирик хўжаликлар тажрибасидан фойдаланган
холда, келишиб сотиб олиш ёки ижарага олиш,
бир неча хўжалик биргаликда харид қилишлари
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон
377
мумкин бўлади, ёки шу хизматларни таклиф
этувчи аутсорсинг компанияларига мурожаат
этади. Бу ўша даромадлари ўрта ёки ундан паст
хўжаликларга инновацияларни жорий қилишда
яхшигина ёрдам бўлиши мумкин.
Давлат тўғри, аниқ ва тезкор ахборотни
истеъмолчиларга етказишда манфаатдор ва
албатта бунда яна ҳам жонбозлик кўрсатиши
мумкин. Бу йўлда у йирик агрокорхона, кластер
ва холдингларни шу мақсад сари бирлаштириб
ва бу ҳаракат қишлоқ хўжалиги ривожи учун
зарур бўлган юқори технологик тежамкор иш-
ланмаларни тадбиқ этишда, ахборот техноло-
гиялари ривожи учун катта ёрдам бериши мум-
кин.
Хулоса.
Иқтисодиёт тармоқларида бошқа-
риш соҳасида кечаётган рақамлаштириш жара-
ёнларини қишлоқ хўжалигида ҳам жадаллашти-
риш чораларини амалга ошириш, хусусан буюм-
лар интернети ёрдамида агросаноат мажмуаси
иштирокчилари меҳнатини осонлаштириш ва
тезлаштириш, ишлаб чиқариш самарадорлиги-
ни ошириш кузда тутилган.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар:
1. С.С. Гулямов, Ш.Я. Максудов. Стратегия цифровой Узбекистан-2030 и Концепция «Цифровизация агропромышленности и
развитие экологично умного сельского хозяйства»- «Саноат иқтисодиёти ва менежменти: муаммо ва ечимлар» мавзусидаги он-
лайн халқаро илмий-амалий конференция материаллари тўплами. - Т.: 2021. - 760 б.
2. И.И. Искандаров. Жаҳон глобаллашуви жараёнида саноат корхоналарида инновацияларни самарали бошқариш масалалари
- «Замонавий корпоратив бошқарув: муаммо ва ечимлар» мавзусида республика илмий-амалий конференция материаллари
тўплами. - Т.: 2020. - 340 б.
3. С.С. Гулямов. Новые цифровые технологии в управлении производством - «Саноат иқтисодиёти ва менежменти: муаммо
ва ечимлар» мавзусидаги он-лайн халқаро илмий-амалий конференция материаллари тўплами. - Т.: 2021. - 760 б.
4. Ўзбекистонда ахборотлашган жамият ривожланишининг асосий кўрсаткичлари 2015-2019 / Ўзбекистон Республикаси
Давлат статистика қўмитаси – Тошкент, 2020
5. А.А. Ахлёстова. Организация деятельности предприятий агропромышленного комплекса в условиях пандемии и ее
последствий - https://www.researchgate.net
6. Р.К. Курбанов, Г.И. Личман. Интернет вещей в сельском хозяйстве - Информационное агентство «Светич» Журнал «Нивы
России» №5 (171), июнь 2019.
7. М. Митин. Комплекс SkyWatch для автоматического мониторинга территорий — Control Engineering, июнь 2018.
8. Ю. Кутбитдинов. «Умные» инструменты сельского хозяйства / Ю.Кутбитдинов - Текст: электронный // Журнал
экономическое обозрение №3 (231) 2019 — review.uz: – https://review.uz/post/umniye-instrumentiy-selskogo-xozyaystva
9. Л. Ли, А.А. Ким. Применение в сельском хозяйстве Китая – Вестник владивостокского государственного университета
экономики и сервиса (4), декабрь 2019.
10. www.alibaba.com
11. www.agro.uz
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ИСТИҚБОЛДАГИ МУАММОЛАРИ ВА УЛАРНИ ЭКОНОМЕТРИК МОДЕЛЛАШТИРИШ
Жўраев Фаррух Дўстмирзаевич -
Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти тадқиқотчиси
Аннотация.
Мақолада қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун рақамли трансформация қилиш заруриятидан
келиб чиқадиган масалалар таҳлил қилинган ва эконометрик моделлаштирилган. Рақамли технологияларнинг
қўлланилиши асосида истиқболдаги муаммоларни ечиш долзарблиги тушунтирилган. Рақамлаштирилган “Агрохизматлар
марказлари”ни ташкил этиш бўйича намуналар тавсия этилган.
Асосий тушунчалар:
рақамли трансформация; рақамли технология; рақамли иқтисодиёт; қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари; “Рақамли Ўзбекистон-2030” стратегияси; рақамли инфратузилма; қишлоқ хўжалигини ривожлантириш;
ерни тежаш-технологик усули; меҳнатни тежаш-технологик усули; “Ақилли” қишлоқ хўжалиги технологиялари;
эконометрик модел; моделлаштириш; “Агрохизматлар марказлари”ни ташкил этиш схемаси; дастурий таъминот бўйича
талаб ва таклифлар асосида оптималлаш масаласи.
ПЕРСПЕКТИВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ПРОИЗВОДСТВО СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ
ПРОДУКЦИИ И ИХ ЭКОНОМЕТРИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ
Жураева Фарруха Дустмирзаевича -
Научный сотрудник Каршинского инженерно-
экономического института
Аннотация.
В статье анализируются и эконометрически моделируются проблемы, возникающие в связи с
необходимостью цифровой трансформации для развития сельского хозяйства. Объяснил актуальность решения проблем
будущего на основе использования цифровых технологий. Рекомендуемые образцы по организации оцифрованных «Центров
сельскохозяйственных услуг».
Основные понятия:
цифровая трансформация; цифровая технология; цифровая экономика; сельскохозяйственные
продукты; Стратегия «Цифровой Узбекистан-2030»; цифровая инфраструктура; развитие сельского хозяйства;
земледельческий технологический прием; трудосберегающий технологический прием; «Умные» агротехнологии;
эконометрическая модель; моделированиe; Схема «Центры сельскохозяйственных услуг»; задачи оптимизации исходя из
требований и предложений ПО.
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ
