Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
90
MIKROMOLIYA TASHKILOTLARIDA BUXGALTERIYA HISOBINI
YURITISHNING SINTETIK VA ANALITIK HISOBINI TASHKIL ETISH XUSUSIYATLARI
G‘ofurov Iskandar
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali
ORCID: 0009-0003-5021-
746Х
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishda
sintetik va analitik hisobning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning o‘zaro integratsiyasi va amaliyotdagi
muammoli jihatlari tahlil etilgan. “IMKON FINANS”, “Vodiy Taraqqiyot” va “Biznes Finans”
mikromoliya tashkilotlari misolida sintetik va analitik hisob yuritilishining holati o‘rganilgan va
ularni uyg‘unlashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalari ushbu tashkilotlarda
moliyaviy hisobotlar sifatini oshirish va ichki audit jarayonlarini samarali tashkil etishda sintetik va
analitik hisobning ahamiyatini tasdiqlaydi.
Kalit so‘zlar:
mikromoliya tashkilotlari, buxgalteriya hisobi, sintetik hisob, analitik hisob,
schyotlar rejasi, audit, moliyaviy hisobot.
ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ СИНТЕТИЧЕСКОГО И АНАЛИТИЧЕСКОГО УЧЕТА В
МИКРОФИНАНСОВЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ
Гафуров Искандар
Самаркандский филиал Ташкентского
государственного экономического университета
Аннотация.
В статье рассматриваются особенности ведения синтетического и
аналитического учета в микрофинансовых организациях, их взаимная интеграция и
практические проблемы. На примере организаций “
IMKON FINANS
”, “
Vodiy Taraqqiyot
”
va
“
Biznes Finans
” проанализировано состояние учета и предложены рекомендации по его
совершенствованию. Результаты исследования подчеркивают важность синергии
синтетического и аналитического учета для повышения качества отчетности и
эффективности внутреннего аудита.
Ключевые слова:
микрофинансовые организации, бухгалтерский учет, синтетический
учет, аналитический учет, план счетов, аудит, финансовая отчетность.
FEATURES OF ORGANIZATION OF SYNTHETIC AND ANALYTICAL ACCOUNTING IN
MICROFINANCE ORGANIZATIONS
Gafurov Iskandar
Samarkand Branch of the Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article explores the features of maintaining synthetic and analytical accounting
in microfinance institutions, focusing on their integration and existing practical challenges. The
analysis of “IMKON FINANS”, “Vodiy Taraqqiyot” va “Biznes Finans” organizations illustrates current
practices and provides recommendations for improvement. The study confirms the importance of
integrating synthetic and analytical accounting for enhancing financial reporting quality and internal
audit effectiveness.
UO‘K:
656.071.32
V SON - MAY, 2025
90-94
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
91
Keywords:
microfinance institutions, accounting, synthetic accounting, analytical accounting,
chart of accounts, audit, financial reporting.
Kirish.
Mikromoliya tashkilotlari zamonaviy iqtisodiy hayotda aholi qatlamlarining moliyaviy
inklyuziyasini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular
xususan past daromadli aholiga, kichik
biznes va oilaviy tadbirkorlik subyektlariga kichik hajmdagi kreditlar, lizing, mikrosug‘urta va
boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatib, ijtimoiy
-iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga
xizmat qiladi. Ushbu subyektlarning moliyaviy faoliyatini aniq va shaffof tarzda aks ettiruvchi
buxgalteriya hisobi tizimi ularning faoliyati samaradorligini oshirish, ichki nazoratni
kuchaytirish va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlashda alohida ahamiyat kasb
etadi.
Buxgalteriya hisobining asosi bo‘lib xizmat qiladigan sintetik va analitik hisob
mikromoliya tashkilotlarining har bir moliyaviy amaliyotini to‘g‘ri aks ettirish, operatsiyalarni
tizimli tahlil qilish va nazorat qilish imkonini beradi. Sintetik hisob
—
bu buxgalteriya
schyotlari bo‘yicha umumlashtirilgan ko‘rinishdagi hisob bo‘lib, aktivlar, majburiyatlar va
kapital harakatlarini umumiy tarzda ifodalaydi. Analitik hisob esa har bir moliyaviy
operatsiyani mijozlar, shartnomalar, sana yoki boshqa tahliliy mez
onlar bo‘yicha tafsiliy aks
ettiradi.
Ayniqsa, kredit operatsiyalari, qarzdorlikni monitoring qilish, foiz tushumlarini aniqlash
va kredit zaxiralarini shakllantirishda analitik hisobning o‘rni beqiyosdir. Shuningdek,
buxgalteriya axborot tizimlarida sintetik va analitik hisoblar o‘rtasidagi m
uvofiqlikni
ta’minlash —
moliyaviy axborotlarning ishonchliligini oshiradi. Xalqaro moliyaviy hisobot
standartlari (IFRS) ham bu ikki hisob turining uyg‘unligini moliyaviy hisobotlar sifati uchun
muhim omil sifatida belgilaydi.
O‘zbekistondagi amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, mikromoliya tashkilotlarida
buxgalteriya hisobining texnik jihatdan yuritilishi avtomatlashtirilgan bo‘lsa
-da, sintetik va
analitik hisoblar o‘rtasida integratsiyalashgan tizim yetarli emas. Bu holat esa moliy
aviy
tahlillar, audit jarayonlari va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muayyan cheklovlar
tug‘diradi.
Shu sababli mazkur maqolada mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini
yuritishda sintetik va analitik hisobni tashkil etishning nazariy asoslari, ularning amaliy
yondashuvlari va tashkilotlar tajribasida uchrayotgan muammo hamda yechimlar tizimli
r
avishda o‘rganiladi. Tadqiqot natijalari asosida takomillashgan hisob modelini joriy etish
uchun ilmiy-amaliy tavsiyalar shakllantiriladi.
Adabiyotlar sharhi.
Mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish, xususan sintetik va analitik
hisobning o‘zaro uyg‘unlashuvi bo‘yicha ilmiy qarashlar va amaliy yondashuvlar turli
manbalarda tahlil etilgan. Mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu ikki
hisob turining
uyg‘unligi moliyaviy hisobotlarning sifati va boshqaruv qarorlarining samaradorligi uchun
muhim poydevor hisoblanadi.
Pikuzon (2021) o‘z tadqiqotida buxgalteriya hisobini shakllantirishda garovli
operatsiyalar bo‘yicha sintetik va analitik hisobning to‘g‘ri muvofiqlashtirilishi zarurligini
ta’kidlab, ayniqsa lombard faoliyatida analitik hisob yuritishning auditorlik teksh
iruvlardagi
ahamiyatini alohida ko‘rsatadi. Muallif fikricha, “moliyaviy hisobotlarda tafsilotlarning to‘g‘ri
aks etishi ichki nazorat mexanizmlarining asosiy kafolatidir”.
Rosenberg (2021) mikromoliya tashkilotlarining moliyaviy hisobot tizimlari ularning
tashqi auditorlar, donorlar va investorlar bilan ishlash sifati va ishonchliligini belgilab berishini
ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, buxgalteriya hisobi xalqaro standartlarga mos
bo‘lishi nafaqat tartibga
soluvchilar uchun, balki tashkilotning o‘zining barqaror rivojlanishi uchun ham muhimdir.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
92
Helms va Brigit (2022) mikromoliya sektorida hisob yuritish faqat moliyaviy
ko‘rsatkichlarni emas, balki ijtimoiy ta’sir indikatorlarini ham aks ettirishi kerakligini uqtiradi.
U mikromoliya hisob siyosatining asosiy vazifasi sifatida ikki tomonlama
–
moliyaviy va ijtimoiy
samaradorlikni muvozanatlashni ilgari suradi.
Muravyev (2020) o‘z izlanishlarida mikromoliya tashkilotlarida sintetik va analitik
hisobotlar o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’minlash orqali qaror qabul qilish samaradorligini
oshirish mumkinligini ko‘rsatgan. U bu yondashuvni “axborot zanjirining uzluksizligi” deb atab,
hisob siyosatini avtomatlashtirish orqali boshqaruv sifatini keskin yaxshilash mumkinligini
asoslaydi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS)da esa sintetik va analitik hisobotlarning
o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash, buxgalteriya axborotlari orasida izchillik va to‘liqlik prinsipiga
amal qilish asosiy tamoyil sifatida ko‘rsatiladi (IFRS, 2022). Jumla
dan, 7-
standartda “moliyaviy
vositalar bo‘yicha hisobotlar real holatni aks ettirishi va har bir mijoz, aktiv yoki qarz bo‘yicha
tafsilotlar qayd etilishi lozim” deb qayd etilgan.
IMKON FINANS va Vodiy Taraqqiyot mikromoliya tashkilotlarining 2021
–
2022 yillar
uchun yillik hisobotlarida schyotlar tizimi orqali daromad va xarajatlar, foiz tushumlari va
kreditlar bo‘yicha tafsilotlar keltirilgan bo‘lsa
-da, ayrim holatlarda sintetik va analitik
tafovutlar aniqlangan. Bu esa, auditorlik nazoratida tushunarsiz tafovutlar yuzaga kelishiga olib
kelgan.
Shuningdek, Rossiya Federatsiyasida kredit kooperatsiyalarida buxgalteriya hisobini
yuritish tajribasi o‘rganilgan dissertatsiyalarda ham analitik hisobotlarning real vaqt rejimida
avtomatlashtirilgan holda yuritilishi buxgalteriya axborotining tezkorligig
a bevosita ta’sir
qilishi ta’kidlanadi (Ivanova, 2020).
Xulosa qilib aytganda, tahlil etilgan adabiyotlar mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya
hisobining sintetik va analitik qismlarini samarali integratsiyalash zarurligini asoslaydi. Aynan
shu yondashuv orqali moliyaviy nazorat, audit, soliq hisoboti va boshqaruv qarorlarini asoslash
kabi jarayonlarda aniqlik va ishonchlilik ta'minlanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot davomida normativ hujjatlar, xalqaro buxgalteriya standartlari (IFRS),
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi me’yoriy hujjatlari hamda “IMKON FINANS”, “Vodiy
Taraqqiyot” va “Biznes Finans” mikromoliya tashkilotlarining amaliy tajribasi o‘rgani
ldi.
Tadqiqot usuli sifatida taqqoslash, sistemali tahlil, empirik kuzatuv va hujjatlarni o‘rganishdan
foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobining sifatli yuritilishi moliyaviy shaffoflik,
ichki nazorat samaradorligi va tashqi auditorlik jarayonlarining aniqligini ta'minlashda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadik
i, sintetik va analitik hisob
yuritish jarayonlari ko‘plab tashkilotlarda avtomatlashtirilgan bo‘lsa
-
da, ularning o‘zaro
integratsiyasi va mosligi yetarli darajada ta’minlanmagan. Bu holat hisob
-kitoblarda tafovutlar,
tahlil qilinmagan zaxiralar, noto‘g‘ri
prognozlar va auditorlik kamchiliklariga olib kelmoqda.
Tadqiqot doirasida IMKON FINANS, Vodiy Taraqqiyot va Biznes Finans mikromoliya
tashkilotlarining 2021
–
2023 yillardagi moliyaviy hisoblari asosida sintetik va analitik
hisobotlar solishtirildi. Natijalarga ko‘ra, IMKON FINANS tashkilotida kredit operatsiyal
ari
bo‘yicha sintetik va analitik hisobdagi tafsilotlar to‘liq mos kelgan, biroq boshqa operatsiyalar,
masalan, amortizatsiya va xizmat xarajatlari bo‘yicha tafsilotlar umumlashtirilgan holda
yuritilgan.
Vodiy Taraqqiyotda esa ayrim sintetik schyotlar bo‘yicha analitik tafsilotlar yuritilmagan,
bu esa qarzdorlik tahlilini murakkablashtirgan. Biznes Finans tashkilotida esa har bir kredit
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
93
bo‘yicha alohida analitik tafsilotlar mavjud bo‘lsa
-da, ushbu tafsilotlar sintetik hisobotlar bilan
avtomatik bog‘lanmagan, ya’ni qo‘lda qo‘shiluvchi integratsiya mavjud.
Quyidagi jadvalda uchta tashkilot bo‘yicha asosiy sintetik va analitik hisob komponentlari
solishtirilgan:
1-jadval
Mikromoliya tashkilotlarida sintetik va analitik hisob yuritilishining
taqqoslama tahlili
№
Tashkilot
nomi
Sintetik hisob holati Analitik hisob holati
Aniqlangan muammo va
imkoniyatlar
1
IMKON
FINANS
Kredit va foiz
schyotlari to‘liq
Kreditlar va foizlar
bo‘yicha batafsil
mavjud
Xarajatlar bo‘yicha tafsilotlar
cheklangan
2
Vodiy
Taraqqiyot
Umumlashtirilgan
schyotlar mavjud
Qarzdorlik bo‘yicha
tafsilotlar yetarli
emas
Qarzdorlik strukturasi noaniq,
tahlil qiyin
3
Biznes
Finans
2-darajali schyotlar
yuritiladi
Mijozlar kesimida
tafsilotlar yaxshi
yo‘lga qo‘yilgan
Analitika sintetik hisob bilan
integratsiyalashmagan
Ushbu tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, mikromoliya tashkilotlarida hisobni tashkil etishda
sintetik va analitik
tizimlar o‘rtasida avtomatik muvofiqlashtirish, ya’ni real vaqt rejimida
ularning bog‘langanligi asosiy talablardan biri bo‘lib qolmoqda. Amaliyotda bu yondashuvlar
mavjud bo‘lsa
-
da, ko‘plab tashkilotlar ularni to‘liq tatbiq qilmagan.
Shuningdek, xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) muvofiqlashtirishda analitik
hisob yuritish ko‘lami kengaytirilishi, auditga tayyor bo‘lgan tahliliy ko‘rsatkichlar
shakllantirilishi, schyotlar rejasining to‘g‘ri tuzilishi zarur. Bu, o‘z navbati
da, moliyaviy
barqarorlikni kuchaytirish, donorlar bilan ishlash sifatini oshirish va ishonchli boshqaruv
qarorlarini qabul qilish imkonini yaratadi.
Bundan tashqari, sintetik va analitik hisob o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni mustahkamlash
uchun raqamli transformatsiya jarayonlarini jadallashtirish lozim. Xususan, ERP (Enterprise
Resource Planning) tizimlaridan foydalanish orqali barcha buxgalteriya operatsiyalarini
yagona axborot tizimi asosida boshqarish mumkin bo‘ladi. Bu nafaqat hisob
-kitobdagi
tafovutlarni minimallashtiradi, balki hisobotlar tayyorlash muddatlarini qisqartiradi va inson
omiliga bog‘liq xatolarni kamaytiradi. Shuningdek, tashkilotlar
ichida malakali buxgalterlarni
tayyorlash, doimiy kasbiy rivojlanish kurslarini yo‘lga qo‘yish, va zamonaviy buxgalteriya
dasturlarini qo‘llash ko‘nikmalarini oshirish orqali tizimning samaradorligi oshiriladi.
Kelgusida mikromoliya tashkilotlari uchun quyidagi ustuvor yo‘nalishlarda ish olib borish
maqsadga muvofiq:
-Sintetik va analitik hisob tizimlarini real vaqt rejimida integratsiyalovchi dasturiy
ta’minotlar joriy etish;
-
Har bir schyot bo‘yicha minimal analitik tafsilotlar me’yorini belgilovchi ichki siyosat
ishlab chiqish;
-Auditorlik jarayonlariga tayyorlik darajasini oshirish uchun har chorakda avtomatik
monitoring tizimini ishga tushirish;
-Xalqaro standartlarga mos schyotlar rejasini ishlab chiqish va doimiy ravishda yangilab
borish.
Mazkur yondashuvlar orqali mikromoliya tashkilotlari nafaqat hisob yuritish sifatini
oshiradi, balki ularning moliyaviy barqarorligi, axborot shaffofligi va investorlar ishonchi ham
sezilarli darajada kuchayadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, may
www.sci-p.uz
94
Xulosa va takliflar.
Mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobi sintetik va analitik hisoblarning to‘g‘ri
tashkil etilishi orqali moliyaviy shaffoflik va samaradorlikka erishiladi. Tadqiqot natijalariga
ko‘ra, tashkilotlar buxgalteriya amaliyotida sintetik hisobni shakllantirishga ko‘proq urg‘u
berayotgan bo‘lsa
-da, analitik hisobotlar yetarli darajada tizimlashtirilmagan.
Bunday holat moliyaviy tahlil, risklarni baholash va ichki audit jarayonlariga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois mikromoliya tashkilotlarida avtomatlashtirilgan analitik hisobotlar
tizimini joriy qilish, real vaqt rejimida yangilanadigan indikatorlar asosida analitik bazani
shakllantirish, shuningdek, buxgalteriya axborot tizimini sintetik va analitik bloklar
integratsiyasi asosida qayta qurish zarur.
Kelgusida bu sohada raqamli texnologiyalar, masofaviy monitoring vositalari va
buxgalteriya
standartlariga
asoslangan
yangilanishlar
mikromoliya
sektorining
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Adabiyotlar/
Литература
/References:
Biznes Finans MChJ (2023) Biznes Finans MChJ mikromoliya tashkiloti. Yillik hisobotlar
(2021
–
2023).
–
Toshkent: Tashkilot nashriyoti,
–
40 b.
Ernst & Young. (2021). How digital finance transformation is redefining financial
operations. https://www.ey.com
Helms, B. (2006). Access for All: Building Inclusive Financial Systems. Consultative Group to
Assist the Poor (CGAP). https://www.cgap.org/research/publication/access-all-building-
IFAC (2020). International Federation of Accountants. Digitization and the Future of the
Finance Function. https://www.ifac.org
IFRS (2022) International Financial Reporting Standards Official standards. IFRS
Foundation.
–
London,
–
[Elektron manba]. URL: https://www.ifrs.org/
IMKON FINANS MChJ (2023) IMKON FINANS MChJ mikromoliya tashkiloti yillik moliyaviy
hisobotlari
–
Andijon, 2021
–
2023.
–
35 b.
Muravyev, A.A. (2020). Buxgalteriya hisobining sintetik va analitik tizimlari: Mikromoliya
tashkilotlarida qo'llanilishi. Moliya va Iqtisodiyot Jurnali, (3), 45
–
52.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. (2023). Mikromoliya tashkilotlarida hisob
yuritish bo‘yicha metodik qo‘llanma.
Rosenberg, R., Gonzalez, A., & Narain, S. (2009). The New Moneylenders: Are the Poor Being
Exploited by High Microcredit Interest Rates? CGAP Occasional Paper No. 15. Consultative Group
to Assist the Poor (CGAP). https://www.researchgate.net/publication/ 228200289_Are_
Microcredit_Interest_Rates_Excessive
Vodiy Taraqqiyot (2022) Vodiy Taraqqiyot mikromoliya tashkiloti. Moliyaviy hisobotlar
(2020
–
2022).
–
Farg
‘
ona: Tashkilot arxivi,
–
28 b.
Иванова С.А. (2020) Организация аналитического учета в кредитных
потребительских кооперативах: автореф. дис. ... канд. экон. наук. –
СПб.: СПбГУ, –
28 с.
Исламов А.Ш. (2020) Микромолия
tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va nazorat tizimi:
o
‘
quv-uslubiy qo
‘
llanma.
–
Toshkent: TMI,
–
112 b.
Ковалев В.В., (2020) Баранова И.А. Финансовый учет в кредитных организациях. –
М.:
Юрайт, –
384 с.
Пикузон Н.Г. (2021) Бухгалтерский учет залоговых операций в ломбардах: автореф.
дис. ... канд. экон. наук. –
М.: Финансовый университет при Правительстве РФ, –
26 с.
Селезнева С.Н. (2019) Бухгалтерский учет в микрофинансовых организациях / Под
ред.–
М.: Инфра
-
М, 2019. –
256 с.
