Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
66
NODAVLAT NOTIJORAT TASHKILOTLARIDA BUXGALTERIYA
HISOBINING XORIJ TAJRIBASI
Xakimov Sanjar Rustam o
‘
g
‘
li -
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada nodavlat notijorat tashkilotlari buxgalteriya hisobining o‘ziga xos
xususiyatlari, bunda xorij tajribasining ilg‘or
yondoshuvlari va samarali tajribasi haqida fikr yuritilgan.
Bundan tashqari mamlakat ijtimoiy hayotida nodavlat notijorat tashkilotlarining ahamiyati hamda
mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‘rni ham tahlil qilingan. Qolaversa, nodavlat notijorat tashkilotlar
ining
buxgalteriya hisobini xalqaro standardlarga muvofiq tayyorlash va tegishli organlarga taqdim qilish
amaliyoti haqida ham mulohazalar bayon qilingan, nodavlat notijorat tashkilotlari uchun xarajatlar,
dasturiy vazifalarni amalga oshirish bilan amalaga
oshiriladigan hamda saqlash xarajatlari bo‘yicha
xorijiy tajriba asosida shakllantirilgan hisobot shakllari to‘g‘risida takliflar ilgari surilgan. Yakunda,
nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatini buxgalteriya hisobining xorij tajribasi asosida rivojlantirish
istiqbollari va xulosalar keltirib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
nodavlat notijorat tashkilot, xalqaro standard, nodavlat sektor, ishchi kuchi, yalpi
ichki mahsulot, moliyaviy hisobot, funksional xarajat, pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot,
taqqoslanuvchanlik, izchillik, byudjet.
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ УЧЕТА В НЕГОСУДАРСТВЕННЫХ
НЕКОММЕРЧЕСКИХ ОРГАНИЗАЦИЯХ
Хакимов Санжар Рустам угли
-
Ташкентский международный университет Кимё
Аннотация
.
В данной статье рассматриваются особенности бухгалтерского учета
негосударственных некоммерческих организаций, передовые подходы и эффективный
опыт
зарубежного опыта. Кроме того, также было проанализировано значение неправительственных
некоммерческих организаций в общественной жизни страны и их роль в экономике страны. Кроме
того, приведены комментарии по практике составления бухгалтерской отчетности
неправительственных некоммерческих организаций в соответствии с международными
стандартами и представления ее в соответствующие органы, формы отчетности
для
неправительственных некоммерческих организаций, реализуемые с внедрением программных
задач и на основе зарубежного опыта по затратам на хранение выдвинуты предложения. В конце
даны перспективы и выводы развития деятельности негосударственных некоммерческих
организаций на основе зарубежного опыта бухгалтерского учета.
Ключевые слова:
негосударственная некоммерческая организация, международный
стандарт, неправительственный сектор, рабочая сила, валовой внутренний продукт,
финансовая отчетность, функциональная стоимость, отчет о движении денежных средств,
сопоставимость, последовательность, бюджет.
IV SON - AVGUST, 2023
66-72
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
67
FOREIGN EXPERIENCE OF ACCOUNTING IN NON-GOVERNMENTAL NON-PROFIT
ORGANIZATIONS
Khakimov Sanjar Rustam ugli -
Kimyo International University in Tashkent
Annotation.
This article discusses the features of accounting for non-governmental non-profit
organizations, advanced approaches and effective experience of foreign experience. In addition, the
importance of non-governmental non-profit organizations in the public life of the country and their role in
the country’s economy was also analyzed. In addition, comments are given on the practice of compiling
accounting reports of non-governmental non-profit organizations in accordance with international
standards and submitting them to the relevant authorities, reporting forms for non-governmental non-
profit organizations implemented with the introduction of program objectives and based on foreign
experience in storage costs, proposals were put forward. At the end, prospects and conclusions are given
for the development of the activities of non-governmental non-profit organizations based on foreign
experience in accounting.
Key words:
non-governmental non-profit organization, international standard, non-governmental
sector, labor force, gross domestic product, financial statements, functional cost, cash flow statement,
comparability, consistency, budget.
Kirish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning turli shakllarga asoslangan korxona va tashkilotlar
o
‘zlarining faoliyatlarini olib borishadi. Аynan, ushbu xo‘jalik yurituvchi subʼektlar ichida nodavlat
notijorat tashkilotlarining o‘ziga xos o‘rni bor. Chunki, nodavlat notijorat tashkilotlarida amalga
oshiriladigan xo‘jalik muomalalarining buxgalteriya hisobida xorij tajribasiga asosan yuritilishi va
hisobda aks ettirish boshqa subyektlarga nisbatan farq qiladi.
Shu sababdan ham mamlakat ijtimoiy hayotida nodavlat notijorat tashkilotlarining ijtimoiy-
siyosiy ahamiyati, balki, qolgan jabhalarda ham o‘zining dolzarbligi bilan ajralib turadi. Bunda albatta,
ularning faoliyati hisob qonunchiligiga asosan to‘g‘ri va sh
affof yuritilishi, bunda, xorijiy tajribadan
foydalangan holda hisob tamoyillariga asosan xo‘jalik muomalalarining aks ettirilishi, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning jahon hisob andozalariga nisbatan muvofiqlashishiga va buning natijasida ularning
faoliya
t doirasining kengayishiga sabab bo‘ladi.
Barchamizga ma’lumki, o‘tgan asrning so‘ngi choragida nodavlat sektorning tezlikda kengash
tendensiyasini kuzatishimiz mumkin. Ularning soni ham kundan-kunga ortib bormoqda. Dunyo
bo‘yicha bugungi kunda 10 milliondan ortiq nodavlat notijorat tashkilotlar(N
NT) mavjud.
25
Birgina misol sifatida, NNTlari
dunyo bo‘ylab ishchi kuchining 7,4 foizini ish bilan ta’minlashining
o‘zi katta ko‘rsatkich hisoblanadi. Xalqaro
NNTlar
xodimlarining 70 foizi haq to‘lanadigan ishchilar, 29
foizi esa ko‘ngillilardir
26
.
Dunyo bo‘yicha nodavlat notijorat bo‘g‘inning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi ham ortib
bormoqda. Bu Vengriyada 2,8 foizni, Kolumbiyada 2,1 foizni, Niderlandiyada 15,8 foizni, AQShda 7,5
foizni tashkil etadi. Shu bois davlat tomonidan NNTlarni moliyaviy qo
‘llab
-quvvatlash turli davlatlarda
turlicha. Davlatni NNTlarni qo‘llab
-
quvvatlash salmog‘i Belgiyada 76,5 foizni, Niderlandiyada 59,0
foizni, AQShda 30,5 foizni, Sharqiy va Markaziy Yevropada 20-40 foizni tashkil etadi
27
. Shu bilan
birgalikda ular o‘z faoliyatlari yuzasidan buxgalteriya hisobini yuritadi va hisobotlarini tayyorlaydilar
va tegishli davlat tashkilotlariga taqdim etadi.
Bundan tashqari, jamiyat rivojida NNTlarining o‘rni ortib borar ekan, ularning Hukumat va
boshqa davlatning ijro organlari bilan munosabatlari izchil va ikki tomonlama manfaatli bo‘lishi talab
etiladi. “Davlat sektori korxonalari tomonidan turli faoliyat sohalari o‘rtasida resurslarni taqsimlashda
mamlakat aholisining asosan bir qismi (masalan, saylovchilarning ko‘pchiligi) aks ettiriladi. Biroq, shu
bilan birgalikda moliyalashtirishga tayyor bo‘lgan aholi guruhlari ham mavjudki, ular xayriya faoliyatini
Hu
kumatga nisbatan, ya’ni, davlat tashkilotlariga qaraganda ko‘proq amalga oshiradi. Buning natijasida
rasmiy ijtimoiy tarmoq ma’lumotlari
rasmiy ijtimoiy tarmoq ma’lumotlari
rasmiy ijtimoiy tarmoq ma’lumotlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
68
mamlakatda ijtimoiy hayotning turli jabhalarida uchuinchi sektor tashkilotlarining o‘rni va roli ortib
boradi. Shu ma’noda, NNTlar davlatning jamoatchilik bilan bog‘liq faoliyatini to‘ldiruvchi sifatida
gavdalanadi va ularning o‘rnini davlat sektori (tashkilotlar) bosa olmaydi” (
William Jack, 2001)
.
Adabiyotlar sharhi.
Istli vа О‘Xаrа
(1983)
: Eʼtibor qaratadigan bo‘lsak, davlat organlari va aholining turli guruhlari
o‘rtasidagi siyosiy qarashlarda biroz farqlanishlar mavjud. Bunda asosiy urg‘u daromadlarni
taqsimlashda namoyon bo‘ladi. Sababi, jamiyat aʼzolari o‘rtasida
ijtimoiy foydali faoliyatning barcha
yoki ayrim turlarini yetarli darajada moliyalashtirmaydi, deb hisoblaydiganlar ham topiladi. Ko‘ngilli
bo‘lgan aholi guruhlari esa avvalo barcha uchun manfaatdor bo‘lgan dasturlarni amalga oshirishga
o‘zlarining mablagʼlarini yo‘naltirishni istaydilar. Bu mablag‘lar davlat byudjeti orqali qayta taqsimlash
doirasida taqdim etish mumkin emas.
Huddi shu sababga ko‘ra tijorat tashkilotlari bunday faoliyatlarni amalga oshira olishmaydi.
Ularning asosiy maqsadi esa maksimal darajada foyda olish hisoblanadi. Shundan, davlat sektorining
NNTlar bilan shartnoma tuzish bilan faoliyat yuritishi tijorat tashkilotlari bilan shartnoma tuzishdan
ko‘ra samaraliroq hisoblanadi. Ushbu muammoli masalani Istli va O‘Xara
(1983)
tomonidan o‘rganilgan.
Ushbu olimlar birgalikda o‘yin nazariyasi modellarini ishlab chiqqan hamda NNTlar bilan davlat sektori
faoliyati o‘rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni samaradorligini o‘rganib o‘tganlar va “muayyan
sharoitlarda NNTlari ijtimoiy loyihalarni amalga oshirishda eng maqbul mexanizm hisoblanadi, ularning
afzalliklarini kuzatish yoki o‘lchash qiyin”
(Eastley, O’Hara, 1983)
deb taʼkidlab o‘tganlar.
Jumaboyev
(2022)
Yoshlar tashkilotlarining moliyalashtirish bo‘yicha o‘zining takliflarini ilgari
surgan. Xususan, Belgiya, Italiya, Ispaniya, Avstraliya, Norvegiya, Belorusiya, Kanada, AQSH, Chexiya,
Finlandiya, Indoneziya, Latviya, Peru, Rossiya, Qirg‘iziston davlatlari misolida hisob va tahlil ishlarini
keltirib o‘tgan. Yoshlar tashkilotlarining asosiy salmog‘i tashkiliy huquqiy shakliga ko‘ra nodavlat
notijorat tashkiloti hisoblanganligi sababli O‘zbekiston yoshlar ittifoqi nodavlat notijorat tashkiloti
va
boshqa xorijiy davlatlarning nufuzli nodavlat notijorat tashkilotlarining moliyalashtirish amaliyoti
haqida batafsil fikrlarni bayon etgan va takliflarini ilgari surgan. Maqsadli, bozor qoidalari va aralash
shakldagi xorijiy davlatlar tajribasidan kelib chiqib uch mezonli moliyalashtirishni amalga oshirish
yo‘nalishlari ilgari surilgan. Moliyalashtirishning maqsadli va mustaqil mablag‘larni jalb qilish orqali
O‘zbekistonda NNTlarning byudjetga qaramlikdan chiqish va mustaqil ravishda o‘zini o‘zi
moliyal
ashtirish tizimiga o‘tkazish, bu orqali, moliyaviy mustaqil tashkilotga aylanishlariga
ko‘maklashishga erishishni aytib o‘tgan.
O. Ne’matov tomonidan NNTlari aktivlari hisobi va hisobotini xalqaro standardlarga
muvofiqlashtirish masalalarini ko‘rib chiqqan. Moliyaviy hisobotning xalqaro konseptual asoslari va
milliy konseptual asoslarida aktivlarning mohiyati nuqtai nazaridan tahlil qilingan.
Xalqaro standardlarga
28
muvofiq, aktivlarni buxgalteriya balansida tan olinishi uchun (a) u bilan
bog‘liq boʼlgan iqtisodiy nafning olinishi yoki yo‘qotilishi ehtimoli amal qiladi; (b) obyekt qiymat yoki
bahoga ega bo‘ladi, qaysiki u ishonchli o‘lchanilishi mumkin. Xalqaro stand
artlarda aktivlarni qisqa
muddatli deb tan olishning mezonlari ham berilgan. Qisqa muddatli aktivlar mezonlariga javob
bermaydigan aktivlar uzoq muddatli aktivlar deb tan olinadi. Sohaga doir manbalarda mol-mulk
tushunchasiga ham aniqlik
kiritilgan. Moddiy ko‘rinishdagi mol
-mulklarga quyidagi aktivlar kirishi qayd
qilingan
29
: asosiy vositalar; investitsiyaviy mulk; sotish uchun mo‘ljallangan deb tasniflangan oborotdan
tashqari aktivlar; zaxiralar. Boronov
(2020)
buxgalteriya balansida moliyaviy aktivlarni, jumladan
investitsiyalarni hissali qatnashish metodi asosida baholab aks ettirish hamda debitorlik qarzlarini
savdo va nosavdo debitorlik qarzlariga ajratishni taklif etadi. Lekin, ushbu ishda investitsiyalar va
debitorlik qarzlarining tarkibi xalqaro standartlarga muvofiq to
‘
liq shakllantirilmagan. Ochilov,
Raxmatovalar
(2020)
NNTlarda hisob siyosatida keltiriladigan asosiy unsurlarda “aktivlar va
majburiyatlarni baholash usullari”ga ahamiyat qaratishgan
. Robert va Riket
(2018)
tomonidan xalqaro
jurnalda chop ettirilgan maqolasida GAAP va IFRS standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni taqdim
etish masalalari o‘rganilgan. Tashnazarov
(2018)
tomonidan mulk, bino, mashina va asbob-uskunalarni
buxgalteriya balansida aks ettirishning tartib qoidalarini tadqiq etgan.
28
Признание активов согласно МСФО. https://www.klerk.ru/buh/articles/97184/
29
Признание и классификация активов в соответствии с МСФО https://finotchet.ru/articles/590/
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
69
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot ishida falsafa, iqtisodiy tahlil hamda boshqa fanlarning induksiya, deduksiya, qiyoslash,
balans, guruhlash metodlaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
NNTlari o‘z
faoliyati yuzasidan moliyaviy hisobot shakllarini buxgalteriya hisobining tamoyillari
va tartiblariga rioya qilgan holda tayyorlaydilar. NNTlarining buxgalteriya hisobida shakllantirilgan va
moliyaviy hisobotlarda e’lon qilingan ma’lumotlar, birinchi navba
tda, notijorat tashkilotlarining
moliyaviy ahvoli hamda faoliyat natijalari to‘g‘risida jamoatchilikni (donor tashkilotlar, potesial
investorlar, xizmatlar iste’molchilari) muntazam ravishda xabardor qilish uchun xizmat qiladi. Bundan
tashqari jamoatchilik nazorati nazorat qiluvchi va soliq organlarining notijorat tashkilotlar tomonidan
qonun hujjatlariga rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan harakatlarni to‘ldiradi, ya’ni, moliyaviy hisob
va hisobotlarni yuritish tamoyillari va tartiblarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega.
NNTlari faoliyatida buxgalteriya hisobi boshqa tashkilotlardan farq qiladi, chunki NNTlarining
aksariyati soliq qonunchiligi bo‘yicha qator majburiyatlardan ozod etilishini dunyo mamlakatlari
amaliyotida ko‘rishimiz mumkin. “NNTlar faoliyati ko‘pincha Huku
matning qator loyihalarini amalga
oshirishga qaratilgan. Shundan kelib chiqib, NNTlari faqatgina mablag‘larini jamiyatning farovonligi
uchun taqdim qilayotgan dasturlar yoki xizmatlarda ishlatish uchun qo‘shimcha xarajatlarni
kamaytirishga e’tiborni qaratadi”
30
.
NNTlari faoliyatining buxgalteriya hisobi bo‘yicha me’yoriy asoslar yaratilgan. Ularning ichida
117-
sonli “Notijorat tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari” deb nomlangan standard muhim ahamiyat
kasb etadi. Ushbu standard notijorat tashkilot tomonidan taqdim etiladigan umumiy maqsadli tashqi
moliyaviy hisobot uchun standard va talablarni belgilaydi. Bunda, moliyaviy holat to‘g‘risida, faoliyat
to‘g‘risida, funksional xarajatlar hamda pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotlarni o‘z ichiga oladi. Shundan,
sog‘l
iqni saqlash va ijtimoiy loyihalarni asosan amalga oshiruvchi tashkilotlar funksional xarajatlar
to‘g‘risidagi hisobotni ixtiyoriy taqdim etadilar, bu xarajatlarni xizmat ko‘rsatish harakatlari va notijorat
tashkilotlarining yutuqlari bilan bog‘lashda foyd
ali hisoblanadi.
Ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda NNTlari uchun moliyaviy hisobot shakllari quyidagilarni o‘z
ichiga olishini ko‘rishimiz mumkin.
1-rasm. NNTlar uchun moliyaviy hisobot shakllari
31
Ushbu hisobot shakllari NNTlari tomonidan asosan, yuqorida qayd
etib o‘tilganidek, tashqi
foydalanuvchilar yoki donor tashkilotlar uchun muhim hisoblanadi.
117-
sonli “Notijorat tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari” nomli xalqaro standardga ko‘ra
NNTlarining buxgalteriyasida moliyaviy hisobotlarning to‘plami quyidagi hisobot shakllarini o‘z ichiga
olishi lozim deb ta’kidlab o‘tilgan
32
.
https://corpbiz.io/ngo-accounting
rasmiy ijtimoiy tarmoq ma’lumotlari
https://www.accountingtools.com/articles/financial-statements-of-nonprofits.html
rasmiy sayti ma’lumotlari asosida muallif ishlanmasi
32
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
NNTlar uchun moliyaviy hisobot shakllari
Moliyaviy holat
to‘g‘risidagi hisobot
Faoliyat to‘g‘risida hisobot
Funksional xarajatlar
to‘g‘risida hisobot
Pul oqimlari to‘g‘risidagi
hisobot
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
70
1. M
oliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobot
;
2. F
aoliyat to‘g‘risidagi hisobot (bayonot)
;
3. P
ul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot
;
4. Moliyaviy hisobotga tushuntirishlar.
Moliyaviy holat to‘g‘risidagi hisobotda NNTlarining aktivlari, majburiyatlari, sof aktivlari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar, bundan tashqari ular o‘rtasidagi munosabatlar hamda ushbu ko‘rsatkichlar
orqali NNTlarning ma’lumotlaridan foydalanuvchilarga shaffof, ishonchli axborotlarni ta’minlash va
tahlilini amalga oshirish uchun yordam beradigan ko‘rsatkichlar haqida birlamchi ma’lumotlarni olish
mumkin.
NNTlarining moliyaviy ahvoli to‘g‘risidagi hisobotlarning qiyosiy shaklda taqdim qilinishi, ya’ni,
bir necha davrlar uchun, moliyaviy hisobotlar doirasida ma’lumotlarning taqqoslanishi buxgalteriya
hisobining
taqqoslanuvchanlik va izchillik (comparability, consistency)
33
tamoyiliga
ham javob
beradi.
Ushbu ma’lumotlar, moliyaviy hisobotga eslatmalar bilan birgalikda donor tashkilotlar,
kreditorlar va boshqa foydalanuvchilarga NNTlarining hisobot davri faoliyatini, xususan, uning dasturiy
vazifalarini amalga oshirish xarajatlarini klassifikatsiyasi va ushbu faoliyatini davom ettirish
qobiliyatini, shuningdek, moliyaviy hisobot natijalarini baholashga imkon beradi.
NNTlari uchun moliyaviy hisobotining ikkinchi shakli faoliyat to‘g‘risidagi hisobot (yoki bayonot)
deb nomlanib, NNTining hisobot davridagi daromadlari va xarajatlarini ko‘rsatadi. Bunda asosiy e’tibor
xayr-
ehsonlar orqali jalb qilingan mablag‘larning boshqarilishi va sarflanishi bo‘yicha ma’lumotlar aks
ettiriladi. Bundan tashqari faoliyat turining moliyaviy qoidalarga muvofiqligini ko‘rsatadi. Moliyaviy
hisob stnadardlari qo‘mitasi (FASB Financial Accounting Standards Board) NNTlaridan belgilangan
tartibd
a sof aktivlari tarkibining o‘zgarishi haqida ma’lumotlar(bayonot)ni taqdim etishni talab etadi.
Ushbu bayonot orqali moliyaviy rahbarlar moliyalashtirish qayerga yo‘naltirilayotganini, NNTning joriy
dasturlari va uzoq muddatli moliyaviy barqarrlikka ega b
o‘lish to‘g‘risida ma’lumotlar bilan tanishishi
hamda rahbariyat qanday dasturlar ishlayotganini, kelajakdagi resurslar qayerga investitsiya qilinishini
aniqlashiga yordam beradi.
Bunda, x
arajatlar tasnifiga ham alohida e’tibor qaratmoq lozim.
2-rasm. NNTlar uchun xarajatlar tasnifi
34
Tabiiy xarajatlarga NNTlarining faoliyatlarini olib borishga zarur bo‘lgan sarflar, ya’ni, kommunal
xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar, ijara xarajatlari, ofis jixozlari va saqlash bilan bog‘liq barcha xarajatlar
kiradi. Funksional xarajatlar esa xarajatlarning
qaysi faoliyat uchun yo‘naltirilganligini ko‘rsatadi. Bu
ham o‘z navbatida dasturiy vazifalarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, ma’muriy
-
33
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
34
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
NNTlar uchun xarajatlar tasnifi
Tabiiy xarajatlar
Funksional xarajatlar
Dasturiy xarajatlar
Mablag‘ yig’ish xarajatlari
Ma’muriy va boshqaruv
xarajatlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
71
boshqaruv harajatlari hamda mablag‘larni jalb qilish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar guruhlaridan
iborat
35
.
FASB (Financial Accounting Standards Board)ning 117-
sonli standardiga ko‘ra
NNTlar
o‘zlarining
funksional xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘zlarining moliyaviy hisobot shakllariga izohlarda
keltirib o‘tishini belgilagan. Biroq ushbu xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni hisobot shakllarining
yuzida ham ko‘rsatishlari mumkinligi
belgilangan
36
.
Xalqaro amaliyotdagi tajribalar natijasidan shakllangan ma’lumotlar asosida NNTlarining
funksional xarajatlari to‘g‘risidagi hisobotni quyidagi shaklda bo‘lishini taklif etamiz.
NNTlarining funksional xarajatlari to‘g‘risidagi hisobot
37
Xarajat
nomlari
Tabiiy
xarajatlar
Dasturiy
vazifalar
Das
tur
iy vaz
ifal
ar
b
o‘
yicha
jami x
ar
ajatla
r
Qo‘llab quvvatlash
faoliyati
Qo
‘
ll
ab
q
uvv
atla
sh
fao
liyat
i b
o‘
yicha ja
mi
xar
ajatla
r
A l
oyih
a
B l
oyih
a
C
lo
yih
a
ma’
muri
y
b
oshq
ar
uv
xar
ajatla
ri
Mab
lag‘
jal
b
q
ilis
h
xar
ajatla
ri
Ushbu jadval ma’lumotlari asosida NNTlarining faoliyati davomida amalga oshiriladigan
xarajatlari hisoboti ma’lumotlarini tahlil qlishimiz mumkin. Ushbu hisobot shakli xalqaro umume’tirof
etilgan
amaliyot talablariga to‘liq mos keladi.
Notijorat tashkilotlar uchun tayyorlanadigan funksional xarajatlar to‘g‘risidagi hisobot boshqa
moliyaviy hisobotlar shakllariga qaraganda donorlar va hissa qo‘shuvchilar uchun nisbatan foydali
hisoblanadi.
NNTlari o‘z faoliyatlari bo‘yicha pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotni ham tayyorlaydi va tegishli
tashkilotlarga taqdim etishadi. Xalqaro standardlarga ko‘ra NNTlar uchun pul oqimlari to‘g‘risidagi
hisobot tijorat tashkilotlari va boshqa xo‘jalik yurituvc
hi subektlar tayyorlaydigan hisobot bilan deyarli
bir xildir. Unda ham NNTlarining operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat turlari bo‘yicha pul
mablag‘lari va ularning ekvivalentlari bo‘yicha o‘zgarishlarni oson tahlil qilish va ma’lumot olish
mumkin
38
.
Ushbu hisobot shakllari qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda tegishli tashkilotlarga taqdim
etiladi. Tashkilotning faoliyati to‘g‘risidagi hisobotlar shakllantirilgandan so‘ng, NNTining moliyaviy
rahbari tashkilotning tasdiqlangan budjeti ma’lumotlari
bilan taqqoslanadi, bu uning budjet
maqsadlariga erishish uchun tezkor tahlil vazifasini bajaradi
39
.
35
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
36
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
37
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”,
https://www.accountingcoach.com/nonprofit-
accounting/explanation/4 va boshqa ma’lumotlar bo‘yicha muallif taklifi.
38
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
” ва
https://www.jitasagroup.com/jitasa_nonprofit_blog/nonprofit-statement-of-cash-flows/
rasmiy ijtimoiy tarmoq ma’lumotlari
39
Statement of Financial Accounting Standards No. 117
, “
Financial Statements of Not-for-Profit Organizations
”
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, avgust
www.e-itt.uz
72
Xulosa va takliflar.
Xulosa o‘rnida ba’zi bir fikrlarni ilgari surishni lozim deb hisoblaymiz. Ilg‘or xorijiy tajriba shuni
ko‘rsatadiki,
NNTlarining buxgalteriya hisobini xalqaro standardlarga asosan tashkil qilinishi va buning
negizida moliyaviy hisobot shakllarining shaffofligi ta’minlanishi ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun
muhim sanalgan axborotni taqdim etish imkonini beradi va bu NNTlariga nisbatan donor tashkilotlar
ishinchini oshirishga olib keladi. Bundan tashqari quyidagilarni ham ilgari surishlikni taklif etamiz.
Birinchidan, xorij tajribasi shuni ko‘rsatadiki, NNTlarining aksariyati homiylik manbaalari
hisobiga
ba’zilari esa donor tashkilotlarning moliyalashtirilishi hisobiga moliyaviy mustaqillikka
erishadi va buning natijasida davlatning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim ustuvor
vazifalarni amalga oshirilishida jonbozlik ko‘rsatadi. Shu sababda
n ham xayr-ehson qiluvchi yuridik
shaxslarga nisbatan nazarda tutilgan soliq imtiyozlarini jismoniy shaxslarga ham tadbiq etish
masalasini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq va bu istiqbolli hisoblanadi.
Ikkinchidan, NNTlari asosan loyihalarni amalga oshiradi va xalqaro grandlarda ishtirok etadi.
Bunda xalqaro grand ajratuvchi tashkilotlardan doimiy grandlarni jalb qilish uchun, NNTlari tomonidan
amalga oshirilgan dasturiy vazifalarni ijrosi to‘g‘risidagi
hisobotlarni shaffof, tushunarli va sodda
shaklda xalqaro buxgalteriya standardlariga muvofiq tayyorlanishi va NNTlar faoliyatiga qiziqayotgan
hamda investitsiya kiritish maqsadidagi grand ajratuvchi tashkilotlarga taqdim etish ham muhim
richaglardan biri sanaladi. Agar NNTlari tomonidan buxgalteriya va dasturiy vazifalarni amalga oshirish
bilan bog‘liq hisobot shakllari investorlar uchun tushunarli, sodda va shaffof bo‘lishi ularning NNTlarga
investitsiya kiritish istagini ro‘yobga chiqarishga yordam berad
i.
Qolaversa, xalqaro amaliyotda ijtimoiy yo‘naltirilgan NNTlarining o‘rni va salmog‘i yuqori
hisoblanadi. Shu sababdan ham ijtimoiy xizmatlar faoliyatining davlat standardlarini ishlab chiqish
qabul qilishga zarurat bugungi kunda mavjud. Agar, ushbu standardlar ishlab chiqilib, amaliyotga joriy
etilgan taqdirda xalqaro maydonda ham mahalliy NNTlarining nufuzining ortishiga, piravardida xalqaro
integratsiyalashuvga ham erishilinadi.
Adabiyotlar/
литература/
reference:
Boronov
B.
(2020)
Improvement
of
investment
accounting
in
Uzbekistan.
//DOI:
10:5373/JARDCS/1216/S20201133.
Volume
12
|
Issue
6.
june.
Pages:
1069-1079.
https://www.jardcs.org/abstract.php?id=4967
Eastley D., Maureen O’Hara. (1983) The economic role of the nonprofit firm // The Bell Journal of Economics.
Vol.14. No. 2 (autumn,). P. 531
–
538.
Jumaboyev A. (2022) “Yoshlar tashkilotlarini moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish” mavzusidagi
(PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya, T.:
Robert C., Recket M. (2018) Information content of IFRS versus GAAP financial statements //Journal of
financial reporting and accounting. ISSN 1985-2517. 12 March.
William Jack (2001). Public Policy toward Nongovernmental Organizations in Developing Countries, Policy
Research Working Paper 2639 WB, July; S. Rose Ackerman. Altruism, Nonprofits, and Economic Theory, Journal of
Economic Literature, Vol. 34, No. 2. (Jun.
, 1996), p. 714; David Eastley, Maureen O’Hara. (1983) The economic role of
the nonprofit firm // The Bell Journal of Economics. Vol.14. No. 2 (autumn). P. 531
–
538; Holtmann A.G. (1983) A
Theory of Nonprofit Firms, Economica. New Series. Vol. 50. No. 200 (Nov.), 439
–
449.
Очилов
И
.
К
.,
Рахматова
Ш
.
Ш
. (2020)
Нодалат
нотижорат
ташкилотлари
ҳисоб
сиёсати
. //
Халқаро
молия
ва
ҳисобот
электрон
журнали
.
апрель
.
Ташназаров С.Н.
(2018)
Молиявий ҳисоботнинг назарий ва методологик асосларини
такомиллаштириш. Монография
. - Publisher SIA Omni Scriptum Publishing. GlobeEdit Publishing house. 280 p.
ISBN-13:978- 613-8-24050-1, 87-107-
бетлар
.
