Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
9
QURILISH KORXONALARIDA SIFAT MENEJMENTINI BAHOLASHDA
MODELLASHTIRISH USULLARIDAN FOYDALANISH
Ashurova Zarina Olimjanovna
То
shkent arxitektura-qurilish universiteti
Annotatsiya.
Maqolada qurilish korxonalarida sifat menejmentini baholashda modellashtirish
usullaridan foydalanish hamda qurilishda sifat menejmenti mohiyati va uning xususiyatlari haqida
ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
ilmiy-texnik rivojlanish, mahsulot sifat
i, odamiylik omillari, me’yoriy ijod faoliyati,
ratsional
me’yor
i.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕТОДОВ МОДЕЛИРОВАНИЯ В ОЦЕНКЕ УПРАВЛЕНИЯ
КАЧЕСТВОМ НА СТРОИТЕЛЬНЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ
Ашурова Зарина Олимжоновна
Ташкентский архитектурно
-
строительный университет
Аннотация.
В стате представлена информатсия об исползовании методов
моделирования при отсенке управления качеством в строителных организатсиях, а также
сущност и особенности управления качеством в строителстве.
Ключевые слова:
научно
-
технические разработки, качество продуксии, человеческий
фактор, нормативно
-
творческая деятелност,
ратсионалная норма.
THE USE OF MODELING METHODS IN ASSESSING QUALITY
MANAGEMENT IN CONSTRUCTION ENTERPRISES
Ashurova Zarina Olimjanovna
Tashkent university of architecture and civil engineering
Annotation.
The article provides information on the use of modeling methods in assessing quality
management in construction organizations, as well as the essence and features of quality management in
construction.
Key words:
scientific and technical developments, product quality, human factor, normative and
creative activity, rational norm.
Kirish.
Mamlakatimiz iqtisodiyot oldida turgan vaziflarni bajarishda qurilish korxonalarining o‘rni
beqiyosdir. Mazkur soha nafaqat investitsiyalarning mahsuldorligi, natijaviyligi va samaradorligini
oshrishda, balki aholin
ing yashash sharoitlarini yangi pog‘onaga chiqarishda alohida ahamiyatga egadir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 fevraldagi “
Qurilish korxonalarida sifatini tubdan
yaxshilash va qurilishni nazorat qilish tizimini takomillashtirish choral
ari to‘g‘risida”gi
PQ-4586-sonli
Qarorida qurilish maxsulotlari sifatini ta’minlashdagi asosiy bo‘g‘inlardan biri bo‘lmish qurilish ishlari
sifatini yaxshilash me
xanizmini takomillashtirish bo‘yicha qator tashkiliy choralar ko‘zda tutilgan
(Qaror, 2020).
VI SON - OKTABR, 2023
UO‘K:
316.3
9-13
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
10
Shu bilan birgalikda, mazkur choralarning amalga oshirishlishi loyiha va qurilish tashkilotlari
tomonidan ichki
imkoniyatlarni safarbar qilish, sifatni baholash uslubiyati va ko‘rsatkichlarini
rivojlantirishni talab qiladi. Mavjud tartiblarda ko‘plab ka
mchiliklarning mavjudligi hamda qurilish
ishlarining bugungi kun talablariga javob bermasligini hisobga olgan holda qurilish sifatini
boshqarishning tashkilotlardagi ichki tizimlarini takomillashtirish masalasiga e’tiborni
qaratmoqchimiz.
Sifatning maqsadi -
inson hayotini g‘oyalashtirish, uni yanada ijodiyoti va xursand qilish. Sifatning
maqsadi quyidagilar bilan aniqlanadi:
1.
Dunyo qarash nazari: inson sifatli koʻp turli dunyoda yashaydi va harakat qiladi.
2.
Logikaviy- gneseologik uslubiyotli sharoitlar: ilmiy
–
tadqiqod uchun obyekt boʻladigan, u yoki
bu jarayonlarni oʻrganish, eng avvalo biz ularni sifatli
aniqligini topishga intilishimiz, ularning aniqlik
sifatini, xususiyatini, aloqasini va munosabatini ochib berishimiz kerak.
3.
Ruhiyatli omillar: sifatli, yaxshi tashkillashtirilgan faoliyat hamda ishlab chiqarish vositalarining sifati
ijobiy sezgi, his-hayajon va qoniqishini keltirib chiqadi.
4.
Etik va estetik me’yor va tamoyillar: ma’naviy rivojlangan inson ijod qiladi, oʻz faoliyatini
tashkil qiladi, bu vaq
tda u sifat tamoyiliga tayanadi va oʻzining ruhiy energiyasini unga erishish uchun
sarflaydi.
5.
Ijtimoiy asos: inson sifatli doiralarda yashashga intiladi.
Texnologik sharoitlar. Ular sifatni ahamiyatligini aniqlaydilar, ya’ni ishlovchi xodimlar
materiallari, loyihalash, texnologiyalar.
Agar loyiha talablarining bajarilishi buyurtmachi, loyixachi va davlat nazorat organlari tomonidan
kuzatib boriladigan bo‘lsa, qurilish ishlari bajarish texnologiyasi ko‘pincha tashkilotlarning ichki
muammosi hisoblanadi. Shu munosabat bilan qurilish ishlarini bajarishda ularning sifatini baholash
dolzarb ilmiy-uslubiy muammo hisoblanadi. Qurilish korxonalaridagi sifat odatda ishlar sifati, qurilish
jarayoni sifati hamda qurilish konstruksiya sifatini o‘z ichiga oladi.
Adabiyotlar sharhi.
Qurilishda sifatni baholash muammosi ko‘plab olimlarining diqqat markazida bo‘lib qolmo
qda.
Masalan, Belov (2012)
tomonidan olib borilgan izlanishlar asosan qurilish jaraenlarini ta’minlashda
sifatni nazorat qilish choralari bilan bog‘liqdir. Uning ta’rifi bo‘yicha qurilish korxonalarida sifatini
nazorat qilish asosan bajarilgan ishlar, qo‘l
lanilgan materiallar, buyumlar va konstruksiyalarning loyiha
hamda me’yoriy talablarga mosligini aniqlash va uni ta’minlashga qaratiladi. Buning asosida
qurilish
ishlari sifatining vazifalari ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu vazifalarni bajarish tizimlari t
aklif qilingan.
Ushbu izlanishda muallif tomonidan e’tibordan chetda qoldirgan masalaga nazorat ob’ektlarining
aniqlashtirilmaganligi hamda nazoratning tashkiliy masalalari hal etilmaganligida deb hisoblaymiz.
Qurilish ishlarining sifati
baholashga bag‘ishlangan ayrim izlanishlarda aynan baholash uslubiyati
o‘rganilgan (
Kuznetsov, Mironov va boshq, 2014). Mualliflar tomonidan olib borilgan izlanishlarda
qu
rilish korxonalari sifatini baholashda “sifatning nisbiy tavsifi” tushunchasi kiritil
adi. Bunda sifat
darajasi 0 dan 1,25 gacha o‘zgarishi mumkin. Odatdagi ball tizimiga o‘tish uchun mualliflar quyidagicha
yondashuvni taklif qiladilar. A’lo baholanadigan qurilish jarayoni me’yoriy talabdan yuqori deb
tushuniladi va 1,25 bahoga loyiq hisoblanadi. Yaxshi deb tan olingan qurilish jaraeni sifati 1,0 bahosini
oladi. Qoniqarli bajarilgan ishlar sifati talabdan pastroq deb hisoblanadi va 0,75 bahosini oladi. Olimlar
ballar tizimiga qo‘shimcha ravishda 0,5 bahosini kiritishni ko‘zda tutganlar, ya’n
i nuqson bilan
bajarilgan ishlarni shunday baholash mumkin. Nisbiy tavsifning kiritilishi qurilish maydonchasidagi
ko‘zda tutiladigan operativ hujjatlarda nuqsonlarni qayd
qilish tartibini kiritish taklif qilinmoqda va
buning asosida ishchilar mehnati baholashning mexanizmi kiritilmoqda. Amaliy jihatdan puxta
ishlangan ishlanmada nuqsonlarning keyingi jaraenlarga va binoning umumiy sifatiga ta’siri
o‘rganilmagan.
Samoryadov, Shreyberlarning (2018) ilmiy izlanishlarida qurilish ishlarining sifati qurilish
m
ahsuloti ishonchliligining bir ko‘rsatkichi sifatida ko‘rilmoqda.
Ularning fikricha, qurilish
jaraenlarining sifatini loyiha va injiniring ishlaridan ajralgan xolda qo‘ris
h mumkin emas, shu
munosabat bilan qurilish sifati kompleks ravishda baholanishi maqsadga muvofiqdir. Qurilish ishlari
sifatini olimlar “o‘lchov texnologiyalar sifati” atamasi bilan ifodalagan va bunga asosan sifatni o‘lchash
vositalari va usullarini kirit
gan. Bizning fikrimizcha qurilish ishlarini baholashda ularning ta’minlanishi
va nat
ijasi bo‘yicha emas, balki bajarish jarayonda amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
11
Qurilish sohasida sifatni boshqarishga tizimli yondashuv tarafdorlari qurilish mahsuloti hayotiy
davrining barcha bosqichlarida sifatni boshqarishga yagona yondashis
h zarurligini ta’kidlab o‘tmoqda
(Lukmanova, Nezhnikova, 2013). Shu bilan birgalikda ekspertlarning fikricha har bir bosqich alohida
izlanish ob’ekti sifatida ko‘rilishi mumkin. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, qurilishda xato qilish ehtimoli
bo‘yicha quri
lish ishlari bosqichi boshqalarga nisbatan ancha yuqoridir (0,49). Taqqoslash uchun
loyihani bajarish bosqichida ushbu ehtimol 0,11ni tashkil qiladi. Mualliflar xulosalari
bo‘yicha qurilish
sohasida sifat menejmenti tamoyillarning joriy etilishi qurilish mahsuloti sifatini kafolatlashi mumkin.
Shu bilan birga, sifat menejmentining amaliy jihatlari tadqiqot maqsadlariga kiritilmaganligini ko‘rish
mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot ishi davomida kuzatish, analiz, sintez, tizimli va qiyosiy tahlil kabi usullardan
foydalanildi. Xususan, o‘ndan ortiq milliy va xorijiy adabiyotlarda mazkur mavzuga doir tadqiqotlar
o‘rganib chiqildi va tahlil etildi. Mavzuga doir bugungi
kundagi tendensiya baholandi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Qurilish jarayonlarining sifat ko‘rsatkichlari ta’rifini ishlab chiqishda qancha muammo bo‘lganligi
singari, uning shakillari xususida ham ancha yechimini kutayotgan muammolar mavjud.
Shuning uchun
Qurilish jarayoni sifatiga baholashda Bayburinning (2009)
izlanishlari e’tiborga loyiq. Uning
ishlanmalarida qurilish ishlarini baholashning nuqsonlarni hisobga olish usuli qo‘llanilgan. Bunda
qurilish korxonalarida uchraydigan nuqsonlar kritik, s
almoqli va ahamiyati past bo‘lganlarga ajratiladi.
Ushbu tasnif asosida nuqsonlarning uchrash chastotasi hamda ularni tuzatish xarajatlari bo‘yicha bir
qancha baholash ko‘rsatkichlari taklif qilingan, jumladan jarayon aniqligi ko‘rsatkichi, jarayon
barqaro
rligi ko‘rsatkichi va h.k. Bundan tashqari nuqsonlik darajasining yuqori va past darajasida
bahoning o‘zgarishi ham alohida tahlil qilinib xulosalar keltirildi.
Yuqoridagi tamoyillarni amaliyotda qo‘llash uchun qurilish maydonchasida tegishli tashkiliy
muhit shakllantirilshi lozim. Qurilish korxonalarida sifatini boshqarishning tashkiliy muhiti deganda
bizlar nimani tushunamiz?
Bizning fikrimizcha ushbu muhitda ishchilarning sifatsiz faoliyat ko‘rsatishiga imkon bo‘lmaydi,
ular sifatsiz ishlashga manfaatli
bo‘lmaydilar, ish boshqaruvchilar esa sifatni nazorat qilishning sodda
tejamkor va obyektiv usul va tartibini qo‘llaydilar.
Birinchi shartining bajarilishi sifat nazoratining keng qamrovligi bilan bog‘liqdir. Ish
boshqaruvchilar tomonidan sifat nazorati b
archa jarayonlarni to‘liq aks ettirishi shart. Ikkinchi omil
ishchilarni sifatni boshqarishga jalb qilish, sifatni rag‘batlantirish tizimini rivojlantirish bilan bog‘liqdir.
Uchinchi omil esa qurilish maydonchasida ish boshqaruvchi va ustaning mehnat faoliyatini
tashkillashtirish bilan bog‘liq.
Mazkur maqola sifat nazoratini tashkillashtirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar natijalariga
bag‘ishlangan. Ma’lumki, qurilish ishlab chiqarishidagi sifat nazoratning xilma
-xil turlari mavjud.
Ularning bir qanch
a tasniflari mavjud bo‘lib, ayrimlari nazorat jarayonining bosqichlari bo‘yicha,
ayrimlari mazmuni bo‘yicha, yana boshqalari nazorat ob’ektlari bo‘yicha yoki nazorat sub’ektlari
bo‘yicha tasniflanadi. Shu bilan birgalikda kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, qu
rilish
–
montaj ishlari sifatini
nazorat qilishning asosiy og‘irligi bosh pudrat qurilish tashkilotining ob’ektdagi vakillariga tushadi.
Bosh pudratchi shartnoma bo‘yicha javobgarlikni zimmasiga olar ekan boshqa qurilish yoki
maxsus qurilish tashkilotlari h
amda qurilish ishtirokchilari ish boshqaruvchiga ob’ektning egasidek
munosabatda bo‘ladi. Demak bajarilgan qurilish –
montaj ishlari ham shu shaxslarga topshiriladi. Bosh
pudratchining sifatga javobgar bo‘lishi tabiiy ko‘rinsada uni ta’minlash uchun mutax
assislarga resurslar,
ayniqsa vaqt resurslari jaratilishi lozim.
Bu xolatda ish vaqtini to‘g‘ri taqsimlash, sifat nazoratini to‘laqonligini ta’minlash hamda boshqa
funksional vazifalarni bajarish uchun qurilish ob’ektida mukammal tartib o‘rnatilishi lozim.
Odatda “ish
boshqaruvchining ish kuni me’yorlashmagan” degan ibora qurilish maydonida vqtni rajalashtirishdan
bosh tortishni angaladadi. Aslida esa funksional vazifalarni bajarish aniq vaqt me’yorlariga asoslanishi
shart. Demak sifat nazorati ham boshqaruvchining boshqa turdagi faoliyati qatorida aniq vaqt
me’yorlarini ishlab chiqilishini talab qiladi.
Qurilish ob’ektida sifatni nazorat qilish tizimi quyidagi elementlardan iborat bo‘lishini asos
sifatida qabul qilganmiz: nazorat ob’ektlari soni, sifat nazo
rati operatsiyasining vaqt xarajatlari,
nazoratning davriyligi, nazoratda sub’ektning shaxsiy ishtiroki darajasi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
12
Ish boshqaruvchi unga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqqan xolda sifat nazoratining quyidagi
shakllarini qo‘llaydi:
a) Kirish nazorati, ya’n
i
ob’ektga keltirilgan qurilish materiallari va konstruksiyalarni son va sifat
bo‘yicha qabul qilish. Ushbu nazorat turi hujjatlarni tekshirish, material hajmini aniqlash, tanlab olish
yo‘li bilan sifatini tekshirish, xujjatlarni rasmiylashtirishni o‘z ich
iga oladi. Smena davomida ushbu
nazorat talab qiladigan jami vaqt xarajatlari (T
1
) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
T
1
=
q
i
* N
i
, i = m (1)
Bunda: i = 1…m
- qabul qilinadigan material nomlarining soni;
q
i
- material soni va sifatini
aniqlash va rasmiylashtirishning vaqt me’yorlari, daqiqa;
N
i
- materialni smena davomida qabul qilish soni.
b) Operatsion nazorat. Ushbu nazorat turi smena davrmida ishchilarning mehnat jaryonlari
sifatinihamda texnologik tala
blar bajarilishini o‘z ichiga
oladi. Operatsion nazoratni ham ish
boshqaruvchi, ham usta o‘tkazishi mumkin. Ushbu turdagi nazorat uchun saflanadigan vaqt ishchi
zvenolar (brigadalar) soni, o‘zini
-
o‘zi nazorat qilish darajasi, ishlarning murakkabligi va muh
imligi,
sifatga talablarning
qat’iyligi hamda nazorat usullariga bog‘liq bo‘ladi. Umumiy xolda operatsion
nazoratga talab qilinadigan vaqt xarajatlari (T
2
) quyidagicha aniqlanadi:
T
2
=
q
j
* N
j
*K
1
, j
= 1…
n (2)
Bunda: j
= 1…
n - operatsion nazorat turlarining soni;
q
j
- j- ishni sifatini nazorat qilish vaqti, daqiqa;
N
j
- smena davomida j ishni tekshirishning talab etiladigan soni;
K
1
–
vazifalarni ustaga yoki brigadirga uzatish koeffitsienti (K
1
= 0,5dan 0,8 gacha).
v) Qabul n
azorati, ya’ni ishlarni smena oxirida yoki ish tu
gatilganda brigadadan (boshqa
ijrochidan) son va sifati bo‘yicha qabul qilish. Ushbu nazorat turi quyidagilarni o‘zida
mujassamlashtiradi: ishni loyixaga mos ravishda bo‘lishini tekshirish, ishning to‘liqlig
ini tekshirish,
tayyor konstruksiya sifatini tegishli usul asosida tekshirish, xujjatlarni rasmiylashtirish. Ushbu
nazoratga ajratiladigan vaqt xarajatlari quyidagi formula bilan aniqlanadi:
T
3
=
q
k
* N
k
, k = 1…p. (3)
Bunda: k = 1p - smena davomida qabul qilinadigan ishlar soni;
Q
k
- k- ishning birligini qabul qilish vaqti, daqiqa;
N
k
- qabul qilinadigan ish xajmi.
Yuqoridagi formulalar yordamida aniqlangan vaqt xarajatlarini to‘plasak, smena davomida
qurilish korxonalarida sifatini
nazorat qilishga zarur bo‘lgan vaqt resurslarini aniqlaymiz:
T
3
= (T
1
+ T
2
+ T
3
) / K
b
(4)
Bunda: K
b
= sifat nazorati operatsiyalarini birlashtirish koeffitsienti, ya’ni bir vaqtning o‘zida
nazoratning bir necha turini o‘tkazishni hisobga oladiga
n koeffitsient, K
b
= 1,5. 1,6.
Shuni e’tiborga olish joizki
bizning takliflarimizda sifatni texnik nazorati usullarida amalga
oshirish ko‘zda tutilgan. Sifatni laboratoriya nazorati, inspeksion nazorat va ob’ektda turli sinovlarni
o‘tkazish vaqti boshqa yo‘llar bilan hisoblanadi.
Qurilish ob’ektida ish boshqaruvc
hilarning sifat nazoratiga sarflaydigan vaqt resurslarini aniqlash
ushbu ishlarni ish vaqtiga kiritish hamda rahbarlarning mehnat samardorligini oshirishga xizmat qiladi
deb hisbolaymiz.
Xulosa va takliflar.
Bizning fikrimizcha, qurilish ishlari sifati bi
lan shug‘ullanadigan olimlar orasida yagona
yondashuv bo‘lmasada, ularning fikrlarida o‘xshash jihatlar mavjud. Ilmiy izlanishlarni taxlil qilish
asosida, O‘zbekistonda qurilish sohasidagi isloho
tlarni hisobga olgan xolda qurilish ishlarining sifatini
baholashda quyidagi tamoyillarga rioya qilish lozimligini aniqladik:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, oktabr
www.e-itt.uz
13
-
Sifat nazorati ob’
yektini identifikatsiyalash tamoyili. Ushbu tamoyilning mohiyati shundaki,
qo‘llaniladigan baholash usuli va ko‘rsatkichlari baholash ob’yektiga mos kelishi zarur. Qurilis
h
korxonalarida ishlar jarayoni, qurilish operatsiyalari, qurilish ishlarining resurs ta’minoti va boshqalar
aloxida baholash usullarining qo‘llanilshini talab qiladi;
- Baholashning obyektivlik
tamoyili, ya’ni baholash natijalari ob’yekt sifati darajasini
ng
xaqiqiyligini ta’minlashi zarur. Baholashning ob’ektivligi sifatni boshqarish amaliyotining samarali
bo‘lishini ta’minlaydigan asosiy omil deb hisoblaymiz;
- Sifatni baholashda miqdoriy ifodalash tamoyili. Ushbu tamoyilning bajarilishi turli xil sifat
darajalarini ajratish imkonini beradi hamda tegishli xulosalarga olib keladi;
-
Faktlarga asoslanish tamoyili, ya’ni qurilish maydonchasida sifatni shakllanishi to‘g‘risida
xujjatlar majmuasi yuritilishi lozim;
- Baholashning soddaligi va kam xarajatliligi tamoyili deyarlik barcha qarilish sifati obyektlari
uchun taalluqli bo‘lib nazorat xizmatini tashkil qilishning iqtisodiy manbasi sifatida ko‘rilishi mumkin.
Adabiyotlar / Литература / Literatu
re:
Qaror (2020) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 5-
fevraldagi “
Qurilish korxonalarida
sifatini tubdan yaxshilash va qurilishni nazorat qilish tizimini takomillashtirish choralari to‘g‘risida”gi
PQ-
4586-son Qarori.
Байбурин
А.Х. (
2009)
Обеспечение надежности строително
-
монтажных работ по
параметрам качества продуксии
.-
Предотвращение аварий зданий и сооружений. Эlektron jurnal,
y., 2 kv.
Белов А.В. (2012) Задачи обеспечения качества протсессов строителства. Вестник
Саратовского
государственного
социально
-
экономического
университета
.
-
https://cyberleninka.ru/article/n/zadachi-obespecheniya-kachestva-protsessov-stroitelstva
Кузнесов О.Ф.
,
Миронов Н.А.
,
Кузнесова А.О.
(2014)
Оценка качества
строительно
-
монтажных работ
с использованием современных технологий
.-
Приволжский научный вестник
№ 5 (33), с. 33
Лукманова И.Г., Нежникова Е.В.
(2013)
Комплексная отсенка системы менеджмента
качества в строителстве. Фундаментальные исследования, №10,
-
с.
1791
Саморядов С.В., Шрейбер А.А., Манохин Е.М.
(2018)
Надежност строителной продуксии.
Вестник МИТУ
-
МАСИ, № 2 –, с.5
