Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
156
DAVLAT MOLIYAVIY NAZORATINING JORIY HOLATI TAHLILI
PhD
Temirov Muxammadali Xamidovich
Toshkent Kimyo xalqaro universiteti
Annotatsiya.
Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, davlat moliyasini boshqarish doimiy rivojlanib
bormoqda, byudjet muassasalarining tashkiliy-huquqiy shakllari o'zgarmoqda, hamda ularni
moliyalashtirish tartibi, tijorat tashkilotlarini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash ham rivojlanib
borayapti. Bular esa o'z navbatida davlat moliyaviy nazoratini takomillashtirish masalasi dolzarbligini
oshirayotganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. Ushbu maqolada davlat moliyasi sohasini isloh qilish, budjet
mablagʻlarining samarali va oqilona sarflanishini ta’minlash maqsadida davlat moliyaviy nazorati
tizimida amalga oshirilayotgan ishlarning joriy holati tahlili keltirilgan.
Kalit so'zlar:
davlat moliyaviy nazorati, moliyaviy xatoliklar, nazorat tadbirlari, noqonuniy
xarajatlar, mablag’larni o’zlashtirish
АНАЛИЗ ТЕКУЩЕГО СОСТОЯНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОГО ФИНАНСОВОГО КОНТРОЛЯ
PhD
Темиров Мухаммадали Хамидович
Международный университет Кимё в г. Ташкенте
Аннотация
.
Практика показывает, что управление государственными финансами
постоянно развивается, меняются организационно
-
правовые формы бюджетных учреждений, а
также порядок их финансирования, также развивается государственная поддержка
коммерческих организаций. Можно наблюдать, что это, в свою очередь, повышает
актуальность вопроса совершенствования государственного финансового контроля. В данной
статье представлен анализ современного состояния работ, проводимых в системе
государственного финансового контроля в целях реформирования сектора государственных
финансов и обеспечения эффективного и рационального расходования бюджетных средств
.
Ключевые слова:
государственный финансовый контроль, финансовые ошибки, меры
контроля, незаконные расходы, хищение денежных средств
.
ANALYSIS OF THE CURRENT STATE OF STATE FINANCIAL CONTROL
PhD
Temirov Mukhammadali Khamidovich
Kimyo international university in Tashkent
Abstract.
Practice shows that public finance management is constantly evolving, the organizational
and legal forms of budgetary institutions are changing, as well as the procedure for their financing and
state support for commercial organizations is also developing. It is obvious that this, in turn, increases the
urgency of the issue of improving the state financial control. This article presents an analysis of the current
state of work carried out in the system of state financial control in order to reform the public finance sector
and ensure the efficient and rational use of budget funds.
Keywords:
state financial control, financial errors, control measures, illegal expenses, theft of funds.
VII SON - NOYABR, 2023
UO‘K: 336.131
156-165
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
157
Kirish.
Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishini shakllantirish va rivojlantirishda davlat tomonidan
tartibga solish muhim rol o'ynaydi. O‘z navbatida, davlat byudjetida siyosiy
-huquqiy chora-tadbirlar
yordamida yo‘naltirilgan moliya tizimi davlatga iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirish imkonini
beruvchi mexanizmlardan biridir. Davlat moliyasi mamlakat iqtisodiy faoliyatining eng muhim
vositasidir, chunki mamlakatning rivojlanishi va uning iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli ko'p jihatdan
davlatning moliyaviy faoliyat sohasidagi siyosatiga bog'liq bo’ladi.
Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi bosqichida davlatchilikni izchil
mustahkamlash, islohotlarning huquqiy asoslarini takomillashtirish, boshqaruv funktsiyalarini
yuqoridan pastgacha aniq taqsimlash hokimiyat organlarining ustuvor vazifasi hisoblanadi. Bunday
sharoitda davlat moliyaviy nazorati organlarining roli sezilarli darajada oshmoqda.
Moliyaviy nazoratning roli va ahamiyatini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Hozirgi vaqtda sanoat va
noishlab chiqarish xarakteridagi deyarli barcha jarayonlar tegishli manbalardan ajratilgan mablag'larni
sarflash sharoitida tashkil etilmoqda. Binobarin, tegishli byudjetlarni rejalashtirishda xarajatlarning
ehtiyojlari va yo‘nalishlarini asoslashdan tortib, maqsadli ijrosini tekshirishgacha bo‘lgan mablag‘lardan
foydalanishning barcha bosqichlarida hisobga olish va nazorat qilish choralarini ko‘rish zarurati payd
o
bo‘ldi (Umanets, 2019).
Adabiyotlar sharhi.
Davlat faoliyatining sifatini kafolatlaydigan va samarali amalga oshirilishini ta'minlaydigan
boshqaruv tizimining muhim qismi bu nazoratdir. Nazorat munosabatlarning bir turi sifatida muayyan
qoidalarga rioya qilish sharoitida subyektning o'z faoliyatiga yoki boshqa sub'ektlar faoliyatiga
munosabatini anglatadi. Nazorat davlat va jamoat bo'lishi mumkin va turli tuzilmalarda, shu jumladan
nodavlat tuzilmalarda ham qo'llanilishi mumkin.
Davlat nazorati hukumatning nazorat obyektining qonuniyligini baholash funksiyalaridan biri
bo'lib, tegishli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Shu sababli, nazoratning eng to’g’ri ta'rifi
bu “davlat va jamiyat, ularning institutlari va tuzilmalarining turli muassasalar va tashkilotl
ar faoliyatini
hamda qonunlar va davlat tomonidan belgilanishi mumkin bo‘lgan boshqa qoidalarga rioya etilishini
baholash va nazorat qilishning turli mexanizmlaridan foydalanish funksiyasidir” (Miedviedkova, 2016).
Davlat nazoratining bir necha turlari mavjud bo’lib, ular prezident nazorati, parlament nazorati,
ijro hokimiyati nazorati, sud nazorati kabilarga bo’linishi mumkin. Shunga ko'ra, har bir nazorat sub'ekti
nazorat organlarining keng tarmog'iga ega, faqat prezident nazorati bundan mustasno. Ushbu
organlarning funktsiyalarini baholash ularning maqsad va vazifalarida ko'p jihatdan takrorlash
mavjudligini ko'rsatadi (Porfiryeva va Serebryakova, 2013).
Miedviedkovaning (2016) so’zlariga ko’ra davlat nazorati tizimida davlat moliyaviy nazorati
alohida o'rin egallaydi. Bu esa davlat moliyaviy nazorati tizimini rivojlantirish va takomillashtirish
muammolariga yanada ko'proq e'tibor qaratilishini tushuntiradi. Shu munosabat bilan ko'plab
olimlarning ishlari ushbu sohadagi tadqiqotlarga bag'ishlangan.
Davlat mablag‘larini samarali taqsimlash va foydalanish maqsadida davlat moliyaviy nazorati
tizimi shakllantirildi, bu tizim keyinchalik muntazam o'zgarishlarga duch keldi, chunki u ancha og'ir
iqtisodiy va siyosiy sharoitlarda qurilgan va ko'plab kamchiliklarga ega edi. Davlat moliyaviy nazorati
organlarining vazifasi butun davlat byudjet tizimining moliyaviy barqarorligi, ishonchliligi va
samaradorligini ta'minlashdan iborat (Gurtuyeva va boshqalar, 2017). Moliyaviy nazorat davlat
funksiyalarni bajaruvchi organlar tomonidan byudjet mablag'laridan samarali foydalanishni
ta'minlashga qaratilgan; shu sababli, ushbu organlar byudjet mablag'larini to'g'ri sarflashi va moliyaviy
natijalarni moliyaviy hisobotlarda to'g'ri aks ettirishni ta'minlashga yuqori ehtiyoj bor (Safro va Baah-
Mintah, 2013).
Serebryakovaning (2016) fikricha, zamonaviy davlat moliyaviy nazoratini uning tasnifi va o'ziga
xos funksiyalari nuqtai nazaridan ko'rib chiqadigan bo’lsak, shuni ta'kidlash kerakki, u bir tomondan
byudjetlar ijrosini nazorat qilishga (byudjet nazorati), boshqa tomondan, byudjetdan tashqari
munosabatlarda davlat organlari tomonidan moliya intizomi ustidan nazorat qilishga qaratilgan. Shu
bilan birga, byudjet nazorati deganda byudjet jarayoni ishtirokchilarining faoliyati va byudjet
qonunchiligiga rioya etilishiga nisbatan davlat moliyaviy nazoratining bir turi tushuniladi. Byudjet bilan
bog'liq bo'lmagan faoliyatni nazorat qilish - bu byudjet jarayonining ishtirokchisi bo'lmagan
shaxslarning faoliyatini nazorat qilish bo'lib, soliq qonunlari, bojxona qonunlari, sug'urta fondlariga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
158
badallarning to'g'ri to'lanishi va boshqalar ustidan nazoratni o'z ichiga oladi. (Porfiryeva va
Serebryakova, 2013).
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqola boshqaruvning nazorat funksiyasining mohiyati va byudjet munosabatlarida
nazoratni amalga oshirish haqidagi nazariy bilimlarga asoslangan. Tadqiqot jarayonida qiyosiy tahlil,
tizimlashtirish, induksiya, deduksiyadan foydalangan holda ilmiy natijalar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Har qanday mamlakatning byudjeti davlat boshqaruvi maqsadlarining bajarilishini ta'minlaydi,
shuning uchun ushbu vaziyatda davlat boshqaruvi moliyaviy nuqtai nazardan davlat byudjetining ijrosi
bo'lib, davlat budjeti ijrosini ta’minlaydigan moliyaviy nazor
at instituti uning vazifalaridan kelib chiqadi.
Davlat moliyaviy nazorati orqali davlatning moliyaviy siyosati amalga oshiriladi va moliyaviy
barqarorlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Shu sababli, ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonining barcha sohalari va mablag'lar harakatining butun jarayoni, shu jumladan moliyaviy
natijalarni tushunish bosqichi ham nazoratga olinadi (Gadjiev va boshqalar, 2015).
Byudjet muassasalarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarning to'g'ri yuritilishi tizimli
nazoratga olinadi. Amalga oshirilgan barcha moliyaviy-xo'jalik operatsiyalarining qonuniyligi
tekshiriladi, moliyaviy intizomning buzilishi aniqlanadi, moliyaviy resurslarning to'liq va o'z vaqtida
shakllantirilishi, ularning maqsadi tabiati va ulardan foydalanish samaradorligi aniqlanadi. Maqsadli
davlat moliyaviy nazorati byudjet muassasalarining moliyaviy resurslari harakatini doimiy nazorat
qilish va ularning moliyaviy-
xo‘jalik operatsiyalari samaradorligini to‘g‘ri baholash imkonini beradi
(Artemenko, 2013).
Karepinaning (2014) ta’kidlashicha davlat moliyaviy nazorati torroq faoliyat doirasiga ega bo‘lib,
asosan byudjetning daromad va xarajatlar qismlarini shakllantirish sohasiga taalluqli bo‘lib, bu bilan
byudjet mablag‘lari va davlat mulkidan maqsadli va sam
arali foydalanilishi ustidan nazoratni
ta’minlaydi.
Moliyaviy nazorat amal qilish sohasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
- davlat moliyaviy nazorati; bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va hokimiyat hamda
boshqaruv organlari iqtisodiy-
huquqiy harakatining kompleksli va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir.
-
nodavlat moliyaviy nazorat: soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ham qo’shib olgan holda
davlat oldidagi pul majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, ularga ajratilgan budjet subsidiyalari va
kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va qonuniylikning rioya qilinishi, shuningdek, hukumat
tomonidan o’rnatilgan (belgilangan) pul hisob
-kitoblarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va hisobotni
yuritish qoidalariga rioya etilishini qamrab oladi.
Davlat moliyaviy nazoratini tashkil etilish darajasi, nazoratning turlari, shakllari va uni
o’tkazishning metodlari moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali amalga oshirilishiga ta’sir
ko’rsatadi.
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlarga ko’ra uning quyidagi turlari mavjud
(1-rasm).
1-
rasm. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlarga ko’ra turlari
76
muallif tomonidan Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan.
Davlat
moliyaviy
nazorati
umumdavlat
moliyaviy
nazorati
idoraviy
moliyaviy
nazorat
Nodavlat
moliyaviy
nazorat
xo'jalik
ichidagi
moliyaviy
nazorat
jamoatchilik
moliyaviy
nazorati
mustaqil
moliyaviy
nazorat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
159
Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (Oliy Majlis, Hisob Palatasi, Moliya
vazirligi, Davlat Soliq Qo’mitasi, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi.
Bu turdagi moliyaviy nazoratning bosh maqsadi Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi
daromadlarning tushib turishi va davlat mablag’larini sarflashda davlat va jamiyat manfaatlarini
ta’minlashdan iborat.
Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat organlari va mahalliy hokimiyat organlarining
bo’limlari tomonidan o’tkazilib, shu idoraga bo’ysunuvchi korxona, tashkilot va muassasalarning
faoliyatini qamrab oladi.
Xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy
xizmatlari, xususan buxgalteriya, moliya bo’limlari, ichki audit xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
Bu yerda moliyaviy nazoratning obyekti sifatida korxona, tash
kilot va muassasalarning xo’jalik va
moliyaviy faoliyati maydonga chiqadi.
Jamoatchilik moliyaviy nazorati ixtiyoriylik va beg’arazlik asosida guruhlar, alohida shaxslar va
nodavlat tashkilotlari tomonidani amalga oshiriladi. Nazorat ob’yekti tekshiruvchilarning oldilariga
qo’yilgan aniq maqsadlariga bog’liq ravishda belgilanadi.
Mamlakat fuqarolari, fuqarolarning o’zini o’zi
boshqarish organlari, shuningdek qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro’yxatga olingan nodavlat
-
notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik nazorati sub’yektlari sanaladi.
Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan
o’tkaziladi. Bunda auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi tekshirilayotgan sub’yektning moliyaviy
hisobotining ishonchliligi bo’yicha xulosa hamda moliyaviy bozorga ishonchli axbarot berishni
ta’minlashan iborat.
Davlat moliyaviy nazorat obyektlariga respublika va mahalliy budjetlar, budjet mablag’larini
taqsimlovchilar, davlat maqsadli jamg’armalari, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari
jamg’armalari kiradi (2
-rasm)
2-
rаsm. Mоliyаviy nаzоrаt оbyektlаri
Davlat moliyaviy nazorati
–
davlat moliyasini boshqarishda moliyaviy intizom, shaffoflik,
samaradorlik va mas’uliyatni ta’minlashga qaratilgan chora
-tadbirlar va mexanizmlar majmuidir.
Davlat moliyaviy nazorati byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining davlat moliyaviy nazorati obyektlari
tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo’l qo’ymaslik, shuningdek byudjet
sohasida korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida davlat moliyaviy nazorat
organlari tomonidan amalga oshiriladi.
77
muallif tomonidan Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi ma’lumotlari asosida
tayyorlangan.
Moliyaviy nazorat
obyektlari
Respublika byudjeti
Mahalliy byudjetlar
Byudjet mablag'larini
taqsimlovchilar
Davlat maqsadli jamg'armalari
Byudjet tashkilotlarining
byudjetdan tashqari mablag'lari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
160
Byudjet nazorati moliyaviy nazoratning eng muhim shakllaridan biri bo’lib, bir tomondan
byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash bosqichida
davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish
uchun masʼul bo’lgan vazirlik va idoralarga, boshqa tomondan esa
byudjet xarajatlarini amalga
oshirishda
davlat byudjeti mablagʻlaridan foydalanuvchi vazirlik va idoralarga, shuningdek, byudjet
mablagʻlari foydalanuvchilari bo’lgan korxonalar, tashkilotlar va banklarga nisbatan qoʻllaniladi.
Byudjetni ijro etish jara
yonida byudjet mablag’larini taqsimlashning o’z vaqtida bajarilishi, ularning
maqsadli va samarali qo’llanilishi nazorat qilinadi.
Byudjet nazorati o’z ichiga quyidagi jihatlarni qamrab
oladi:
- Byudjetni rejalashtirish: Davlat byudjetlarini ishlab chiqish va tasdiqlash jarayonini nazorat
qilish, shu jumladan byudjet xarajatlari va daromadlarining mamlakatning strategik ustuvor
yo‘nalishlari va ehtiyojlariga muvofiqligini tekshirish.
- Byudjet ijrosi: Byudjetning amaldagi ijrosini nazorat qilish, xarajatlar va daromadlarni kuzatish,
rejalashtirilgan ko‘rsatkichlardan chetlanishlarni tahlil qilish.
-
Monitoring va audit: Byudjet mablag‘larining to‘g‘ri va qonuniy foydalanilishini ta’minlash,
shuningdek, huquqbuzarlik yoki suiste’mollik holatlarini aniqlash maqsadida audit va taftish o‘tkazish.
- Davlat xaridlari ustidan nazorat: davlat xaridlarini amalga oshirishda shaffoflik, raqobat va
samaradorlik tamoyillariga rioya etilishini hamda byudjet mablag‘larining maqsadli sarflanishi ustidan
nazoratni ta’minlash.
-
Qonunchilikka rioya qilish: davlat moliyasidan foydalanishda qonunlar va me’yoriy hujjatlarga
rioya etilishini nazorat qilish.
- Loyiha va dasturlar: Davlatning aniq loyihalari va dasturlarining samaradorligi, byudjet
mablag‘laridan foydalanish va belgilangan maqsadlarga erishish bo‘yicha amalga oshirilishini
monitoring qilish.
- Hisobdorlik va oshkoralik: jamiyatning byudjet resurslarini boshqarish samaradorligini
baholash imkoniyatiga ega bo'lishi uchun davlatning moliyaviy faoliyati to'g'risida jamoatchilikka
hisobot taqdim etish.
Byudjet mablag‘larini boshqarishda korrupsiya, suiste’mollik va kamchiliklarning oldini olishda
byudjet nazorati muhim o‘rin tutadi. Bu davlatning moliyaviy barqarorlikga erishishi, shuningdek,
jamiyat ehtiyojlarini qondirish va strategik ustuvor vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
Byudjet ijrosi jarayonida nazoratning maqsadi - byudjet ijrosini amalga oshirish va natijalarini
shakllantirishni xaqqoniyligini aniqlash va tahliliy axborotlarni shakllantirishdan iborat bo’lib quyidagi
vazfilarni o’z ichiga oladi:
1. Byudjet daromadlari va xarajatlarining rejalashtirilishi hamda uning ma‘lumotlari
haqqoniyligini aniqlash;
2. Byudjet ijrosi jarayonida muomalalarni to’liq va to’g’ri hujjatlashtirilishini aniqlash;
3. Davlat maqsadli jamg’armalari byudjeti daromadlari va harajtlarini rejalashtirish hamda ushbu
ma‘lumotlarning haqqoniyligini aniqlash
4. Byudjet ijrosi jarayonida buxgalteriya hisob hisobvaraqlarini yuritilish holati va harakatini
to’g’riligini aniqlash;
5. Byudjet tashkilotlarida daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga oshirilishi va
natijalarni shakllantirilishi to’g’riligini tekshirish;
6. Mulkiy qiymatliklar va majburiyatlarning holati hamda moliyaviy natijalar to’g’risidagi to’liq
hamda aniq ma‘lumotlarni shakllantirilishini tekshirish;
7. Byudjet ijrosiga oid buxgalteriya hisobi ma‘lumotlarini to’g’ri umumlashtirilishi va hisobtlarni
haqqoniyligini tekshirish;
8. Tekshiruv natijalarini umumlashtirish (Qo’ziyev va boshqalar, 2022).
Byudjet nazoratining xususiyatlari tashkilot turiga va nazorat darajasiga qarab farq qilishi
mumkin. Byudjet nazoratining asosiy xususiyatlari qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin
(3-rasm):
Doimiy jarayon: Byudjet nazorati nafaqat byudjetni tuzish bosqichida, balki butun moliyaviy
davrd mobaynida doimiy ravishda amalga oshirilishi kerak. Bu rejalardan chetlanishlarni tezda aniqlash
va tegishli tuzatish choralarini ko'rish imkonini beradi.
Maqsadlar va standartlarni belgilash: Byudjet nazorati maqsadlar va samaradorlik standartlarini
belgilaydi, ular asosida byudjet faoliyati baholanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
161
3-rasm. Byudjet nazoratining xususiyatlari
Og'ishlarni aniqlash: Byudjet nazoratining asosiy maqsadi haqiqiy natijalar va rejalashtirilgan
ko'rsatkichlar o'rtasidagi tafovutni aniqlashdir. Bu og'ishlarning sabablarini aniqlash va ularni bartaraf
etish choralarini ko'rish imkonini beradi.
Tuzatish choralarini ko'rish: og'ishlar aniqlanganda, tuzatish choralarini ko'rish kerak
bo’ladi
.
Bunga resurslarni qayta taqsimlash, boshqaruvni takomillashtirish, jarayonlarni soddalashtirish yoki
strategiyani o‘zgartirish kiradi.
Mas'uliyat va nazorat: Byudjet nazorati jarayonida aniq byudjet ko'rsatkichlarining bajarilishi
uchun mas'ul shaxslar belgilanadi. Maqsadlarga erishish uchun javobgarlik boshqaruvning turli
darajalari va bo'limlari o'rtasida taqsimlanadi.
Samaradorlik tahlili: Byudjet nazorati, shuningdek, tashkilotning byudjetlashtirish va moliyaviy
boshqaruvi samaradorligini baholash imkonini beradi. Haqiqiy ko'rsatkichlar va nazorat natijalari
to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalanib, belgilangan maqsadlarga qanchalik muvaffaqiyatli
erishilganligi va rejalashtirish va nazorat qilish jarayonini takomillashtirish bo'yicha qanday choralar
ko'rish mumkinligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Shaffoflikni ta'minlash: Byudjet nazorati shaffoflik va ma'lumotlarning aniqligi bilan amalga
oshirilishi kerak. Bu jarayon ishonchni ta'minlash va mumkin bo'lgan firibgarlik yoki nomuvofiqliklarni
aniqlash uchun muhimdir.
Doimiy takomillashtirish: Byudjet nazorati doimiy takomillashtirishni talab qiladigan dinamik
jarayondir. Tashkilotlar atrof-muhitdagi yangi omillar va o'zgarishlarga moslashish va resurslarni
samarali boshqarish uchun ularni hisobga olishlari kerak.
Byudjet nazoratining ushbu xususiyatlari byudjet resurslaridan samarali foydalanishni
ta'minlaydi, ortiqcha va rejalashtirilmagan moliyaviy inqirozlarning oldini olishga yordam beradi,
shuningdek tashkilotning strategik maqsadlariga erishishga yordam beradi.
Qayd etish joizki, byudjet nazoratini amalga oshirish va samarali byudjet tizimini qurish uning
samaradorligi va shaffofligini ta'minlaydigan muayyan tamoyillarni talab qiladi. Bu tamoyillar ularga
rioya etilishini va mamlakat byudjeti mablag‘larini boshqarishning huquqiy asosi bo‘lishini ta’minlash
maqsadida huquqiy me’yoriy hujjatlarda mustahkamlanishi zarur.
Umumiy ma'noda “tamoyil” (lotincha principle
- asos, boshlanish) odatda har qanday
nazariyaning, ta'limotning asosiy, boshlang'ich pozitsiyasi, faoliyatning asosiy qoidasi sifatida
tushuniladi. Belyanskaya va Shepelevalarning (2019) fikricha byudjet nazorati tamoyillarini uch
guruhga bo'lish mumkin:
- umumiy huquqiy (qonuniylik, adolatlilik);
- tarmoq (rejalashtirish, sub'ektlari o'rtasidagi yurisdiksiyani chegaralash);
78
muallif tomonidan Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan.
Doimiy jarayon
Maqsadlar va standartlarni belgilash
Og'ishlarni aniqlash
Tuzatish choralarini ko'rish
Mas'uliyat va nazorat
Samaradorlik tahlili
Shaffoflikni ta'minlash
Doimiy takomillashtirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
162
- maxsus (samaradorlik, maqsadlilik, uzluksizlik, vakolatlilik, mustaqillik, moslashuvchanlik).
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu tamoyillar iqtisodiyotni rivojlantirishda alohida rol o'ynaydi va
“moliyaviy faoliyat jarayonida davlat va mahalliy byudjet mablag’laridan samarali va malakali
foydalanish” tendensiyalarini belgilab beradi (Shepeleva, 2016).
Shu oʻrinda, Davlat moliyaviy nazorati organlari tomonidan 2018–
2022- yillarda olib borilgan
nazorat tadbirlari tahliliga e’tibor qaratamiz (
4-rasm).
4-rasm. 2018-2022 yillarda aniqlangan moliyaviy xato va
kamchiliklarning o’sish dinamikasi
(mln.so’m)
Yuqorida keltirilgan rasm
da 2018 yildan 2022 yilgacha bo’lgan davr
mobaynida aniqlangan
moliyaviy xatoliklar va kamchiliklar aks ettirilgan bo’lib, ushbu ma’lumotlar pul mablag’lari va moddiy
boyliklarni kamomadi va byudjet mablag’larini o’zlashtirishlarni hamda tashkilot va muassasalar
tomonidan amalga oshirilgan noqonun
iy xarajat va ortiqcha to’lovlarni o’z ichiga olgan.
Ma’lumotlarni tahlil qilish natijasida quyidagi holatlar aniqlandi:
Moliyaviy xatoliklar:
2019 yilda moliyaviy xatoliklar o’tgan yilga nisbatan 109,4 foizga o’sib, 142591,9 mln.so’mni
tashkil etgan;
2020 yilda esa o’sish ko’rsatkichi 72,5% ni tashkil etgan va 245956,4 mln.so’mga yetgan;
2021 yilda 335,8% ga keskin sakrash kuzatilib, moliyaviy xatoliklarning jami summasi 1072120
mln.so’mni tashkil etgan;
2022 yilda esa moliyaviy xatoliklar 2021 yilga nisbatan 9,1% kamayib, 974882 mln.so’mni tashkil
etgan;
shundan,
Pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va o’zlashtirishlar:
2019 yilda pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va o’zlashtirishlar o’tgan yilga
nisbatan 94,4% ga o’sib 30348,6 mln.so’mga yetgan.
2020 yilda 168% ga sakrash kuzatilgan va 81354,2 mln.so’mni tashkil etgan.
2021 yilda 53,1% ga o‘sish kuzatilgan va 124562 mln.so’mga yetgan.
2022 yilda o’tgan davrga nisbatan 33,6% ga oshib 166391 mln.so’mni tashkil qilgan.
Noqonuniy xarajat va ortiqcha to’lovlar:
2019 yilda noqonuniy xarajat va ortiqcha to‘lovlar miqdori 2018 yilga nisbatan 113,8% ga oshib,
112243,3 mln.so’mni tashkil etdi;
79
muallif tomonidan Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan.
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
2018y.
2019y.
2020y.
2021y.
2022y.
Moliyaviy xatoliklar, shundan:
68104,1
142591,9
245956,4
1072120
974882
Pul mablag’lari va moddiy
boyliklarni kamomadi va
oz’lashtirishlar
15608,9
30348,6
81354,2
124562
166391
Noqonuniy xarajat va ortiqcha
to’lovlar
52495,2
112243,3
164602,2
947558
808491
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
163
2020 yilda o’tgan davrga nisbatan 46,6% ga o’sish kuzatilgan va 164602,2 mln.so’mga yetgan;
2021 yilda noqonuniy xarajatlar va ortiqcha to’lovlar miqdori 2020 yilga nisbatan keskin
oshganini, ya’ni 475,6% ga o’sib 947558 mln.so’mni tashkil etganini guvohi bo’lishimiz mumkin;
2022 yilda esa 14,7% ga pasayish kuzatilib, 808491 mln.so’m noqonuniy xarajat va ortiqcha
to’lovlar aniqlangan.
Umumiy tendensiyada 2018 yildan 2021 yilgacha moliyaviy xatolarning o’sishini, keyin esa 2022
yilda nisbatan pasayishini ko’rishimiz mumkin. Pul mablag’lari va moddiy boyliklarni kamomadi va
o’zlashtirishlar, shuningdek, noqonuniy xarajat va ortiqcha to’lovlar ham ko‘rib chiqilayotgan davrda
ayrim tebranishlar bilan o‘sganligini ko‘rsatmoqda. 2022 yilda moliyaviy xatolarning umumiy miqdori
kamayishiga e’tibor qaratish muhim, bu ularning oldini olish va nazorat qilish bo’yicha samarali
choralar ko’rilayotgan
idan dalolat berishi mumkin.
Quyida keltirilgan diagrammaga (5-rasm
) e’tibor qaratadigan bo’lsak, unda byudjet
tashkilotlarida o’tkazilgan moliyaviy nazorat tadbirlarining samaradorligi dinamikasida o’zgarishlarni
ko’rishimiz mumkin.
Rasm
ma’lumotlariga tayangan holda, 2018
-2022 yillarda byudjet tashkilotlarida
o’tkazilgan moliyaviy nazorat natijalarida tiklangan mablag’lar miqdori hamda huquqni muhofaza
qiluvchi organlarga berilgan nazorat tadbirlari materiallarining miqdoriy qiymatini yildan yilga oshib
borganligini ta’kidlashimiz mumkin.
Jumladan,
Qo’shimcha xisoblanib qayta tiklangan mablag’lar:
2019 yilda o’tgan davrga nisbatan 62,3% ga pasayish kuzatilib, 12731 mln.so’mni tashkil etgan;
2020 yilda 144,5% ga o’sish kuzatilib, 31125,3 mln.so’mni tashkil qilgan;
2021 yilda 395,3% ga keskin sakrash kuzatilib, 154160 mln.so’mga oshgan;
2022 yilda bu ko’rsatkich 2,4% ga kamayib, 150500 mln.so’mni tashkil qilgan;
5-rasm. 2018-
2022 yillarda byudjet tashkilotlarida o’tkazilgan moliyaviy
nazorat tadbirlarining samaradorligi dinamikasi
(mln.so’mda)
Tiklangan mablag’lar:
2019 yilda 2018 yilga nisbatan 152,6% ga o’sish kuzatilgan va 129138,8 mln.so’mga yetgan;
2020 yilda 30,7% ga o’sish kuzatilgan va 168771,1 mln.so’mga teng bo’lgan;
2021 yilda o’sish ko’rsatkichi 77,1% ga teng bo’lgan va 298870 mln.so’mga yetgan;
2022 yilda esa o’tgan yilga nisbatan 54% ga oshib, 460254 mln.so’mni tashkil etgan;
Huquqni muhofaza qiluvchi organlarga berilgan nazorat tadbirlari materiallari:
2019 yilda o‘sish surati 2018 yilgan nisbatan 115,6% ni tashkil etib, 129621,7 mln.so’mga yetgan;
2020 yilda 84,8% ga keskin o’sish kuzatilgan va 239534,9 mln.so’mga teng bo’lgan;
80
muallif tomonidan Davlat moliyaviy nazorati inspeksiyasi ma’lumotlari asosida tayyorlangan.
0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
2018y.
2019y.
2020y.
2021y.
2022y.
Qo'shimcha xisoblanib tiklangan
va iqtisod qilingan mablag'lar
33703
12731
31125,3
154160
150500
Tiklangan mablag'lar
51090,1
129138,8
168771,1
298870
460254
Huquqni muhofaza qiluvchi
organlarga berilgan nazorat
tadbirlari materiallari
60127,1
129621,7
239534,9
329019
525600
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
164
2021 yilda 37,4% ga o‘sish kuzatilib, 329019 mln.so’mga yetgan;
2022 yilda bu ko’rsatkich 59,8% ga oshib, 525600 mln.so’mni tashkil qilgan.
Qo’shimcha xisoblanib qayta tiklangan mablag’lar ko’rsatkichi 2019 yilda pasaygan, ammo
keyingi yillarda o’sib borganligini, hamda 2022 yilga kelib biroz pasayganini ko’rishimiz mumkin.
Tiklangan mablag’lar hamda h
uquqni muhofaza qiluvchi organlarga berilgan nazorat tadbirlari
materiallari ko’rsatkichlari 2018 yildan 2022 yilga qadar barqaror o’sishni ko’rsatmoqda.
Bu
mablag’larni tiklash va qaytarishga qaratilgan nazorat faoliyati, shuningdek, moliyaviy muammolarni
hal qilish uchun huquqni muhofaza qilish
organlari bilan o’zaro hamkorlik samaradorligini ko’rsatishi
mumkin.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak so‘nggi yillarda byudjet mablag‘larini sarflashda qonun buzilishi
holatlari ko‘payib bormoqda. Bunga byudjet jarayonining murakkabligi, qonunchilikdagi o‘zgarishlar,
samarali nazorat mexanizmlarining yo‘qligi kabi turli omillar sabab bo‘lishi mumkin. Asl sabablarni
aniqlash va tegishli profilaktika choralarini ishlab chiqish uchun ushbu qoidabuzarliklarni yanada
chuqurroq tahlil qilish kerak.
Tahlil qilinayotgan davr mobaynida vazirlik va idoralarda ichki audit nazorati tizimi yo‘lga
qo‘yilganiga qaramay, byudjet mablag‘larini noqonuniy o‘zlashtirish holatlari saqlanib qolmoqda.
Ehtimol, mavjud tekshirish mexanizmlari yanada takomillashtirish yoki islohotga muhtojdir.
Shuningdek, ichki auditorlar ishining samaradorligini baholash va ularning yondashuvlari va
metodologiyalarida mumkin bo’lgan o’zgarishlar to’g’risida savol ko’tarilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Davlat moliyaviy nazorati sohasida olib borilgan islohotlarning ijobiy jihati shundaki, tekshiruvlar
samaradorligi sohdi. Bu qoidabuzarliklar va kamchiliklarni yaxshiroq aniqlashga yordam beradigan
yangi usullar, texnologiyalar va tahliliy vositalarning jo
riy etilishi bilan bog’liq. Yana bir muhim yutuq
-
budjet mablag‘larini qoplash darajasi oshdi. Bu noqonuniy harakatlar natijasida yetkazilgan zararni
tiklash bo’yicha samaraliroq choralar ko’rilayotganidan dalolat beradi. Byudjetga mablag‘larni
maksimal darajada qaytarish uchun bu boradagi ishlarni yanada kuchaytirish lozim.
Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqgan holda, quyidagi tavsiyalarni berishni maqsadga
muvofiq deb xisoblaymiz:
- asl sabablarni aniqlash uchun qonun buzilishining tuzilishi va xarakterini batafsilroq tahlil qilish;
- ichki audit tizimini takomillashtirish, jumladan, metodologiyani takomillashtirish va xodimlarni
o’qitish masalalarini ko’rib chiqish;
-
huquqbuzarliklarni yanada samarali nazorat qilish va oldini olish uchun ilg‘or texnologiyalar va
tahliliy vositalardan foydalanish;
-
noqonuniy va maqsadsiz sarflangan byudjet mablag’larini qaytarish mexanizmlarini
kuchaytirishni davom ettirish.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Miedviedkova N. (2016). Directions for improvement of state financial control in Ukraine. Baltic
Journal of Economic Studies, 2 (2), p.105-110.
Qo’ziyev I.N., G’aniyev SH.V.,
Ramazonov A.S. (2022) Byudjet hisobi va nazorati: Darslik /; -
T.: «Nihol
print» OK, 2022. 632 b.
Safro, P., Baah-Mintah, R. (2013). Assessing the Effect of the Procurement Act (663) on the Public
Financial Management in Ashanti Region. American Journal of Rural Development, vol. 1(4), pp. 91-98.
Артеменко
Д
.
А
. (2013).
Анализ состояния государственного финансового контроля в
условиях проведения бюджетной реформы. Научный вестник Южного института
менеджмента, (2), 86
-91.
Белянская О.В., Шепелева Д.В. (2019) Особенности выражения и реализации принципов
бюджетного контроля. Legal Bulletin , 4 (2), С. 7
-14.
Гаджиев Н.Г., Ахмедова Х.Г., Гаджиев М.Н. (2015) Финансовый контроль в общественном
секторе экономики: современное состояние и перспективы его развития // Современные
проблемы науки и образования. № 1
-2.
Гуртуева Ж.Х., Хочуева Ф.А., Эдокова М.Х. (2017) Анализ состояния государственного
финансового контроля в
регионах (на примере Кабардино
-
Балкарской Республики) //
Фундаментальные исследования. № 6. –
С. 132
-136;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
165
Карепина О.И. (2014) Развитие аудита эффективности государственных расходов //
Международный бухгалтерский учет. № 30.
-C. 52-61
Порфирьева А.В., Серебрякова Т.Ю. (2013) Внутренний контроль: методология сквозного
контроля автономных организаций. М.: ИНФРА
-
М, 182 с
.
Серебрякова Т.Ю. (2016). Тенденции совершенствования государственного контроля.
Бухгалтерский учет в бюджетных и некоммерческих организациях, (1 (385)), 25
-28.
Уманец О.П. (2019) Современная организация финансового контроля. Учет. Анализ. Аудит.
6(5): -C. 46-57. DOI: 10.26794/2408-9303-2019-6-5-46-57
Шепелева Д.В. (2016) Казенное предприятие как субъект финансового права : автореф. дис....
канд. юрид. наук: 12.00.04/ Шепелева ДинаВик
-
торовна. Москва,
-C.3
