Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
154
RAQAMLI IQTISODIYOTDA KIBERXAVFSIZLIKNING AHAMIYATI
Uzaqov Ortiq Shaymardanovich
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent
axborot texnologiyalari universiteti Qarshi filiali
Annotatsiya.
Raqamli iqtisodiyot insonlarning turmush darajasini sezilarli darajada
oshiradi, bu uning asosiy foydasidir. Raqamli iqtisodiyot korrupsiya va qora iqtisodiyotning asosiy
kushandasidir. Chunki, raqamlar hamma narsani muhrlaydi, xotirada saqlaydi, kerak paytda
maʼlumotlarni tez taqdim etadi. Bunday sharoitda biron maʼlumotni yashirish, yashirin bitimlar
tuzish, u yoki bu faoliyat haqida to‘liq axborot
bermaslikning iloji yo‘q, kompyuter hammasini
namoyon qilib qo‘yadi. Maʼlumotlar ko‘pligi va tizimliligi yolg‘on va qing‘ir ishlarga yo‘l bermaydi.
Kalit so’zlar:
raqamli iqtisodiyot, kiberxavfsizlik, ruxsatsiz kirish, bulutli xavfsizlik,
monitoring, auten
tifikatsiya, ma’lumotlarni shifrlash, tranzaksiya.
ЗНАЧЕНИЕ КИБЕРБЕЗОПАСНОСТИ В ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ
Узаков Ортик
Шаймарданович
Каршинский филиал Ташкентский университет информационных
технологий имени Мухаммада аль
-
Хорезми
Аннотация
.
Цифровая экономика
существенно повышает уровень жизни людей,
что является ее основным преимуществом. Цифровая экономика является основным
связующим звеном коррупции и теневой экономики. Потому что числа запечатлевают
все, сохраняют в памяти и быстро предоставляют информацию, когда это необходимо.
В таких условиях невозможно скрыть какую
-
либо информацию, совершить тайные
сделки, не предоставить полную информацию о той или иной деятельности, компьютер
все выявит. Обилие и систематичность информации не допускают лжи и мошеннических
действий.
Ключевые слова:
цифровая экономика, кибербезопасность, несанкционированный
доступ, облачная безопасность, мониторинг, аутентификация, шифрование данных,
транзакция.
THE IMPORTANCE OF CYBER SECURITY IN THE DIGITAL ECONOMY
Uzakov Ortiq Shaymardanovich
Karshi branch of Tashkent University of Information
Technologies named after Muhammad al-Khorezmi
Abstract.
The digital economy significantly improves people's living standards, which is its
main advantage. The digital economy is the main link between corruption and the shadow
economy. Because numbers capture everything, store it in memory, and quickly provide
information when needed. In such conditions, it is impossible to hide any information, make secret
transactions, or not provide complete information about a particular activity; the computer will
reveal everything. The abundance and systematicity of information does not allow lies and
fraudulent actions.
Keywords:
digital economy, cybersecurity, unauthorized access, cloud security, monitoring,
authentication, data encryption, transaction.
UO‘K: 330
I SON - YANVAR, 2024
154-157
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
155
Kirish.
Biznes
jarayoni va jismoniy shaxslarning raqamli texnologiyalar va o’zaro bog’langan
tizimlarga tobora ko’proq tayanadigan raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlik hal qiluvchi rol
o’ynaydi. Texnologiya taraqqiyoti davom etar ekan, nozik ma’lumotlarni himoya qilish,
ishonchni saqlash va raqamli ekotizimlarning uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun mustahkam
kiberxavfsizlik choralariga bo’lgan ehtiyoj yanada muhimroq sanaladi. Raqamli iqtisodiyotd
a
kiberxavfsizlikning asosiy jihatlari, jumladan: m
a’lumotlarni himoya qi
lish va maxfiylik bunda
ma’lumotlarni shifrlash
tranzaksiya vaqtida ma’lumotlarni himoya qilish uchun shifrlash
usullaridan foydalanish ruxsatsiz kirishning oldini olishga yordam berishning nazariy
materiallarga asoslangan holda mantiqiy tahlil usullaridan foydalanildi. Raqamli iqtisodiyotda
kiberxavfsizlikning asosiy jihatlari, jumladan: m
a’lumotlarni himoya qilish va maxfiylik bunda
ma’lumotlarni shifrlash
tranzaksiya vaqtida ma’lumo
tlarni himoya qilish uchun shifrlash
usullaridan foydalanish ruxsatsiz kirishning oldini olishga yordam beradi.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Xorijlik olimlardan Singer va Allan Friedmanlarning (2014) "Cybersecurity and
Cyberwar: What Everyone Needs to Know" nomli kitobida kiberxavfsizlik haqida umumiy
tushunchalar va foydalanuvchilar uchun kerakli ma'lumotlarni taqdim etishgan. 2017 yilda
Kevin Mitnick va Robert Vamosi (2017) "The Art of Invisibility: The World's Most Famous
Hacker Teaches You How to Be Safe in the Age of Big Brother and Big Data" Mitnick dunyodagi
eng mashhur hekerlardan biri sifatida, kiberxavfsizlik va shaxsiy himoya haqida o'z tajribasini
bayon etgan. Bruce Schneierning "Data and Goliath: The Hidden Battles to Collect Your Data
and Control Your World" nomli kitobida ma'lumotlar almashish, shaxsiy himoya va
kiberxavfsizlik sohasidagi muddatli jarayonlarni o'rganish uchun keng tahlil qilgan. Evan
Gilman, Richard A. Clarke (2020) va Robert K. Knake dunyo olimlarining "Zero Trust Networks:
Building Secure Systems in Untrusted Networks" - va Doug Barth "Zero Trust" nomli ilmiy
kitoblarida tarmoq xavfsizligini o'rganishga yordam beradigan va tarmoqlarda
kiberxavfsizlikni mustahkamlashda kerakli maslahatlarni yozishgan. 2019 yilda "The Fifth
Domain: Defending Our Country, Our Companies, and Ourselves in the Age of Cyber Threats"
nomli kitobda, davlatlar, korporatsiyalar va shaxslar uchun kiberxavfsizlikning ahamiyatini
tahlil qiladi. Dr. Mar
y Aiken o’zining "Cyber Resilience: A Holographic
Paradigm" nomli ilmiy
ishida, kiber-hamjinslik va kiberxavfsizlikda ziddiyat va qabul qilinuvchi tahlillarni taqdim
etadi Yuqoridagi xorij olimlari kiberxavfsizlik sohasida keng qamrovli tahlillar va
tushunchalarni o'rgangan holda, foydalanuvchilarga va soha mutaxassislariga tegishli muhim
ma'lumotlarni taqdim etishgan Raqamli iqtisodiyot davrida, kiberxavfsizlikning tizimli va
amaliy integratsiyasi muhimdir, shuningdek o'zgaruvchilarni tahlil qilish, korporativ
tarmoqlarni himoya qilish va kiberxavfsizlikni oshirish uchun hujjatlar tuzishni o'rgangan
holda kiberxavfsizlik sohasida o'zlarini tayyorlash uchun foydalanuvchi yoki mutaxassislar
uchun ham muhimdir.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot davomida ilmiy adabiyotlarda keltirilgan nazariy materiallarga asoslangan
holda mantiqiy tahlil usullaridan foydalanildi. Mavjud ma’lumotlarni tahlil qilishda tahlil va
sintez, qiyosiy tahlil kabi uslublar va yondashuvlar qo‘llanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Maxfiylik qoidalari esa axborotni muhofaza qilish qoidalariga (masalan, GDPR, CCPA)
rioya qilish shaxslarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish va huquqiy oqibatlarga olib
kelmaslik uchun zarurdir.
Tarmoq xavfsizligi bo’yicha xavfsizlik dev
orlari va tajovuzni aniqlash
tizimlari (IDS)lardan foydalaniladi. Xavfsizlik devorlari va IDSni joriy qilish tarmoq trafigini
kuzatish va nazorat qilish, ruxsatsiz kirishni oldini olish va potentsial tahdidlarni aniqlashga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
156
yordam beradi. Virtual xususiy tarmoqlar (VPNlar) esa VPN-lardan foydalanish, ayniqsa,
masofa
viy ishchilar va biznes tranzaktsiyalari uchun internet orqali xavfsiz aloqani ta’minlaydi.
Xavfsizlik nuqtai nazardan oxirgi chora sifatida antivirus dasturlarini keltirishimiz mumkin.
Antivirus yechimlaridan foydalanish zararli dasturlarni qurilmalardan aniqlash va olib
tashlashga yordam beradi. Bu bo’yicha
Endpoint Protection Platforms (EPP) tizimlari hujumlar
va turli kiber tahdidlardan himoya qiluvchi keng qamrovli xavfsizlik yechimlari hisoblanadi.
Bulutli xavfsizlik bu- Identity and Access Management (IAM) Bulutli resurslarga kirishni
nazorat qilish faqat vakolatli shaxslar yoki tizimlar maxfiy maʼlumotlar bilan oʻzaro aloqada
boʻlishini taʼminlaydi. Natijada bulutda maʼlumot
larni shifrlash juda samarali hisoblanib,
bulutda saqlangan maʼlumotlarni shifrlash
ruxsatsiz kirishdan qoʻshimcha himoya qat
lamini
qoʻshadi.
Kiberxujumlarga javob berish va boshqarish. Kiberxavfsizlik bo’yicha treninglar
xodimlarni kiberxavfsizlik bo’yicha ilg’or tajribalar bo’yicha o’rgatish, malaka oshirish va
muntazam mashg’ulotlar o’tkazish tashkilotlarni xavfsizlik hodisalariga samarali javob
berishga tayyorlaydi. Kiberxavfsizlik hodisalarining ta’sirini bartaraf etish va yumshatish
uchun rejalarni ishlab chiqish va muntazam yangilash hamda uchinchi tomon ishlab
chiqaruvchilari va h
amkorlari bilan bog’liq kiberxavfsizlik risklarini baholash va boshqarish
imkonini beradi.
Dasturiy ta’minot va tizimlarning zaifliklarning oldini olish uchun xavfsizlikni h
isobga
olgan holda ishlab chiqilishini ta’minlash. Kiberxavfsizlikda sun’iy intelle
kt (AI) va mashinani
o’rganish (ML):
Tahdidlarni aniqlash:
Shakllarni tahlil qilish va potentsial kiber tahdidlarni ko’rsatadigan
anomaliyalarni aniqlash uchun AI va ML algoritmlaridan foydalanish. Avtomatlashtirilgan
javob esa tez va samarali javob qaytarish uchun ayrim turdagi tahdidlarga avtomatlashtirilgan
javoblarni amalga oshirish.
Doimiy monitoring yordamida
tegishli qoidalarga doimiy rioya etilishini ta’minlash uchun
kiberxavfsizlik choralarini muntazam ravishda monitoring qilish va tekshirish shart
hisoblanadi.
Ma’lumotlarning buzilishi to’g’risida bildirishnoma
ma’lumotlar buzilgan taqdirda
o’z vaqtida va shaffof aloqa uchun protokollarni o’rnatishdan iborat.
Axborot almashish
platformalari yordamida sanoatdagi xamkorlar bilan xamkorlik aloqalari
ni o’rnatish va paydo
bo’layotgan tahdidlar haqida ma’lumot almashish kiberxavfsizlik bo’yicha jamoaviy sa’y
-
harakatlarni kuchaytirish kerak.
Davlat-xususiy sheriklik orqali h
ukumatlar va xususiy sektor sub’ektlari kiberxavfsizlik
choralarini yanada kengro
q miqyosda kuchaytirish uchun birgalikda ishlashini ta’minlashi
lozim.
Foydalanuvchi autentifikatsiyasi va avtorizatsiyasi bu ko’p faktorli autentifikatsiya
(MFA) foydalanuvchilardan identifikatsiyaning bir nechta shakllarini taqdim etishni talab qilish
or
qali qo’shimcha xavfsizlik qatlamini qo’shishdan iborat. K
irish nazorati orqali kirish
huquqlarini faqat shaxslar o’z rollarini bajarishi uchun zarur bo’lganlar bilan chekla
shi
mumkin. Raqamli iqtisodiyotning dinamik manzarasida kiberxavfsizlik bir martalik yechim
sifatida emas, balki doimiy jarayon sifatida ko’rish kerak. Tashkilotlar resurslari va manfaatdor
tomonlarini himoya qilish uchun rivojlanayotgan tahdidlarga, rivojlanayotgan texnologiyalarga
moslashishi va kiberxavfsizlik madaniyatini rivojlantirishi kerak.
Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlikni ta’minlash nozik ma’lumotlarni himoya qilish,
ishonchni saqlash va onlayn tizimlarning umumiy yaxlitligini ta’minlash uch
un juda muhimdir.
Kiberxavfsizlik bo’yicha mutaxassislar bilan hamkorlik qilish:
Ki
berxavfsizlik bo’yicha
mutaxassislar bilan bog’lanish va so’nggi tahdidlar va xavfsizlik choralari haqida xabardor
bo’lish. Xavfsizlikni baholash va maslahat uchun tashqi ek
spertlarni yollash. Uchinchi tomon va
hamkorlarning kiberxavfsizlik holatini baholash, chunki ular kiber tahdidlar uchun potentsial
kirish nuqtasi bo’lishi mumkin. Ular xavfsizlik standartlariga va kiberxavfsizlik talablariga mos
kelishiga ishonch hosil qilish. Tarmoqlar va tizimlarning noodatiy harakatlar uchun doimiy
monitoringini amal
ga oshirish. Rivojlanayotgan tahdidlar va zaifliklar haqida xabardor bo’lish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil yanvar
www.e-itt.uz
157
uchun tahdidlar haqida ma’lumotdan foydalanish. Tashkilot dasturiy ta’minotini ishlab chiqsa,
xa
vfsiz kodlash amaliyotiga rioya qilish, dasturiy ta’minot xatoliklarini bartaraf et
ish va ishlab
chiqish muddati davomida muntazam ravishda xavfsizlik tekshiruvlarini o’tkazish. Tegishli
kiberxavfsizlik qoidalari va standartlariga rioya qilish. Tashkilotda
xavfsizlik bo’yicha
o’rnatilgan eng yaxshi amaliyotlarga amal qilishini ta’minlash
ga yordam beradi. Tashkilot
bulutli xizmatlardan foydalanish, bulutli xavfsizlik choralarini qo’llash. Bunga xavfsiz
konfiguratsiya, ma’lumotlarni shifrlash va bulutli muhit
ni kuzatish amaliyotlari kiradi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib shuni aytishim
iz mumkinki, kiberxavfsizlik uzluksiz jarayon bo’lib, raqamli
iqtisodiyotda rivojlanayotgan tahdidlardan oldinda borish uchun faol va moslashuvchan
yondashuvni talab qiladi. Yangi tahdid va xavf-xatarlarni aniqlash va bartaraf etish uchun
kiberxavfsizlik s
trategiyasini muntazam ravishda qayta ko’rib chiqish va yangilab borish lozim.
Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlikning ahamiyati juda yuqori darajada. Bu tizimlar va
platformalar orqali ma'lumot almashish, xizmat ko'rsatish, tijorat, va o'zaro hamkorlik
qilishning ko'plab sohalarida ishlashda ahamiyatli bo'lib keladi. Kiberxavfsizlikning hozirgi
kundagi ahamiyati va dolzarbligini quyidagicha ifodalashimiz mumkin. Raqamli iqtisodiyotda
ma'lumotlar o'zaro almashish va ishlab chiqishning boshqa sohalarida yaxshi foydalanilishi
kafolatlangan bo'lishi kerak. Kiberxavfsizlik, shu ma'lumotlarni viruslar, hekeralar va boshqa
xavf-xatarlardan himoya qilishda muhim rol oynaydi. Tijorat va biznes sohalarida, ma'lumot
almashish va xavfsizlikni ta'minlash kabi ko'nikmalarga ega bo'lish, kompaniyalarni raqobatga
bardoshliligini kafolatlaydi. Korxona iqtisodiyoti va korporativ tizimlar, korxona ma'lumotlari,
mijozlarning ma'lumotlari, va hokazo kabi ko'plab ma'lumotlarni saqlashadi. Shuning uchun
kiberxavfsizlik, korxona iqtisodiyotini yaxshi himoya qilishda katta ahamiyatga ega.
Adabiyotlar / Литература / Reference:
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Creation of electronic medical base
with the help of software packages
for medical services in the regions." Conferencea (2022): 128-130.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Importance of kash
-health web portal in the development of medical
services in the regions." Conferencea (2022): 80-83.
Evan Gilman, Richard A. (2020) Clarke Zero Trust Networks: Building Secure Systems in Untrusted
Networks" -Doug Barth "Zero Trust..
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb academic papers
collection. 2023/1/1.
Farrux Qodirov. Development of scientific and technological system of management of industrial
enterprises. Scienceweb academic papers collection. 2023/1/1
Farrux Qodirov. The place of econometrical modeling of healthcare quality improvement in the
digital economy. Scienceweb academic papers collection. 2023/1/1
Farrux Qodirov. Zamonaviy trenajyor va simulyatsiya qiluvchi dasturlarning hozirgi kundagi
ahamiyati. Scienceweb academic papers collection. 2023/1/1
Farrux, Qodirov. "Foreign experience in the development of medical services to the
population."
Хоразм
Маъмун
академияси
(2022).
Kevin Mitnick & Robert Vamosi (2017). The Art of Invisibility: The World's Most Famous Hacker
Teaches You How to Be Safe in the Age of Big Brother and Big Data.
Singer P.W. va Allan Friedman (2014). Cybersecurity and Cyberwar: What Everyone Needs to Know.
Қодиров
,
Фаррух
. "
Аҳолига
соғлиқни
сақлаш
хизматлари
кўрсатишнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиши
таҳлили
." Agro ilm (2022).
Фаррух
Қодиров
.
Аҳолига
хизмат
кўрсатиш
соҳасининг
моделлаштиришни
тизимли
имитация
қилиш
. Biznes-
Эксперт
.
Том
173.
Номер
№5. Страницы
102-106.
Дата
публикации
2022.
