Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
417
ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАРНИНГ
БИРЛАМЧИ ТАКЛИФИ ЖАРАЁНЛАРИНИ
САМАРАЛИ ЎТКАЗИШ ОМИЛЛАРИ
и.ф.н., доц
.
Уралов Акбарали Бабаназарович
Муҳаммад ал
-
Хоразмий номидаги Тошкент
ахборот технологиялари университети
ORCID: 0009-0009-5889-3618
Аннотация
.
Мазкур мақолада 1995
-
2023 йилларда жаҳон амалиётида амалга
оширилган қимматли қоғозларнинг бирламчи таклифи (IPO) жараёнлари
тенденденциялари ўрганилган. Жаҳон фонд бозорларида амалга оширилган IPO
жараёнлари сони ва
улар асосида жалб қилинган маблағлар динамикаси тадқиқ этилган.
Жаҳон миқёсида йирик консалтинг компаниялари, инвестиция банклари тажрибаларини
ўрганиш асосида
IPO жараёнларида
миллий
компаниялар учун корхона адолатли
қийматини таъминлаш омиллари ҳамда самарали IPO жараёнлари ўтказиш бўйича
таклиф ва тавсиялар келтирилган.
Калит сўзлар:
қимматли
қоғозлар, IPO, акция, молиявий кўрсаткичлар, эмитент
банк, хусусийлаштириш, адолатли қиймат, акциялар ликвидлиги, активлар ликвидлиги,
барқарор ривожланиш.
ФАКТОРЫ ЭФФЕКТИВНОГО ПРОВЕДЕНИЯ ПРОЦЕССОВ ПЕРВИЧНОГО
ПРЕДЛОЖЕНИЯ ЦЕННЫХ БУМАГ
к.э.н., доц
.
Уралов Акбарали Бабаназарович
Ташкентский университет информационных технологий
имени Мухаммада аль
-
Хорезми
Аннотация
.
В настоящей статье изучены тенденции процессов первичного
предложения ценных бумаг (IPO) в мировой практике проведенного за 1995
-
2023 года.
Исследованы динамика количества проведенных процессов IPO в мировых фондовых
рынках
и
средств, привлеченных на этой основе. На основе изучения опыта крупных
консалтинговых компаний, инвестиционных банков приведены факторы обечпечения в
процессах IPO справедлевой стоимости национальных компаний, а также предложения
и рекомендации эффективности проведения IPO процессов.
Ключевые слова:
ценные бумаги, IPO, акция, финансовые показатели, эмитентный
банк, приватизация, справедливая стоимость, ликвидность акций, ликвидность
активов, устойчивое развитие.
UO
‘
K: 336.761
XII SON - DEKABR, 2024
417-426
0
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
418
FACTORS OF EFFECTIVE PERFORMANCE OF INITIAL SECURITIES
OFFERING PROCESSES
PhD, assoc.prof.
Uralov Akdarali
Tashkent University of Information Technologies
named after Muhammad al-Khwarizmi
Abstract.
This article examines the trends in the processes of the initial public offering (IPO)
in world practice conducted in 1995-2023. The dynamics of the number of IPO processes
conducted in world stock markets and funds raised on this basis are studied. Based on the study of
the experience of large consulting companies, investment banks, the factors of ensuring the fair
value of national companies in IPO processes are presented, as well as proposals and
recommendations for the effectiveness of IPO processes.
Keywords:
securities, IPO, share, financial indicators, issuing bank, privatization, fair value,
share liquidity, asset liquidity, sustainable development.
Кириш.
Мамлакатимизда қабул
қилинган
2022
—
2026 йилларга мўлжалланган Янги
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси доирасида
“
...келгуси 5 йилда фонд бозори
айланмасини 200 миллион АҚШ долларидан 7 миллиард АҚШ долларига етказиш”
(
Фармон
, 2022)
мақсад қилиб қўйилган. Ушбу
мақсадларга эришиш учун
мамлакатимизда мавжуд йирик корхоналарни ва улардаги давлат улушларини
(акцияларни), шу жумладан фонд биржаси орқали хусусийлаштириш кўзда тутилган.
Хусусий тадбиркорликни ривожлантириш янада учун қулай шарт
-
шароитлар
яратиш, давлат мулки объектларини сотиш тартиб
-
таомилларини янада
соддалаштириш
ва
уларни хусусийлаштиришда бюрократик тўсиқларни бартараф
этиш, хусусий мулк қилиб сотилган объектларда рақобатбардош товарлар ишлаб
чиқариш ва хизматлар кўрсатишни ташкил этиш мақсадида давлат мулки
объектларини сотишда халқаро амалиётда кенг фойдаланилаётган, шу билан бирга
бизнинг мамлакатимиз учун умуман янгича бўлган, хусусийлаштирилаётган
компаниялар
акцияларни фонд биржасида бирламчи ошкора таклиф этиш (IPO)
шаклини жорий этиш белгилаб берилди.
Ҳукуматимизнинг
“Фонд биржасида
акцияларни оммавий таклифини ўтказишни ташкил этиш тўғрисида” қарори билан
Фонд биржаларида акцияларни бирламчи (IPO) ва иккиламчи
(S
PO) ошкора таклиф
этишни амалга ошириш тартиби хақида низом тасдиқланди
(
Қарор
, 2017).
Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида хусусийлаштириш борасида
белгиланган мақсадларга эриши учун давлат иштирокидаги йирик корхоналар
акцияларини
фонд биржасида
бирламчи
ва иккиламчи оммавий жойлаштириш бўйича
«Йўл харитаси» тасдиқланди. Мазкур йўл харитасида қарорда келтирилган давлат
тасарруфидаги қатор йирик корхоналарни аудитдан ўтказиш, хусусийлаштириш
жараёнларига халқаро экспертларни жалб қилиш, корхоналар
акцияларини маҳаллий
ва хорижий фонд биржаларида оммавий жойлаштириш назарда тутилган
(Қарор, 2022)
.
Бундан ташқари Ҳукуматимиз қарори билан
мамлакатимизнинг тоғ
-
кон
металлургия
саноатининг локомотив корхоналари ҳисобланган Олмалиқ ҳамда Навоий тоғ
-
кон
металлургия
корхоналари акцияларини маҳаллий ва халқаро фонд бозорларида
оммавий равишда бирламчи жойлаштириш орқали инвесторларни жалб этиш
режалаштирилган
(
Қарор
, 2019).
Мамлакатимизда қабул қилинган мазкур ҳужжатлар Ўзбекистон Республикаси
фонд ва капитал
бозорини
янада ривожлантириш, давлат акция пакетларини капитал
бозори
орқали хусусийлаштириш амалиётини кенгайтириш
мамлакатимиз молия
бозорини халқаро молия бозорга интеграллашувини таъминлаш, давлат мулки
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
419
объектларини сотиш жараёнларини соддалаштириш
ҳамда эркинлаштириш орқали
молия бозорида соғлом рақобат муҳитини яратиш
ва аҳолининг қимматли қоғозларга
инвестиция киритишини рағбатлантиришга қаратилган
.
Адабиётлар шарҳи.
Маълумки, мақолада қимматли қоғозларнинг ривожланиши ва уларнинг
бирламчи таклифи
тадқиқ қилинган бўлиб, жуда кўп хорижий ва маҳаллий олимлар
ўрганилган.
Испаниянинг йирик инвестиция банкларидан бири ҳисобланган
BBVA
банк
иқтисодчиси
Farina
фикрича
IPO
жойлаштириш муваффақиятини 7 та омил белгилайди
ва у омиллар орқали
IPO
нинг омилларини кўриш
мумкин
(Farina, 2022).
Жаҳоннинг
йирик
аудиторлик
компанияларидан
бири
ҳисобланган
PricewaterhouseCoopers
компанияси капитал бозорлар бўйича консультанти
ҳисобланган Klausner
(2024)
ўз мақоласида IPO жараёнлари муваффақияти эҳтимолини
кўпайтирадиган мезонлар эътироф этилган:
Боевнинг
(2022)
мамлакатимизда қимматли қоғозлар
савдосини ташкил
этишнинг амалдаги ҳолати ва уни такомиллаштириш масалалари номли мақоласида
бугунги кунда молия бозори ва унинг таркибий қисми бўлган қимматли қоғозлар
бозорининг мамлакат иқтисодий тараққиётидаги ўрни ва
аҳамиятли жиҳатлари
атрофлича ёритиб берилган. Шунингдек, мамлакатимизда мавжуд акциядорлик
жамиятлари томонидан қимматли қоғозлар эмиссия қилиш ҳолатини атрофлича таҳлил
қилиш натижасида ушбу
амалиётни
такомиллаштириш бўйича хулоса ва таклифлар
ишлаб чиқилган.
Алимардоновнинг
(2020)
“Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан
амалга ошириладиган инвестицион операцияларини ривожлантириш йўллари” номли
мақоласида қимматли қоғозлар билан амалга
ошириладиган инвестицион операциялар
тижорат банклари актив операцияларининг асосий турларидан бири эканлиги, шу
сабабли, банкларнинг қимматли қоғозлар билан инвестицион операцияларини
ривожлантириш
уларнинг
ликвидлилиги
ва
молиявий
барқарорлигини
таъминлашнинг зарурий
шартларидан бири ҳисобланади. Мақолада тижорат
банкларининг қимматли қоғозлар
билан амалга ошириладиган инвестицион
операцияларини ривожлантириш билан боғлиқ бўлган муаммолар аниқланган ва
уларни ҳал қилишга қаратилган илмий таклифлар ишлаб
чиқилган.
Марковицнинг
(1952)
назариясига кўра, йўл қўйиладиган хатоликлардан бири
шундаки, инвестор ҳар доим даромадлиликнинг мақбул даражаси шароитида кам
рискни таъминлайдиган ёки рискнинг мақбул даражаси шароитида юқори даромадни
таъминлайдиган портфелни таъминлайди
.
Ушбу хатога йўл қўймаслик учун инвестор
шундай
портфелни танлаши керакки, бунда
кутилаётган даромад риск ошмасдан туриб
ошиши мумкин эма.
Яна бир гуруҳ олимлар проф. Морозкин ва Свистуноваларнинг
(2011)
фикрига
кўра, фонд бозори конъюнктурасини динамик ўзгариши шароитида оптимал қимматли
қоғозлар портфелини шакллантириш ҳар доим ҳам етарли бўлавермайди. Бундай
шароитда тижорат банкига қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришнинг
такомиллашган стратегиясини шакллантириш зарур бўлади.
Шунингдек, Чекулаевнинг
(2001)
фикрига кўра, жалб қилинган маблағларнинг
қиймати, яъни уларга тўланадиган фоизларнинг ставкалари “колл” опционларнинг
премияси миқдорига ижобий таъсир кўрсатади. Аммо, бунда ушбу омилнинг таъсирини
чекланганлигини ҳисобга олиш зарур, яъни портфелда опцион позициясининг унча
катта бўлмаган улуши ҳам фоиз ставкалари даражасини ўзгартира олади.
Жуковнинг
(2009)
хулосасига кўра, техник таҳлилни амалга оширишда шунга
эътибор қаратиш керакки, баҳолар динамикасига ташқи омиллар таъсир кўрсатади ва
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
420
биржа курсинииг тебраниши маълум қонуниятларга бўйсунган бўлиб, улар барқарор
мазмунга эга бўлиши лозим.
Тадқиқот методологияси
.
Тадқиқот жараёнида қиёсий ва трендли таҳлил ҳамда операцион
-
қиймат усулидан
фойдаланган ҳолда, йиллар давомида жаҳон
амалиётида амалга оширилган қимматли
қоғозларни бирламчи таклифи (IPO) жараёнлари
тенденденцияларианализ ва синтез
қилинган. Мақолада келтирилган маълумотлар прогнози регрецион омиллар асосида
ўрганилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Президентимиз
Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлисига Мурожатномасида
ушбу масала борасида яна бир таъкидлаб ўтдилар: “Навоий ва Олмалиқ тоғ
-
кон
металлургия комбинатлари каби йирик саноат корхоналарида янги инвестицион
лойиҳаларни амалга ошириш билан бирга, ушбу корхоналарни халқаро молия
бозорининг тўлақонли иштирокчисига айлантириш лозим. Бунинг учун 2020 йилда
халқаро стандартлар асосида молиявий ҳисоботларни тузиш, захираларни қайта
ҳисоблаш, корпоратив ошкораликни татбиқ этиш каби ишларни якунлаш зарур”
(
Мурожаатнома
, 2020).
Тан олишимиз керакки, тўғридан
-
тўғри хорижий
инвестицияларнинг “давлатнинг аралашувисиз” мамлакат реал секторидаги етакчи
стратегик корхоналарига, тоғ
-
кон металлургия корхоналарига жалб қилиниши ҳақида
давлат миқиёсида қарор қабул қилиниши яқин йилларгача бўлиши мумкин бўлмаган
ҳолат деб қаралар эди.
Шу ўринда қайд этиш жоизки, акцияларни бирламчи ошкора таклиф этиш
борасида халқаро амалиётда амалга оширилган назарий ҳамда амалий тажрибаларни
ўрганиш, халқаро
IPO
ўтказиш амалиётини тадқиқ этиш, бу соҳада тўпланган халқаро
амалиётни таҳлил қилиш, ҳамда унинг ривожланиш тенденцияларини баҳолаш ва бу
асосда
IPO
ўтказиш борасида илмий
-
амалий асосланган таклифлар ишлаб чиқиш
миллий ҳамда халқаро фонд биржалари майдонларида Ўзбекистон компаниялари
акцияларини бирламчи ошкора таклиф этиш
–
миллий компаниялар
IPO
си
муваффақиятини таъминловчи муҳим
омил ҳисобланади.
Шубҳасиз, мамлакат иқтисодиётида акцияларни бирламчи (IPO) ва иккиламчи
(SPO) ошкора таклиф этиш
орқали инвестицияларни жалб этиш мамлакатда бозор
иқтисодиёти
янги босқичга ўтганлигининг, корхоналар акциядорлик капиталига
тўғридан тўғри инвестициялар киритиш механизми, инвесторлар билан янгича
иқтисодий муносабатлар, бозор иқтисодиётида фонд ва молия
бозори
институтларининг тўлақонлиги шаклланганлиги ҳамда фаолият юритаётганлигининг
индикатори ҳисобланади.
IPO ўтказиш борасида
жаҳон амалиётига эътибор қаратсак
, Ernst and Young (E&Y)
консалтинг компанияси маълумотларига кўра 1995
-
2023 йиллар давомида жаҳон
миёсида жаҳоннинг йирик фонд биржаларида
қарийиб
36
мингга яқин
IPO
жараёнлари
ўтказилган бўлиб бу орқали 5124
,6
млрд АҚШ
доллари миқдорида инвесторлар
маблағлари жалб қилинган.
Қуйида
келтирилган диаграммада биз 1995
-2023
йилларда жаҳон миқиёсида
амалга оширилган IPO жараёнлари миқдори ҳамда
уларда жалб
қилинган маблағлар
динамикасини акс эттирдик.
Таҳлиллар шуни кўрсатдики, 1
995-
2023 йиллар давомида
жаҳонда амалга оширилган
IPO
сон жиҳатдан ҳам молиявий натижалари жиҳатдан ҳам
динамикаси нотекислагини эътироф этиш мумкин. Ушбу ҳолат қуйида келтирилган 1
-
расмда
яққол ўз аксини топган.
Юқорида келтирилган диаграммани кузатадиган
бўлсак тадқиқ
этилган
йиллиарда
IPO
миқдори нуқтаи назаридан 2003 йилда энг кам, яъни жаҳон
миқиёсида
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
421
812 компания IPO ўтказиб унда 58,0 млрд. АҚШ доллари миқдорида маблағ
жалб қилган
бўлса, IPO
сони нуқтаи назаридан 2009 йилда 577 компания 112,6 млрд. АҚШ доллари
миқдорда маблағ
жалб қилган. 20
21
йилда эса бу кўрсаткичлар бўйича энг максимал
миқдор қайд этилган,
2388
компания IPO ўтказиб бу жараёнларда
453,3
млрд. АҚШ
доллари миқдорида жалб қилганлар.
Бундан ташқари йилдан йилга IPO ўтказаётган
компаниялар сонининг ошиб боришини кузатишимиз мумкин
.
1-
расм. 199
5-2023
йилларда жаҳон миқиёсида амалга оширилган IPO сони ва
жалб қилинган маблағлар динамикаси
1995-2023
йилларда ўртача
бир
IP
O жараёнида жалб қилинган маблағлар
динамикасига эътибор қаратсак
,
ўртача бир IPO миқдорининг ошиб бориш
тенданциясини қайд этиш мумкин, 1995 йилда бир IPO ўтказиш жараёнида ўртача 66,7
млн АҚШ доллари миқдорида маблағ
жалб қилинган бўса бу кўрсаткич 201
4
йилда энг
максимал миқдорни, яъни 212,7 млн. АҚШ долларини қайд этган, 20
21
йилда эса бир IPO
ўтказиш жараёнида ўртача 1
89,8
млн. АҚШ доллари миқдорида маблағлар жалб
қилинганлигини кузатамиз.
IPO -
акцияларни оммавий таклифи жараёнларини ўтказишнинг асосий хусусияти
шундан иборатки, бир лаҳзада (аксарият ҳолларда бир кун ичида) жуда
катта маблағлар
халқаро молиявий инвесторлар, молиявий институтлар томонидан корхона акциялари
учун эмитент банк орқали корхона ихтиёрига ўтказиб берилиши билан тавсифланади.
Мисол учун, 2019 йил декабр ойида Саудия Арабистонининг
Saudi Aramco
компанияси
акцияларни бирламчи
оммавий таклифини ўтказишда
–
IPO жараёнларида бир кун
ичида корхонанинг 1,5 фоиз акциялари учун 25,6 млрд. АҚШ долларида маблағ жалб
қилиб жаҳон рекордини
ўрнатди ҳамда капиталлизация даражаси бўйича (1,7 трлн.
АҚШ доллари) жаҳоннинг энг йирик компаниясига айланди.
86
132
145
116
177
210
99
70
58
131
180
267
295
95
,8
11
2,
6
28
4,
6
15
8,
8
12
8,
6
163
25
6,
5
19
5,
5
13
2,
5
18
8,
8
20
4,
8
20
8,
3
268
45
3,
3
18
4,
3
12
3,
2
1290
1837
1748
1042
1372
1883
876
847 812
1516
1552
1796
2014
769
577
1393
1225
837
864
1206
1218
1055
1624
1359
1146
1363
2388
1415
1298
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
20
19
20
20
20
21
20
22
20
23
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
IPO
суммаси, млрд. долл.
IPO
сони
IPO суммаси, млрд. $
IPO сони
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
422
2-
расм. 1995
-2023
йилларда ўртача бир IPO
миқдори
динамикаси
( млн. АҚШ доллари)
Худди шундай Хитой Халқ Республикасининг Alibaba компанияси томонидан 2014
йилда Нью Йорк фонд биржасида IPO жараёнларида компания акцияларининг 8,8 фоиз
қисми учун ўша даврдаги рекорд сумма ҳисобланган 25 млрд. АҚШ доллари миқдорида
маблағ жалб қилинган эди (Хвостик, 2019)
.
Жаҳонда энг йирик
IPO
ўтказилган компаниялар таркибини кузатар эканмиз,
тўртта компания фаолияти рақамли технологиялар соҳасига тегишли эканлигини
кузатар эканмиз.
IPO
ўтказиш борасида
Ernst and Young (E&Y)
консалтинг компанияси тадқиқотлари
кўрсатмоқдаки, компаниялар акцияларини жойлаштиришда
инвесторлар томонидан
акцияларни харид қилиш бўйича қарор қабул қилиш жараёнида инвесторлар 60 фоиз
ҳолларда молиявий кўрсаткичларга эътибор қаратишар ҳамда номолиявий
кўрсаткичларнинг аҳамияти 40 фоизни ташкил этар экан
(Studylib.ru, 2024).
- IPO
ўтказиш
олдидан корхона акцияларининг адолатли баҳосини таклиф этиш;
-
Корхонада юқори
даражада самарали корпоратив бошқарув
жорий этилганлиги
;
-
Аниқ белгиланган стратегик ривожланиш дастурининг мавжудлиги;
-
Доимий
ва барқарор равишда дивиденд тўлаб борилиши
;
-
Компания капиталининг жозибадор
таркибий
тузилмаси ва активлар
ликвидлигининг таъминланганлик даражаси
.
66,7
71,9
83,0
111,3
129,0
111,5
113,0
82,6
71,4
86,4
116,0
148,7
146,5
124,6
195,1
204,3
129,6
153,6
188,7
212,7
160,5
125,6
116,3
150,7
181,8
196,6
189,8
130,2
94,9
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
20
14
20
15
20
16
20
17
20
18
20
19
20
20
20
21
20
22
20
23
млн.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
423
1-
жадвал
Жаҳонда энг йирик
IPO
ўтказилган компаниялар
Т/р
Компания номи
Компания
фаолият
соҳаси
IPO
ўтказилга
н сана
Жалб қилинган
маблағ, млрд
АҚШ
доллари
Компания
жойлашган
мамлакат
1
Saudi Aramco
Ёқилғи
-
энергетика
05.12.2019
25,6
Саудия
Арабистони
2
Alibaba Holdings
Group
Рақамли
технологиялар
14.09.2014
25,0
Хитой
3
SoftBank
Банк
хизматлари
10.12.2018
21,3
Япония
4
NTT Mobile
Communication
Network
Рақамли
технологиялар
22.10.1998
18,1
Япония
5
Visa
Рақамли
молиявий
хизматлар
18.03.2008
17,4
АҚШ
6
AIA Group
Инвестиция ва
суғурта
хизматлари
21.10.2010
17,8
Хитой
7
Enel SpA
Энергетика
01.11.1999
16,4
Италия
8
Meta (собиқ
Facebook)
Рақамли
технологиялар
17.05.2012
16,0
АҚШ
9
General Motors
Автомобилсозл
ик
17.11.2010
15,8
АҚШ
10
Industrial and
Commercial Bank
Банк
хизматлари
20.10.2006
14,0
Хитой
Испаниянинг йирик инвестиция банкларидан бири ҳисобланган
BBVA
банк
иқтисодчиси
Farina (2022)
фикрича
IPO
жойлаштириш муваффақиятини қуйидаги 7
омиллар таъминлаб беради:
Биринчидан, корхонанинг инвесторларни ўзига жалб этувчи жозибадор
қиёфасини яратиш. Бу жараёнда корхона бизнес моделининг кучли ва ривожланиш
имконият ва истиқболларини очиқ ва содда
шаклда кўрсата билиш муҳим ҳисобланади.
Иккинчидан, корхона акцияларини тўғри адолатли баҳода таклиф этиш. Бу
жараёнда эмитент томонидан акцияларнинг шундай нархини таклиф этиш лозимки,
ушбу нархда инвестор акцияни сотиб олиш учун ва эмитент акцияни
сотиш учун тайёр
бўлишлари лозим. Муаллиф корхонада акциянинг адолатли баҳосини таклиф этиш учун
“Йўл харитасини” ишлаб чиқиш ва жорий этиш лозим деб ҳисоблайди.
Учинчидан, корхона активларининг юқори даражада ликвидлигини таъминлаш.
Тўртинчидан, эмитентнинг ўз ривожланиш стратегияси ва талаблари, замонавий
бозор тенденцияларини
ҳамда компания учун мавжуд таҳликали ҳолатларни ва
рақобатбардош компаниялар имкониятларини инобатга олган ҳолда IPO ўтказиш вақти
ва жойини танлаш лозим.
Яна бир муҳим йўналишлардан бири корхона учун келажакда қандай инвесторлар,
акциядорлар корхона ривожланиш стратегиясига мос келишини белгилаб берадиган
корпоратив сиёсат мавжуд бўлиши лозим. Бундан мақсад келажакдаги акциядорлар
билан корхона учун узоқ муддатли ва ўзаро манфатдорликга асосланган шерикчилик
муносабатларини ўрнатиш режаси шаклланган бўлиши лозим.
Олтинчидан, корхона IPO ўтказиш жараёнларини бошлашдан олдин корхона
молиявий ҳисоботларни мувофиқлаштиришда, корхона акцияларини эмиссияси
проспектлар тайёрлашда кўмаклашадиган профессионал юридик, аудиторлик ва
баҳоловчи компаниялар, IPO жараёнларини ташкилотчилари сифатида қатнашадиган
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
424
ва институционал инвесторлар ҳақида батафсил маълумотга эга бўлган тажрибали
банклар ёки банклар уюшмаси билан алоқа ўрнатиш;
Еттинчидан,
компания раҳбарияти шуни доим назарда тутмоғи лозимки, IPO бу
охирги мақсад эмас, балки компания ҳаётининг янги саҳифаси ҳисобланади. Компания
IPO ўтказиб жаҳон миқёсида очиқ компанияга айланар экан, инвесторлар олдида
мажбуриятларни бажариш, корхани ривожланиш бизнес –
дастурини амалга ошириш,
миноритар акциядорлар манфаатини таъминлаш борасида ва бошқа соҳаларда
мажбуриятларини бажара олиш қобилияти талаб этилади.
“Goldman Sachs” консалтинг компанияси жаҳон миқиёсида сўнги 25 йил давомида
ўтказилган IPO
жараёнларидан
4481 тасини таҳлил қилиб корхона акцияларини ошкора
таклиф этиш муваффақиятларини
таъминлаб берадиган қуйидаги муҳим омилларни
инобатга олишни таклиф этади
(finanzen.net GmbH, 2018).
1. IPO ўтказиш жараёнида иқтисодиёт тармоғининг
ривожланиш ҳолати ва сўнги
йиллар тенденциясини инобатга олиш зарур. Яъни жаҳонда ушбу кунда IPO ўтказиш
жараёнлари қайси соҳада кўплаб ва юқори натижалар билан кузатилмоқда ёки
инстиционал инвесторларда қайси соҳа компаниялари қимматли қоғозлари кўпроқ
қизиқиш уйғотмоқда
.
2.
IPO ўтказилиши кутилаётган компаниянинг ривожланиш тарихи. Go
ldman Sachs
компанияси экспертлари таҳлиллари шу кўрсатмоқдаки, сўнги ўн йилликларда
институционал инвесторларда “ёшроқ компаниялар” кўпроқ қизиқиш уйғотмоқда. IPO
жараёнлари ўтказган компаниялардан қарийиб 50 фоизи таъсис этилиш муддати 1
-5
йилларни ташкил этган, ўз
навбатида бунинг асосий сабаби инвесторлар томонидан
ушбу компаниялард маҳсулот ва хизмат сотишнинг ўсиши прогноз қилинганлиги
эътироф этилган. IPO ўтказишдан 30 фоиз тушум таъсис этилганлик муддати 5
-
15 ёш
оралиғи бўлган компаниялар ва ниҳоят 19 фоиз маблағлар 15 йил ва ундан ортиқ
йилларда фаолият юритаётган компаниялар томонидан жалб қилинган.
3. Goldman Sachs компанияси мутахассислари фикрича, инвесторлар учун
хавотирга соладиган ҳолат, IPO амалга оширилиши олдидан маълум бир иқтисодиёт
соҳасига мансуб компанияларнинг қиймати адолатли қийматдан юқори даражада
баҳоланиб биржалар листингигга киритилиши шу соҳада фаолият юритаётган бошқа
компаниялар IPO жараёнларига салбий таъсир ўтказиши мумкин. Шу боис Goldman
Sachs компанияси IPO ўтказилиши
олдидан компания қийматини баҳолашда максимал
даражада адолатли қиймат аниқланиши лозимлигини яна бир эътироф этади
4. IPO муваффақиятини таъминлаб берувчи яна бир муҳим
омил бу IPO жарёнларидан
олдинги йилларда компаниялар фаолиятининг барқарор даромадлилик
ва фойдалилик
даражаси IPO жараёнлрининг муваффақиятини таъминлаш эҳтимолини оширади.
5. Компанияларда маҳсулот сотиш ҳажмларининг ошиб бориши Goldman Sachs компанияси
фикрича IPO натижадорлигини белгилаб берувчи энг муҳим ҳамда кучли омил ҳисобланади
.
Жаҳоннинг
йирик
аудиторлик
компанияларидан
бири
ҳисобланган
PricewaterhouseCoopers
компанияси капитал бозорлар бўйича консультанти
ҳисобланган Klausner
(2024)
ўз мақоласида IPO жараёнлари муваффақияти эҳтимолини
кўпайтирадиган қуйидаги мезонлар эътироф
этилган:
-
компания фаолият юритаётган бозорнинг (соҳанинг) йириклашиб ўсиб бориши;
-
корхонада ўзига хос ноёб диффренциялашган бизнес моделнинг мавжудлиги;
-
корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ёки кўрсатилаётгн хизмат турининг
рақобатбардош афзалликлари;
-
маҳсулот сотишдан ёки хизмат кўрсатишдан тушаётган даромадни нг ўсиш
суръатларининг юқорилиги, барқарорлиги ва кўзга кўринадиган прогнозлашган ўсиши;
-
корхона фаолияти натижаларида юқори даражада кучли фойдалилик ва пул
оқимлари генераллашуви;
-
корхона ривожланишида муваффақиятлар тарихи;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
425
-
корхонада тажрибали, компания қимматли қоғозлари бирламчи ошкора
жойлаштириш шароитида иштиёқ билан ишлай оладиган менежерлар командасининг
мавжудлиги;
-
компания фаолиятини ишончли молиявий, оператив ва
меъёрий
-
хуқуқий
назорат механизмининг мавжудлиги.
Хулоса ва таклифлар.
Кенг миқиёсда режалаштирилаётган Ўзбекистон Республикаси компаниялари
қимматли қоғозлари бирламчи таклиф
этилиши жараёнларини самарали,
муваффақиятли ўтказиш, ҳамда бу асосда мамлакатимиз иқтисодиётига барқарор
хорижий инвестицияларни жалб қилиш учун қуйидаги таклиф ва тавсияларни
келтириш ўринли деб ҳисоблаймиз:
-
қимматли қоғозлари бирламчи таклиф этилиши жараёнларидан олдин юқори
даражада профессионал баҳоловчи компаниялар ёрдамида корхонанинг ушбу кундаги
ривожланиш босқичига мос равишда корхона қийматининг адолатли баҳосини
аниқлаш;
-
корхоналарнинг узоқ муддатга босқичма
-
босқич амалга оширилиши
режалаштирилган барқарор дастурий корпоратив стратегиясини ишлаб чиқиш;
-
корхона ривожланиш стратегиясига мос келадиган ҳамда келажакда инвесторлар
ҳамда акциядорлар билан узоқ муддатли ва ўзаро манфатдорликга асосланган
шерикчилик муносабатларини таъминлайдиган корпоратив
сиёсат
мавжудли;
-
корхона фаолият юритаётган иқтисодиёт тармоғининг сўнги
йилларда
ривожланиш ҳолати ва тенденциясини инобатга олиш;
-
корхоналарда юқори даражада самарали ишлай оладиган корпоратив
зиддиятлардан ҳоли корпоратив бошқарув тизимини жорий этиш;
-
компаниялар активлари таркибида юқори даражада ликвидли активлар улушини
кўпайтириш ҳамда корхона капиталинининг жозибадор таркибий тузилмасини
шакллнатириш;
-
корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш хизматлар кўрсатиш жараёнларида
операцион харажатларни оптималлаштириш;
-
корхонада ўзига хос, ҳар томонлама рақобатбардош, ишлаб чиқарилаётган
маҳсулот сотишдан ёки хизмат кўрсатишдан тушаётган даромадни узоқ муддатга
барқарор юқори ўсиш суръатларини таъминлайдиган диффренциялашган бизнес
моделини
шакллантириш.
Бизнинг фикримизча, юқорида келтирилган таҳлилий
материаллар ҳамда
назарий
-
амалий таклифларни инобатга олмоқлик акциялари бирламчи таклиф
этилиши режалаштирилаётган миллий компаниялари учун корхоналар адолатли
қийматини ошириш ҳамда IPO жараёнлари муваффақиятларини таъминлаб беради деб
ҳисоблаймиз.
Адабиётлар/Литература/References:
Daniel Klausner,
(2024) «What makes a successful IPO
?
»
,
[Электрон
ресурс] /режим
доступа:
finanzen.net GmbH (2018). Markets Insider: Stock Market News, Realtime Quotes and
Charts. [online] markets.businessinsider.com. Available at:
https://markets.businessinsider.com/
Markowitz, H. (1952) 'Portfolio Selection/ The Journal of Finance,
–
№7. –
Р
. 77- 91.
Pilar Martinez Farina (2022)
“
7 key steps to a successful IPO
”,
[
Электрон
ресурс
] /
режим
доступа
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
426
Studylib.ru. (2024).
Руководство
EY
по публичному размещению акций [
online]
Available at:
https://studylib.ru/doc/2135520/rukovodstvo-ey-po-publichnomu-razmeshheniyu-
Алимардонов И.М. (2020) “Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан амалга
ошириладиган инвестицион операцияларини ривожлантириш йўллари
1
Iqtisodiyot va
innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 1, yanvar
-fevral.
Боев Б.Ж. (2022) Мамлакатимизда қимматли қоғозлар савдосини ташкил
этишнинг амалдаги ҳолати ва уни такомиллаштириш масалалари. Экономика и
финансы (Узбекистан), (5 (141
)), 27-31.
Евгений Хвостик (2019). Арабская нефть обошла китайскую торговлю. [online]
Коммерсантъ. Available at:
https://www.kommersant.ru/doc/4182546
Жуков Е. Ф. (2009) Рынок ценных бумаг: учебник для студентов вузов, обучающихся
по экономическим специальностям. —
3-
е изд., перераб. и доп.
-
М.: ЮНИТИ
-
ДАНА.
-
567 с.
Қарор
(2017) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 10 май
268-
сон “Фонд биржасида акцияларни
оммавий таклифини ўтказишни ташкил этиш
тўғрисида” Қарори.
Қарор
(2019) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 январ, ПҚ
-4124-
сон
“Кон
-
металлургия тармоғи корхоналари фаолиятини янада такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари тўғрисида” Қарори.
Қарор (2
022)
Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 15 август 446
-
сон
“Давлат иштирокидаги йирик корхоналар акцияларини фонд биржасида бирламчи ва
иккиламчи оммавий жойлаштириш тўғрисида”
Қарори.
Қарор (2022) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 17 январ ПҚ
-90
сон
“Капитал бозорини қўллаб
-
қувватлашнинг самарали механизмларини жорий этишга
доир қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида”
Қарори.
Морозкин Ю.Н, Свистунова Е.С. (2011) Управление
портфелем ценных бумаг в
коммерческом банке//Вестник Челябинского государственного университета. –
Челябинск,–
№6. –
С. 138.
Мурожаатнома (2020) Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси, Халқ сўзи газетаси, Тошкент, 2
5
январ 2020 йил.
Уралов, А. Б. (2008). Вертикальная интеграция как фактор повышения стоимости
и инвестиционной привлекательности компании.
Имущественные отношения в
Российской Федерации, (6), 42
-49.
Уралов, А. Б. (2009). ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ ЭФФЕКТИВНОГО СОБСТВЕННИКА
АКЦИОНЕРНОГО ПРЕДПРИЯТИЯ. In
Экономика и управление: теория, методология,
практика
(pp. 201-205).
Уралов, А. Б. (2010). ФИНАНСОВЫЕ ФАКТОРЫ РОСТА СТОИМОСТИ КОМПАНИЙ.
In
Экономика и управление: теория, методология, практика
(pp. 205-208).
Фармон
(2022)
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январ ПФ
-60-
сон “
2022
—
2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
тўғрисида”
Фармони.
Чекулаев М. (2001) Загадки и
тайны опционной торговли. М.: ИК Аналитика,–
С. 10
0.
