Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
31
RISKNI TAQSIMLAB MOLIYALASH MEXANIZMLARI BILAN BOG‘LIQ
MUAMMOLAR TAHLILI
Babanazarova Nilufar Xolmatovna
O‘zbekiston Respublikasi Ba
nk-moliya akademiyasi
ORCID: 0009-0005-1182-1538
Annotatsiya.
Ushbu maqolada riskni taqsimlab moliyalash modellari faoliyati bilan bog‘liq
muammolar asosan islom moliyasi instrument
lari nuqtayi nazaridan o‘rganilgan. Riskni
ko‘chirishga asoslangan moliya mexanizmlari kamchiliklari, riskni taqsimlashning yutuqlari
keltirilgan. Shu bilan birga, riskni taqsimlab moliyalash bilan bog‘liq muammolarning asosiy
sabablari, ularni bartaraf et
ish yo‘llari muhokama qilingan. Jumladan, a
xborot asimmetriyasi,
axloqiy xavf (moral hazard), noto‘g‘ri tanlov, prinsipal
-
agent muammolari, rag‘batlar tarkibidagi
dolzarb kamchiliklar tahlil etilgan.
Kalit so‘zlar:
FZT shartnomalari, mudarabah, musharakah, murabahah, murabahah
sindromi, axborot asi
mmetriyasi, noto‘g‘ri tanlov, prinsipal, agent, rag‘batlar tarkibi, axloqiy
havflar.
АНАЛИЗ ПРОБЛЕМ, СВЯЗАННЫХ С МЕХАНИЗМАМИ ФИНАНСИРОВАНИЯ С
РАЗДЕЛЕНИЕМ РИСКОВ
Бабаназарова Нилуфар Холматовна
Банковско
-
финансовая академия Республики Узбекистан
Аннотация.
В данной статье исследуются проблемы, связанные с
функционированием моделей финансирования с разделением рисков, прежде всего, с
точки зрения исламских финансовых инструментов. В нем перечислены недостатки
механизмов перекладывания рисков и достижения в области финансирования на основе
разделения рисков. В то же время в нем обсуждаются основные причины проблем с
финансированием с разделением рисков и стратегии их устранения. Анализируются
проблемы, связанные с информационной асимметрией, моральным риском,
неблагоприятным отбором, отношениями принципал
-
агент и структурами стимулов.
Ключевые слова
:
контракты
P
ДУ, мудараба, мушарака, мурабаха, синдром
мурабаха, информационная асимметрия, неблагоприятный отбор, принципал, агент,
структуры стимулирования, моральный риск.
UO‘K:
336.02
I SON - YANVAR, 2025
31-44
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
32
THE ANALYSIS OF THE PROBLEMS CONNECTED WITH THE RISK-SHARING
FINANCING MECHANISMS
Babanazarova Nilufar Kholmatovna
The Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
Abstract.
This article explores the problems associated with the activities of risk-sharing
financing models, primarily, in terms of Islamic financial instruments. It lists the disadvantages of
risk-shifting mechanisms and the achievements of risk-sharing financing. Simultaneously, it
discusses the main causes of problems with risk-sharing financing and strategies to eliminate
them. It analyzes the problems connected with information asymmetry, moral hazard, adverse
selection, principle-agent relations, and incentive structures.
Keywords:
PLS contracts, mudarabah, musharakah, murabahah, murabahah syndrome,
informational asymmetry, adverse selection, principal, agent, incentive structures, moral hazard.
Kirish.
Riskni taqsimlab moliyalash mexanizmlari so‘nggi yillarda boshqa muqobil moliyalash
mexanizmlariga nisbatan ko‘proq afzal ko‘rilmoqda. Bunga so‘nggi global va mahalliy
inqirozlar, mamlakatlarda moliyaviy tengsizlikning oshib borayotganligi va boshqa bir qator
an’anaviy (qarzga asoslangan) moliya tizimi defektlari bilan bog‘liq jarayonlar sabab
bo‘lmoqda. Moliya nazariyasida ushbu mexanizmning har tomonlama afzal ekanligi, riskni
taqsimlash (risk-
sharing) ning riskni ko‘chirish (risk
-shifting) ga nisbatan har bir tomon uchun
manfaatli ekanligi isbotlangan bo‘lsada, uni amaliyotda qo‘llashning o‘ziga xos shartlari va
qiyinchiliklari mavjuddir. Ushbu qiyinchiliklarning atroflicha o‘rganilishi, ularn
ing sabab-
oqibatlari tahlil etilishi moliya bozori ishtirokchil
arini an’anaviy moliya tizimining qisqa
muddatli jozibadorligiga qaramasdan, barqarorroq moliyalashni tanlashga ishontirishi
osonroq bo‘ladi.
Ma’lumki, moliyaviy risklarni boshqarishning asosiy 4 turi mavjud bo‘lib, ular: riskdan
qochish, riskni qabul qil
ish, riskni yumshatish va riskni ko‘chirish (transfer, shift) dan iboratdir.
Risklarni ko‘chirish deganda har xil moliya bozori instrumentlaridan foydalangan holda,
risklarni o‘zidan qochirish,
“surib qo‘yish” tushuniladi. Risklarni ko‘chirish natijasida,
bozorda
“omadli” ko‘chira olgan tomon yutadi, ikkinchi tomon esa albatta yutqazadi. Bunda umumiy
iqtisodiy o‘zgarish nulga teng bo‘ladi. Riskni taqsimlash (sharing) mexanizmini esa uni qabul
qilish va yumshatish jarayoniga tenglashtirishimiz mumkin. Unda tomonlar foyda va zararlarni
o‘rtada bo‘lib olishga kelishib oladilar. An’anaviy moliya tizimida risklarni boshqarishning
barcha turlaridan foydalaniladi, eng mashxurlari esa bu riskni ko‘chiris
h mexanizmlaridir.
Aynan shu mexanizm, bugungi iqtisodiy-ijtimoiy muammolarning (masalan moliyaviy
tengsizlikning haddan tashqari kengayib ketgani) asosiy sababi qilib ko‘rsatilmoqda.
Riskni taqsimlashga asoslanib moliyalash asosan rivojlangan mamlakatlarda imkonga
egaligi, rivojlanayotgan va boshqa mamlakatlar esa us
hbu mexanizmni o‘zlarida ishlata
olmayotganliklari moliya tizimining xususiyatlaridan avvalroq u yerdagi siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy tizim xususiyatlariga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi. Ushb
u mexanizmning risoladagidek
ishlashi mamlakatda bozor va raqob
atning mavjudligi, YaIM o‘sish sur’ati, moliya bozori hajmi,
inflyatsiya o‘sish sur’ati, sud
-huquq tizimi faoliyati, mamlakatda mavjud mulk huquqi va
shartnomalar muhofazasi, moliyaviy nazorat va bank qonunchiligi holati, moliyaviy
savodxonlik va moliyaviy mahsulotlar prinsiplaridan ijtimoiy xabardorlik holati, mamlakatda
riskka bo‘lgan umumiy munosabat, shaffoflik, huquqiy tizim samaradorligi, raqamli moliyaviy
infrastruktura, axborot havfsizligi holati, sifatli inson kapitali mavjudligi, institutsional ta
’minot
hamda ta’lim darajasiga uzviy bog‘liqdir. Mamlakatda ushbu omillarning qay darajada ishlashi
riskni taqsimlash mexanizmlari faoliyatiga ta’sir qiladi, ulardagi kamchiliklar esa tizim
ish
lashiga to‘sqinlik qiladigan muammolarni shakllantiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
33
Riskni
taqsimlab moliyalash mexanizmi agentlarning iqtisodiy o‘sish va rivojlanishdagi
ishtirokini kengaytirishning eng yaxshi usullaridan biri bo‘lib, riskni ko‘chirish
instrumentlariga nisbatan daromadlarni taqsimlashda ham eng samarali usul deb tan
olinmoqda (Maghrebi va Mirakhor, 2015). 2012 yilgi Kuala Lumpur deklarasiyasida, risk
taqsimoti Islomiy moliyalashning o‘zagini tashkil etishi hamda u moliyaviy inklyuziya,
kambag‘allar mulklarining o‘sishi, va natijada daromadlarning optimal taqsimotini ta’minlashi
ta’kidlangan. Balki shu sabablidir, an’anaviy moliya tizimida ham bir qator riskni taqsimlash
modellari mavjudligiga qaramasdan, riskni taqsimlashga asoslangan moliyalash deganda,
bugungi kund
a asosan islom moliyasi instrumentlari e’tirof etiladi.
Islom
moliya bozorining 2023 yil yakuni bo‘yicha hajmi 3 trln 171 mlrd dollarni tashkil
etdi, uning keyingi o‘sish sur’ati yiliga bir xonalik sonning eng kattasi miqdorida, deb bashorat
qilinmoqda. S
hiddatli o‘sishga erishayotgan islom moliyasining o‘zi taqdim etayotgan g‘oya
bilan qaraganda, ko‘zni quvontiradi. Biroq ushbu miqdor islom moliyasi asosiy mohiyati nuqtai
nazaridan tahlil qilinganda, mutaxassislarda bir qator savollarni vujudga keltirmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Islom banki va moliyasi xarakati musulmon bo‘lgan (va ba’zi bo‘lmagan) mamlakatlarda
so‘nggi yillarda juda mashhurligining asosiy sababi bu unda “ribo” ning (an’anaviy moliyadagi
“foiz”ga tenglashtiriladi) ta’qiqlanganligi va eng a
sosiysi, FZT (foyda va zararlarni taqsimlash)
prinsipiga tayanishidadir. Islom moliyasi nomi shu sababli ham foizga asoslangan moliya
o‘rniga FZT ga asoslangan moliyani taqdim etadi, degan mazmunni berishi mumkin (Warde,
2000).
Islom moliyasining eng jozi
bador tomoni bu uning g‘oyasida an’anaviy moliyadagi risk
taqsimotidagi kamchilikning yo‘q ekanligida. Qarzga asoslangan moliyada foyda va zarar
tomonlar o‘rtasida yetarlicha to‘g‘ri taqsimlanmaganligi sababli bugungi kunda juda ko‘p
tanqidga
uchramoqda,
ushbu
mexanizm
boylarni
bo
yishiga,
kambag‘allarni
kambag‘allashishiga olib kelayotgani ta’kidlanmoqda (Usmani, 2002). Ko‘proq axborotga va
resursga ega tomon riskni ojizroq tomonga ko‘chirib qo‘yish bilan daromad ko‘rmoqda, yoki
shunchaki omadi chopgan investor yutmoqda. FZT esa muqobil sifatida foyda va zararni
(tomonlar o‘rtasida to‘g‘ri) taqsimlashni taqozo etadi.
Islom moliyasi mahsulotlari tarkibida riskni taqsimlashga asoslanganlari (Musharakah,
Mudarabah, Takaful, Sukuk, Wakala, Qard Hasan) bilan bir
qatorda riskni ko‘chiris
hga
asoslanganlari (Murabahah, Ijarah, Bai Salam, Istisna, Kafalah, Takaful, Ju’alah) ham mavjuddir.
Ya’ni, islom moliyasida riskni ko‘chirish mutlaq inkor etilmagan. Taqsimlash moliya
instrumentlarini qisqacha tushuntiradigan bo‘l
sak, ushbu kelishuvlar riskni u yoki bu shart
bilan birgalikda ish boshlayotgan tomonlar o‘rtasida optimal taqsimlanishini ko‘rsatadi.
Mudarabah (foydani taqsimlashga asoslangan hamkorlikdagi faoliyat)
–
bunda investor
(rabb-ul-
mal) kapital bilan ta’minlay
di, tadbirkor (mudarib) ekspertiza va boshqaruvni amalga
oshiradi. Foyda oldindan kelishilgan proporsiyada taqsimlanadi. Zarar esa, 100% investor
zimmasida bo‘ladi, tadbirkor esa (zarar holatida) qilgan xizmatiga kuyadi. Investistiya
fondlarida, venchur kapitalida va aktivlarni bo
shqarishda qo‘llaniladi. Mudarabah tadbirkorlik
faoliyatini boshlash uchun juda samarali bo‘lib, foydadan ulush olish imkoniyatini beradi va
tadbirkordagi mablag‘sizlik baryeriga qarshi vosita sifatida yaxshi ishlaydi.
Musharakah (sheriklikdagi faoliyat)
–
bunda loyihaga ikki yoki undan ortiq tomonlar
tarafidan kapital kiritiladi va birgalikda boshqariladi. Musharakah ning muqobillari juda ko‘p
bo‘lib, umumiy qilib aytganda, unda foyda tomonlar ulushi doirasida yoki oldindan kelishi
lgan
proporsiyada taqsimlanadi, zarar ham kiritilgan kapital ulushi doirasida taqsimlanadi. Asosan,
loyihalarni moliyalashtirish va ko‘chmas mulk ob’ektlari bilan bog‘liq hamkorlikda qo‘llaniladi.
Musharakah hamkorlik va jamoa bo‘lib ishlash imkonini beradi va islomning “o‘zaro ma
nfaat
ko‘rish” tamoyiliga mos keladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
34
Sukuk (islomiy obligasiyalar)
–
bir yoki bir necha aktivlarga egalik huquqini beradi va
asosidagi aktivning daromadiga asoslangan daromadni taqdim etadi. Investorlar aktiv zarar
bilan ishlagand
a zarar ko‘radilar. Davla
t va korporasiyalar tomonidan infrastruktura va
qurilishga mablag‘ jalb etish maqsadida qo‘llaniladi.
Takaful (sug‘urta) –
tomonlar turli risklarga qarshi umumiy fondga qo‘yilmalar qilib,
o‘zlarini sug‘urtalaydilar.
Qard Hasan (hayriyaga asoslangan qarz)
–
bunda qarzdordan faqat olgan asosiy qarz
summasi qaytarilishi talab etiladi. Bunda qarz beruvchi ijtimoiy mas’uliyatni bajarganlik
ko‘rinishida foyda ko‘radi. Past daromadli shaxslarni moliyalash va mikromoliyalash, ijtimoiy
ta’minot loyihalarida qo‘llani
ladi.
Wakala (agentlik shartnomasi)
–
bunda investor o‘z nomidan mablag‘larni investitsiya
qilish, aktivlarni boshqarish uchun agent yollaydi va agent oldindan belgilangan mukofot yoki
boshqacha rag‘batlar ko‘rinishida daromad ola
di. Investitsion fondlar faoliyati va savdoni
moliyalashtirishda qo‘llaniladi.
Islom moliyasi mutaxassislari FZT asosiy instrumentlari sifatida Mudarabah va
Musharakah ni e’tirof etishadi (Dar and Presley, 2000). “Islom moliyasining eng ahamiyatli
qismi bu
unda mablag‘ egasi (investor, prinsipal) va mablag‘larni ishlatuvchi (tadbirkor, agent)
o‘rtasida riskning taqsimlanganligidadir” (Iqbal and Molyneux, 2005). “Islom moliyasining real
va ideal instrumentlari bu Musharakah va Mudarabah hisoblanadi” (Usmani,
2002).
Farooq (2007) nin
g tanqidiga ko‘ra, islomiy moliya tashkilotlari o‘z g‘oyalarida
yuqoridagi chiroyli instrumentlarni ilgari sursalarda, amaliyotda ularga kamdan kam murojaat
qiladilar. Deyarli barcha islom banklari, investitsiya tashkilotlari va fondlari asosan, savdo,
ustama asosida loyihani moliyalashtirish, buyurtma asosidagi ishlab chiqarish va lizingga
murojaat qiladilar. Ular esa ko‘p xollarda riskni ko‘chirish operasiyalaridir. FZT instrumentlari
esa jami portfelda juda kichik hajmni tashkil etadi. Xatto ixtisoslashgan islomiy moliya
tashkilotlari ham (masalan, Pokistonning Mudarabah companies tashkiloti) Mudarabah va
Musharakah asosidagi FZT ga asoslangan operasiyalari jami operasiyalar hajmida juda kichik
ulushni tashkil etadi. International Association of Islamic
Banks ning 1996 yilgi ma’lumotlariga
ko‘ra, dunyo bo‘yicha islomiy moliya tashkilotlari tomonidan FZT bo‘yicha qilingan
investitsiyalarning jami islomiy moliyaviy operasiyalardagi ulushi 20% dan kichikdir. Islamic
Development Bank
(IDB) esa ba’zi kichik lo
yihalarini hisobga olmaganda FZT loyihalarini
umuman amalga oshirmagan (Dar va Presley, 2000).
Buning o‘rniga Islomiy moliya tashkilotlari ko‘proq Murabahah ga murojaat qilishmoqda.
Bu esa riskni ko‘chirish bilan yuqori daromad oli
shga qaratilgan operasiya
dir. Ba’zi olimlar
xatto Mudarabah va Musharakah ni zamonaviy kontekstda qo‘llab bo‘lmasligini ta’kidlaganlar
(Saeed, 1996: 6-95; Aggarwal va Yousef, 2002:106; Vogel vq Hayes, 1998: 7). Vogel va Hayes
(1998) ta’kidlashlaricha, islo
miy moliya nazariyasi FZT
mexanizmi va an’anaviy kredit
o‘rtasidagi farqni qanchalik chiroyli tushuntirmasin, amaliyot baribir, risklarni iloji boricha
nolga yaqinlashtirib, asosan (ayniqsa xalqaro savdoda) Murabahah ga o‘xshagan
instrumentlardan foydalanmoqda. Shu jumladan, islom banklari ham riskni boshqarishning
FZT rejimidan yiroqda xarakat qilib, asosan Murabahah ga tayanib qolmoqda. Islom moliya
tashkilotlarining ushbu qarzga o‘xshash instrumentlardan (ayniqsa xalqaro savdoda) ko‘p va
uzluksiz foydala
nish jarayoni “Murabahah sindromi” deb ham ataladi (Yousef, 2004). Saeed
(1996) ning ta’kidlashicha: “Murabahah islom banklarida dominant instrument bo‘lib,
investitsiyalashning risksiz usuli hisoblanadi va bankka kapitaliga nisbatan oldindan
aniqlangan d
aromadni keltiradi”. Council of Islamic Ideology Report da ta’kidlanishicha,
Murabahah da banklar uchun ehtimoliy yo‘qotishlarda ishtirok etish riski mavjud bo‘lmagan
daromad olish imkoni mavjud (sotib oluvchi defolt bo‘lgan xoldan tashqari). Siddiqi (1983
)
ning fikricha, “Ushbu ustamalar tizimi yoki Murabahah bank uchun xuddi an’anaviy kredit kabi
yaxshidir”.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
35
Sufyan Ismailning ta’kidlashicha: “Ba’zi xalqaro va mahalliy statistika ma’lumotlariga
asosan, an’anaviy moliya tizimi daromadlar taqsimotida bir qa
tor kamchiliklarga ega va xar
qanday neytral kuzatuvchi buni makro darajada kuzatishi mumkin. Islom moliyasida ushbu
noto‘g‘ri taqsimotga qarshi Musharakah instrumenti mavjud”. Xuddi shu nuqtai nazarni The
Text of the Historic Judgment on Interest by the Supreme Court of Pakistan ham taqdim etgan
edi: “Riboga (foizga) qarshi eng yaxshi muqobil bu Musharakah va Mudarabah dir”.
Siddiqi 1983 yilda islom iqtisodiyotini taxminan ogohlantirgan edi: “Biz foizsiz muqobil
yaratmoqchi ekanmiz, ushbu muqobil investitsiya fondlari uchun oldindan aniqlangan foyda
normasiga asoslansa, u foizga asoslangan an’anaviy tizim ishlash mexanizmiga o‘xshab qoladi
va tanqidga uchrashi aniq. Murabahah, Bai salam (shartnoma tuzilganda to‘lov to‘lanib, tovar
keyinroq yetkazib beriladigan forvard savdosi) va lizingga asoslangan moliyalashda foyda
normasi aynan oldindan aniqlangan bo‘ladi. Bu mahsulotlarda ma’lum darajada risk mavjud
bo‘ladi va u sug‘urtalashga muhtoj bo‘ladi hamda sug‘urtalanadi ham, kelajakdagi har qanday
noaniqlik ikk
inchi tarafga surib qo‘yiladi (“shift”). Bunday ishlaydigan mexanizmni biz
an’anaviy moliya tizimiga muqobil, deb atay olmaymiz”.
Murabahah ga tanqidlar ba’zida me’yordan oshib ketganga ham o‘xshaydi, chunki islomiy
moliya mutaxassislari “ustama”, yoki “xarajat + ” operasiyalari islomda ta’qiqlanmaganligini
ta’kidlashadi. Biroq, unga moliyaviy munosabatlar emas, savdoda ruxsat berilganligini ham
e’tirof etishadi. Zamonaviy Murabahah esa savdo va moliyalashni bitta shartnomaning qismlari
deb ko‘radi. Keyin, bu operasiyalar an’anaviy
moliya tizimida allaqachon mavjudligi ham
ta’kidlangan. Shunga ko‘ra, islom banklarining Murabahah ni aktiv qo‘llashi, uning “islomiy”
ekanligini shubxa ostiga qo‘yadi. Nega FZT o‘rniga Murabahahning islomiy moliya
tashkilotlarida mashhur ekanligi mutaxas
sislarda juda ko‘p savollarni uyg‘otmoqda.
Iqbal and Molyneux (2005) ning ta’kidlashlaricha, FZTning mashhur emasligiga
quyidagilar sababchi:
1.
Batafsil qo‘llanmalarni (xujjatlarni) yuritish va oshkor etishning zarurligi;
2. Mudarabah da taqsimlanmagan f
oydani qayta moliyalashtirish yoki qo‘shimcha
mablag‘ jalb etishning cheklanganligi sababli, biznesni kengaytirishning qiyinligi;
3.
Musharakah da yagona mulk egasi bo‘lishi uchun, faqat musharakah ni kichraytirish
bilan juda uzun
jarayondan o‘tishi kerakl
igi;
Dar va Presley (2000) FZT o‘rniga Murabahah ga fokus berilishini sabablarini quyidagicha
ifodalaydilar:
1.
Agentda o‘z
-
o‘zidan moliyalanadigan prinsipalga daromadni kamroq ko‘rsatish imkoni
mavjudligi;
2. FZT shartnomalari samarali ishlashi uchun aniq belgilangan mulkchilik huquqlarini
talab etadi. Ko‘pchilik musulmon mamlakatlarda ushbu mulk huquqi himoyasi bilan bog‘liq
muammolar ko‘p bo‘lganligi sababli, FZT samarasiz instrument sifatida ko‘rinadi;
3.
An’anaviy moliya tizimi
raqobatiga qarshi turib bera olishi uchun, islom banklari va
investitsiya fondlari Musharakah va Mudarabah ga nisbatan riski pastroq mahsulotlarni taqdim
etishlari kerak; an’anaviy moliya instrumentlari fonida ular juda riskli hisoblanadi.
4. Ulushdorlar va investorlar roli chekl
anganligi va FZT shartnomalarining “ikkilamchi”
moliyaviy tarkibi “uyqudagi” hamkorlikni vujudga keltiradi
5. Aksiya asosida moliyalashtirish qisqa muddatli loyihalar uchun mos kelmasligi va hk.
Tijorat tashkilotining asosiy 3 shak
li mavjud bo‘lib, ular yakka tartibdagi tadbirkorlik,
sherikchilik va korporasiyalardan iborat. Islom moliyasida sherikchilik yoki ulush bilan
qatnashishning 3 xil shakli bor: sherikchilik, aksiya bilan qatnashish (korporativ tarkib),
venchur kapital. Biroq ushbu shakllarning hech birisi islomiy moliya tashkilotlari portfellarida
dominant emas.
AQSh da huquqiy shakliga ko‘ra biznes turlari
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
36
1-jadval
Soni
Revenue
Profits
YaTT
72%
5%
16%
Sherikchilik
8%
8%
15%
Korporatsiya
20%
87%
69%
Statistical Abstracts of the United States, 2004-2005.
AQShda sherikchilik asosidagi bizneslar juda kam ulushni tashkil etadi, bunga sabablar
esa boshqaruv (hokimiyat) ning taqsimlanishi, mos sherikni topishdagi qiyinchiliklar, sheriklar
o‘rtasidagi nizolar va boshqalarda
namoyon bo‘ladi. AQShdagi Inc Journal ning “sherikchilik
biznes uchun yomon shaklmi?” mavzusidagi so‘rovnomasiga asosan quyidagi natijalarga
erishilgan:
“Biznesning sherikchilik shakli yomon shaklmi?” mavzusidagi so‘rovnoma natijalari
(AQSh)
2-jadval
Xa
Yo‘q
Sherikchilik biznes yuritish uchun yomon shaklmi?
59%
39%
Nega u yomon?
Respondentlar:
Shaxsiy nizolar olinadigan daromaddan ko‘proq
60%
Sheriklar hech qachon bir-
birlarining kutganlaridek bo‘lmaydilar
59%
Kompaniyalar bitta aniq lider bilan yaxshiroq ishlaydilar
53%
E’tiborlisi shundaki, sherikchilikni yaxshi shakl deb javob bergan ozchilik (39%) ning
60%i sherikchilik asosida biznes
qiladiganlar bo‘lishgan. Inc Journal ning boshqa bir
tadqiqotida 500 ta sherikchilik asosida ishlaydigan
bizneslar so‘roq qilinganlar va ularning har
birlaridagi sheriklar biznes boshlashdan avval ancha payt bir-birlari bilan tanish
bo‘lganliklarini aytish
gan.
Gap shundaki, an’anaviy moliya bilan raqobat muhitida islom moliyasi sherikchilik
modellari hech bi
r tomon uchun jozibador bo‘lib ko‘rinmaydi. Islom moliyasidagi cheklovlar
sherikchilikning barcha turlari (korporasiya va venchur ham) imkoniyatlarini qisqartiradi.
Undan tashqari, bunday cheklovlar islom huquqshunoslari fikrlari bilan davom ettirilgan, ular
Qur’on va Sunnatda bo‘lmasa ham, islom moliyasi qonunchiligiga kiritilgan. Masalan, Imom
Molik va Hanbali faqih (huquqshunos) lari “Kapitalning likvi
dligi Musharakah ning haqiqiyligini
bildirmaydi”, yoki Imom Abu Xanifa yoki imom Ahmad: “Musharakah da h
ech qanday natural
qo‘yilmalar qo‘yilmasligi” haqidagi fikrlari (Usmani, 2002). Investorlarda natural qo‘yilmalarni
investitsiya qilish imkoniyatini cheklaydi.
Bundan tashqari, axloqiy havf muammolari FZT shartnomalarida foizli
operasiyalardagiga nisbatan yuqoriroq va bu ham FZT ning mashhur emasligining asosiy
sabablaridan biridir (Iqbal and Molyneux, 2005). Mualliflar, shuningdek, monitoring
masalasida
quyidagi savollarga javob topish kerakligini ta’kidlaganlar:
1. Mudarabah shartnomalarida monitoring tizimining maqsadi nima?
2.
Monitoring qilinishi kerak bo‘lgan asosiy faoliyat yo‘nalishlari qaysilar?
3.
Mudarabah shartnomasi bo‘yicha monitoring qilish
uchun agentlar qanday
vositalardan foydalanadilar?
Mualliflarning ta’kidlashlaricha Mudarabahning 3 ta o‘ziga xos jihati bu idiosyncratik
(o‘ziga xos) noaniqlik (risk), haddan tashqari chiziqlilik va diskret hokimiyat mavjudligidadir.
O‘ziga xos noqniqlik, ayniqsa banklar uchun, quyidagilar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin: bank
daromadligi agent tomonidan qabul qilingan qarorlar natijasida amalga oshirilgan operasion
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
37
faoliyatning e’lon qilingan pul oqimlariga bog‘liq bo‘ladi. Undan tashqari, agentni 100% nazo
rat
qilishning iloji yo‘q, va u qanchadir darajada mustaqillikka ega bo‘ladi.
Khalil (2002): “Mudarabah
shartnomasi tadbirkorga kapital qo‘ymasdan, zarar riskisiz,
100% kapital egasidek erkin xarakat qilish imkoni beradi. Unda aksionerlik jamiyati kabi
di
rektorlar kengashi tayinlash va ovoz berish bilan agent xarakatlarini cheklash imkoni yo‘q”.
Usmani ham:
“Mudarabahda investitsiyalar rab al
-mal (investor) ning mutlaq javobgarligi
ostida bo‘ladi, investor mudaribning boshqaruv faoliyatiga aralashish huquq
i mavjudmas.
Zarar (agar bo‘lsa) investor zimmasida, mudarib esa mehnatiga kuyadi”, deb ta’kidlagan.
Quy
ida Usmani tomonidan Musharakah ning asosiy xususiyatlari sanab o‘tilgan:
1.
Musharakahda barcha investorlar kapital qo‘yishlari mumkin va barcha sherik
lar
boshqaruvda ishtirok etishlari mumkin.
2.
Barcha tomonlar zararni ulushlari doirasida bo‘lib oladila
r
3. Sheriklar javobgarligi chegaralanmagan, agar majburiyatlar aktivlardan oshib ketsa va
tashkilot likvidasiya qilinadigan bo‘lsa, barcha majburiyatla
r proporsional qoplanadi. Biroq
agar, barcha tomonlar barcha sheriklar qoplashini noto‘g‘ri deb hisoblasa, aybdor tomon o‘zi
qoplab berishi mumkin.
4.
Aktivlar qiymati oshganda (daromadga chiqmagan bo‘lsa ham), barcha tomonlar
proporsional bo‘lib olishadi.
Shuncha imkoniyatga qaramasdan, nega islom banklarida Musharakah mashhur emas,
degan savolga Craig (200
1) quyidagicha javob bergan: “Banklar asosan vositachilik qilishga
ixtisoslashgan. Biznesda hamkor sifatida qatnashish yoki aksioner sifatida moliyalashga uncha
odatlanmaganlar. Islom banklari esa tabiatiga ko‘ra tarixdagi savdo “merchant” banklariga
(an’anaviy banklarga emas) o‘xshaydilar. O‘sha dastlabki tijorat banklari (bugungi an’anaviy
banklardan farqli ravishda) mohiyatan hozirgi islom moliyasi tas
virlayotgan banklarga to‘g‘ri
keladilar. Italiya savdogarlari oshiqcha pullarini tashqi savdoni moliyalashga sarflaganlar va
foydadan ulush olganlar. Ushbu investitsiyalar uzoq muddatli (uzoq muddatli kemalar
sayohatiga bog‘liq bo‘lgan) bo‘lgan va riski ham yuqori bo‘lgan. Urushlar, yomon ob
-havo va
dengiz piratlari asosiy havf omillari bo‘lganlar, suzish esa uzoq muddatli jarayon bo‘lgan”.
Bank sanoati tarixida savdo banklari investitsiya banklarining boshqacha nomi desa
bo‘ladi. 1929 yilgi inqirozdan so‘n
g banklarning investistiya va tijorat faoliyatlari ajratilgan.
Tijorat banklari va ularga parallel ravishda rivojlanayotgan xususiy ulushli kapital bozoriga
xizmat qilayotgan investitsiya banklari rivojlangan. Investitsiya banklari tijorat banklariga
nisba
tan mashxurroq bo‘lganlar. Ular jamoat yoki xususiy korporasiyalarga kapital bozoridan
mablag‘ (ulush va
qarz) jalb etish, qo‘shilishlar va birlashishlarda konsul’tatsion xizmatlar
ko‘rsatish, shuningdek savdoda vositachilik operasiyalarini amalga oshirish
bilan
shig‘ullanganlar (Craig, 2001).
Yevropada esa universal banklar yuqoridagi xizmatlarning barchasini amalga oshirib
kelishgan. Bugungi kunda anglosaks mamlakatlari banklari tijorat va investitsiya faoliyatlari
o‘rtasidagi to‘siq olib tashlangan (Rich
va Walter, 1993). Banklar universal bo‘lishiga
qaramasdan, baribir, masalan Germaniyada, aksiyalar orqali moliyalashtirish jami portfelning
ko‘pi bilan chorak qismini tashkil etishi mumkin (davlat tomonidan hech qanday me’yor
o‘rnatilmagan bo‘lishiga qaramasdan). Universal bo‘lishlariga qaramasdan, banklar balanslari
doim qaysidir sektorga ixtisoslashishga
moyil bo‘lib ishlab kelishgan.
Hamzah va boshqalar (2018) riskni ko‘chirish hamda taqsimlashga asoslangan
mexanizmlardagi rag‘batlar strukturasini o‘rg
anishgan. Bunga islom moliyasidagi sukuk
hamda an’anaviy moliya tizimidagi obligasiyalarning o‘xshash j
ihatlari haqidagi bahslar sabab
qilib olingan. Aniqrog‘i, qarzga asoslangan hamda ulushga asoslangan moliyalashdagi riskni
qabul qilishda rag‘batlar mavjud yoki yo‘qligini nazariy va matematik usullar bilan tahlil
etishgan. Ushbu tadqiqot natijalari islomi
y va an’anaviy moliya tizimlari parallel ishlayotgan
mamlakatlar uchun ahamiyatlidir.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
38
Ernawati (2016) Indoneziya Islom banklarida FZT asosida moliyalash
bilan bog‘liq
risklarni tahlil etgan. Indoneziyaning Financial Services Authority 2009-2014 yilgi ikkilamchi
ma’lumotlaridan foydalanib, Mudarabah shartnomalari bo‘yicha daromadlar Musharakah
shartnomalaridagiga nisbatan ancha o‘zgaruvchan (ta’sirchan) ek
anligini aniqlagan. Sabab esa,
Mudarabahda agent bilan bog‘liq risklarning yuqori ekanligi, qilib ko‘rsa
tilgan. Tadqiq etilgan
qishloq banklarining barchasida Mudarabah shartnomalaridan daromadlar Musharakah ga
nisbatan ancha yuqori bo‘lsada, Musharakah havfsizlik darajasi bo‘yicha banklar uchun
jozibadorroq ekanligini ta’kidlagan.
Islom moliyasining nazariy
ada mavjud bo‘lib, amaliyotda oqsayotganligining sabablari
bir talay, lekin uni tizim sifatida mukammallashtirish, institutsional asosini mustahkamlash,
undagi rag‘batlar tarkibini optimallashtirish bilan ushbu sabablarni bartaraf etish mumkin.
Islomiy moliya mutaxassislari oldida FZT mexanizmlarining yetarlicha ishlamayotganligining
sabablarini aniqlash, va ushbu muammolarni bartaraf etish bo‘yicha takli
flar ishlab chqish bilan
bog‘liq bir qator masalalar turibdi. Ushbu kamchiliklar bartaraf etilmas ekan,
islom moliyasi
mexanizmlari ham hozirgi mavjud an’anaviy moliya tizimini rivojlantirishda xizmat qiladigan
instrument bo‘lib qolishi mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada riskni taqsimlash orqali moliyalashtirish faoliyati bilan bog‘liq ham
nazariy, ham amaliy nuqtai nazardan muhim muammolarning sifat tahlili amalga oshirilgan.
Ushbu muammolarni miqdoriy tahlil qilish murakkab bo‘lganligi saba
bli, tahlilning maqsadi
amaliyotdagi muammolarni o‘rganish va sifat tahlilini amalga oshirish. Ma’lumotla
r mavzu
yuzasidan adabiyotlar sharhi hamda mamlakatlar amaliyoti natijalari bilan bog‘liq
manbalardan olingan. Tahlilning kamchiligi uning faqat sifat tahliliga asoslanganligi hamda
ekspertlarning sub’ektiv fikrlariga tayanganligida.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Moliya tizimining 4 ta asosiy funksiyasi mavjud bo‘lib, ulardan birinchisi moliyaviy
vositachilik funksiyasidir. Bunda u vositachi sifatida moliyaviy talabni qondirish maqsadida
mablag‘larni omonatchidan qarzdorga yetkazib beradi va bu bilan re
surslarning agentlar
o‘rtasida vaqt va makondagi aylanmasini ta’minlaydi. Ikkinchidan esa, moliyaviy vositachilik
bilan bog‘liq bo‘lmagan, to‘lov xizmatlari, sug‘urta, fondlarni boshqarish va boshqalar kabi bir
qator vazifalarni bajaradi. Uchinchidan, moliyaviy aktiv va passivlarning likvidlik, muddat,
daromad darajasi, risk taqsimoti bo‘yicha farqlanadigan keng spektrini shakllantiradi.
To‘rtinchidan, iqtisodiyot ichida (raqobatli taraflar o‘rtasida) moliyaviy real resurslarning
samarali taqsimoti uchun ra
g‘batlarlar shakllantirish ham uning markaziy funksiyalaridan
biridir. Ushbu funksiyalar moliya tizimining an’anaviy yoki islomiy ekanligidan qat’iy nazar
mavjuddir. Bu tizimlar o‘rtasidagi farq esa, ushbu funksiyalar qanday amalga
oshirilayotganligida vujudga keladi.
Moliyaviy vositachilik funksiyasi qarz berish va jamg‘arish mexanizmlarining
mavjudligini talab qiladi. An’anaviy moliya tizimida
bu mexanizm ham aktiv ham passivlar
uchun foizlar yordamida amalga oshiriladi. Islomda ushbu yondashuv noto‘g‘ri
deb
hisoblangani bois, islom moliyasida jamg‘armalar va qarzlar mobilizasiyasining boshqacha
mexanizmlari ishlab chiqilgan. Yasseri (2002) Erondagi islomiy moliya muassasasida
qo‘llanilgan ba’zi usullarni, xususan: Mudarabah, Musharakah, Murabahah, Muzara’ah, Bay’ al
salam va boshqalarni yoritib o‘tgan. Boshqa mamlakatlarning islomiy banklari ham ushbu
mexanizmlarni qo‘llamoqdalar, biroq ulardan
foydalanish proporsiyalari farq qiladi.
Shuningdek, to‘lov xizmatlari, sug‘urta, fond menejmenti kabi boshqa moli
yaviy funksiyalarni
bajarishi uchun islom moliyasi Ju’alah, Takaful va Musharakah shartnomalarini ham
shakllantirgan. Uchinchi va to‘rtinchi fu
nksiyalarning bajarilishi esa cheklangan moliyaviy real
resurslarni raqib tomonlar o‘rtasida samarali taqsimlash uchun kerak bo‘ladigan keng
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
39
spektrdagi instrumentlar va rag‘batlar tizimini tashkil etilishini talab etib turibdi (Iqbal va
Llewellyn, 2002).
3-Jadval
Moliya tizimining asosiy funksiyalari
Funksiya
Xizmat turi
An’anaviy
moliya tizimida
Islom moliya
tizimida
Moliyaviy vositachilik
Mablag‘larni omonatchidan
qarzdorga yetkazib berish
Mavjud
Mavjud
Vositachilik
bilan
bog‘liq
bo‘lmagan
xizmatlarni taqdim
etish
To‘lov xizmatlari, sug‘urta,
fondlarni boshqarish va b.
Mavjud
Mavjud
Moliyaviy aktiv va passivlarning
keng spektrini shakllantirish
Likvidlik, muddat, daromad,
risk darajasi turli bo‘lgan
moliyaviy mahsulotlar
Islom moliyasiga
nisbatan ko‘proq
An’anaviy
moliyaga
nisbatan kamroq
Moliyaviy real resurslar samarali
taqsimoti
uchun
rag‘batlar
(stimullar)
strukturasini
shakllantirish
Optimal shartnomalar
variantlarini taqdim etish
Tizimlashgan,
lekin axloqiy
nuqtai nazardan
samarasiz
Tizimlashmagan,
lekin axloqiy
nuqtai nazardan
samarali
Iqbal va Llewellyn ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzild
i
Shunday bo‘lishi kerakki, moliyalashning narxi o‘z tarkibida u bilan bog‘liq risklarni ham
hisobga olsin. Analogik holda, moliyalovchilarning foyda normasi ham tarkibida qabul qilingan
risklarni ifoda etishi lozim. An’anaviy tizimda buning uchun foiz stavkasi o‘ylab topilgan. Bunda
muqobil loyihalar yoki kreditlar risklari turli risk premiumlar (risk mukofoti) ko‘rinishida foi
z
stavkalari tarkibiga kiritiladi. Tabiiyki, islom moliyasida bunday yondashuvga yo‘l qo‘yishning
imkoni yo‘q, demak, o‘ziga xos muqobil mexanizm talab etiladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki,
islomda foizning inkor etilishi kapital mukofotlanmasligi kerak, yoki risklar baholanmasligi
kerak degani emas.
Yuqoridagi 4 asosiy funksiyalarning amalga oshirilishi shunga mos moliyaviy
instrumentlar, shartnomalar, institutlar va bozorlarni talab qiladi. Risk va noaniqliklar aynan
shartnomalar va ularni tuzish usullarining asosida turadi. Chunki agar kelajakka nisbatan
noaniqlik bo‘lmaganida, moliya bozorlari va muassasalariga omonatchilardan mablag‘larni
olib, kreditorlarga yo‘naltirish uchun tuzadigan shartnoma shakllariga ehtiyoj qolmasdi.
Suwailem (2001) ning ta’
kidlashicha, noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish jarayonini yoritish
uchun ba’zi bir (an’anaviy) mualliflar investitsiyalar bilan qimor o‘yinlari tushunchalarini
deyarli ajratmasdan e’tirof etishgan. Ushbu tizimda tasodif hodisa hamda ustalik fazilati
bitta
darajaga qo‘yilishini hamda qimor tadbirkorlikdan nimasi bilan farq qilishini, nega risk bir
joyda mukofotlanilib, boshqa jo
yda ayblanishini tushunish qiyinligini ta’kidlagan. Islom
moliyasida qimor va tadbirkorlik alohida tushunchalar sifatida qaraladi. Investitsiya-
ma’lum
maqsadlarni amalga oshirishga qaror qilish bo‘lib islomda qo‘llab
-quvvatlanadi, qimor esa
shunchaki tasodif sifatida qaraladi va qoralanadi.
Amaliyotda kelajakdagi noaniqliklar masalasini hal etish maqsadida 3 turdagi
shartnomalar
tuzilishi mumkin: qarz, ulush va sug‘urta shartnomalari. Qarz shartnomalari
qarzdor faoliyati qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, qarzni qoplash bo‘yicha majburiyat yuklaydi.
Qarzdor tomonidan to‘lanadigan va kreditor tomonidan olinadigan foyda normasi ijroga bog‘liq
bo‘lmasligi mumkin (majburiyatni bajarilmaslik holati bo‘lmaganda). Ulush bitimlarida esa
shartnoma egasi daromadi emite
nt faoliyati natijasiga bog‘liq bo‘ladi. Foyda normasi oldindan
belgilanishini iloji yo‘q, va u loyiha natijasiga qarab aniqla
nadi. Ushbu 2 turdagi shartnomalar
ham an’anaviy ham islom moliyasida mavjuddir, biroq ularning qo‘llanilish proporsiyalari farq
q
iladi. An’anaviy moliya tizimida riskni taqsimlashning samarali usuli sifatida qarzga ko‘proq
murojaat qilinadi, sabab esa ko‘
pincha informasion assimetriya hamda foyda normasini
aniqlashga ketadigan harajatlar kutilayotgan foydadan baland bo‘lishidadir. S
huningdek, qarz
shartnomasi bo‘yicha monitoring harajatlari ham minimal bo‘ladi, chunki kreditor loyiha
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
40
muvaffaqiyatidan qarzd
orchalik manfaatdor bo‘lmaydi (qarzdor defolt bo‘lmagan holda). Qarz
shartnomalari bo‘yicha tranzaksion xarajatlar ham pastroq bo‘ladi. Ushbu qulayliklar an’anaviy
tizimga qarz shartnomalarini jozibador qilib ko‘rsatadi. Biroq qarz shartnomalarining salbiy
tomonlari ham mavjud. Masalan, kreditor loyiha yoki kreditning potensial daromadida ishtirok
etmaydi, ya’ni agar loyiha kutilganidan ko‘proq (yoki juda ko‘p) daromad bilan chiqganda ham,
kreditor belgilangan foizdan ortig‘ini olmaydi, loyiha muaffaqiyatsi
zlikka uchraganda esa,
defolt sababli, birga zarar ko‘rish ehtimoli bo‘ladi. Haddan tashqari qarzlarga bog‘langan
tizimlar samaras
iz va beqaror bo‘lishi isbotlangan. Tarixdagi moliyaviy inqirozlarni tahlil
etarkan, Chapra (2000) ularning asosiy sababi qarz munosabatlarining haddan oshib ketishi
natijasida bozor disciplinasining buzilishi, deb ta’kidlagan. Uning fikricha qarz shartnom
asi
mijoz va bankni risklarni bo‘lishishga emas, kredit va omonatlarni foizi bilan birga qaytarish
kafolatini yuklaydi. Natijada omonatchilarni moliya muassasasining barqarorligi qiziqtirmaydi,
moliya muassasasini esa qarzdorning maqsadi va faoliyat natija
lari qiziqtirmaydi va ta’minotga
asoslanib kredit (qarz) beraveradi. Afsuski garov ob’ektiga 100% tayanish to‘g‘ri bo‘lmaydi,
chunki kritik holatlarda aynan o‘sha kreditning qaytishiga monelik qilgan sabab, uning garovi
ob’ekti bahosining tushib ketishiga
ham olib kelishi mumkin. Bunday holda bozor disciplinasi
kuchsizlanadi va u ishtirokchilarni tartib bilan ishlashga unday olmay qoladi.
Shuncha afzalliklariga qaramasdan, bugungi kunda islom moliyasi ishlayotgan
hududlarda riskni taqsimlash mexanizmlari (Musharakah, Mudarabah) kamroq, qarz
mexanizmlari (Murobahah, Ijarah) esa faolroq ekanligining sabablari, ushbu riskni taqsimlash
instrumentlari ishlashining o‘ziga yarasha muammoli jihatlari mavjudligida hamdir. Ushbu
muammolarning asosiylari sifatida quyidagi 6 muammoni keltirishimiz mumkin: axborot
assimetriyasi va uni bartaraf etish bilan bog‘liq xarajatlar, va’da va niyatning
to‘g‘riligini
dastlabki tekshirish bilan bog‘liq muammolar, ya’ni to‘g‘ri tanlov muammosi
-
“adverse
selection”, axloqiy havf muammolari, rag‘batlar va ularning kontragentlar o‘rtasida to‘g‘ri
taqsimlanishi muammosi, agentlik xarajatlari, hamda kontragentlar xulqlarini monitoring
qilish muammosi.
1-rasm.
Riskni taqsimlash mexanizmlari bilan bog‘liq asosiy muammolar
Axborot assimetriyasi.
Axborot barcha moliyaviy tranzaksiyalar va shartnomalarning
markaziy unsuri hisoblanadi. U bilan bog‘liq 3 xil muammo bo‘lishi mumkin:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
41
•
Hammada ham bir xil darajadagi axborot mavjud emas;
•
Hammada ham ideal (to‘liq) axborot mavjud emas;
•
Ba’zi
tomonlar shartnomaga aloqador axborotlarning barchasini ham kontragentga
beravermaydilar (insayderlik axboroti);
Shu sababli, qarorlar ko‘pincha to‘liq bo‘lmagan axborotlar asosida, ba’zida esa, ikkinchi
tarafni ekspluatatsiya qilish imkonini beruvchi insayderlik axborotiga ega tomon bilan birga
qabul qilinadi. Har bir tomon o‘zi haqida ikkinchi tomonga nisbatan ko‘proq ma’lumotga ega
bo‘ladi. Muammo shundaki, axborot tekin olinadigan tovar emas, unga xarajat qilish kerak
bo‘ladi. Bunday muammoni hal qilis
h uchun faoliyat turiga oid qaysidir axborotlarni
ochiqlashni shart qilib qo‘yish bilan, davlat yordamg
a kelishi mumkin, va davlat ushbu
moliyaviy munosabatlardan butun moliya tizimi samaradorligi oshishi ko‘rinishida foyda
qilishi mumkin. Bundan tashqari,
axborotni ochiqlash to‘g‘risida Bazel qo‘mitasi tomonidan
o‘rnatilgan xalqaro talablar ham mavjud. Alo
hida bozorlar ham (masalan, birjalar) axborot
ochiqligini rag‘batlantirish bilan bu muammoni hal etishda ishtirok etishi mumkin, chunki,
qancha axborot o
chiq bo‘lsa, risk kamayadi, kapital shuncha arzonlashadi. Biroq tomonlar
axborot xarajarlarini o‘sha loyihadan oladigan daromadlari ko‘proq bo‘ladigan chegaragacha
olishlari mumkin. Buni o‘lchash yoki hisoblash esa juda qiyin jarayon. Shu sababli, moliyavi
y
operasiyalarda, masalan, kreditlarda, asosiy masala bu qaysi axborotni bilsak risklarimizni
to‘liq va
to‘g‘ri baholagan bo‘lamiz?, degan savolga javob topishda bo‘ladi.
Abalkhail va Presley (2002) Saudiya Arabistoni riskli kapital norasmiy bozorlarida FZT
–
(foyda-zararni taqsimlash) shartnomalari va ulardagi informasion assimetriya muammolarini
tahlil qilishgan. Ular ushbu bozordagi assimetrik axborot muammosini hal etish uchun qanday
tadbirlar qilinayotganligi haqidagi empirik faktlarni jamlaganlar.
S
hartnoma va’dalari va noto‘g‘ri tanlov muammosi
.
Shartnomalarda odatda bir tomondan ikkinchi tomonga be
rilgan va’dalar yoki yuklangan
majburiyatlar aks ettiriladi. Muammo shundaki, niyatlar har doim ham amalga oshirilmasligi
mumkin, ikkinchi tomonga yolg‘on ma’lumot berilishi yoki uni chalg‘itishga urinilishi mumkin.
Ahmed (2002) ning ta’kidlashicha, FZT shartnomasida foyda kelishilgan nisbatda bo‘linilishi
kerak bo‘ladi, va bunday holatda amoral tadbirkor sherigiga foydaning hammasini
ko‘rsatmaslikka xarakat qilishi mumkin. Har qanday moliyaviy shartnoma mohiyatiga ko‘ra
to‘liq bo‘lmagan shartnomalar bo‘lib
, Abalkhail and Presley (2002), tomonlar shartnoma
tuzayotgan paytlarida barcha vaziyatlarni hisobga olib, barcha kutilmagan hodisalarni
shartnomaga kiri
ta olmaydilar, va bir tomon, ikkinchi tomonni albatta va’dasini bajaradi deb
ayta olmaydilar, deb ta’ki
dlaganlar.
Axloqiy havf muammosi.
Ushbu muammo ko‘p hollarda axborot assimetriyasining natijasi bo‘lishi mumkin.
Axloqiy havf shartnoma uni tuzgan tomonlarning biriga ikkinchisining manfaatlariga qarshi
rag‘bat beradigan vaziyatda vujudga keladi. Ya’ni, tomonlardan biri, o‘z manfaati uchun,
shartnoma ruxsat beradigan, lekin axloq qoidalari ruxsat bermaydigan qarorlarni qabul
qilishga imkoni borligi - axl
oqiy havfning mavjudligini ko‘rsatadi. Shu sababli, shartnomani
tuzish paytida, asosiy masala, sherik t
omonga, o‘ziga qarshi manyovr qilishiga kamroq
imkoniyat qoldirishdadir.
FZT shartnomalarida axloqiy havfning yuqori bo‘lishi ularning xatto islom bankla
rida
ham faol emasligining asosiy sabablaridan biridir. Masalan, qarzdor norasmiy perkvizitlar
(rag‘batlar, ustama) ko‘rinishida foydaning bir qismini yashirishga urinishi muammosi. Ushbu
muammo faqat FZT shartnomalari emas, barcha riskni taqsimlash shartnomalarida mavjuddir.
Uni hal qilishning yo‘llari sifatida axloqiy havf imkoniyatidan foydalanganlik uch
un jarimalar,
tomonlar xulqining samarali monitoring va shartnomaga amal qilinishini ta’minlash kabi
tadbirlar bo‘lishi mumkin. An’anaviy moliya tizimida
(qisman islom moliyasida ham) ushbu
muammoning yechimi sifatida ta’minot taqdim etilishi va agar defolt bo‘lgan taqdirda qarzdor
ushbu garov ob’ektini yo‘qotishi ko‘rinishidagi mexanizm ishlaydi. Islom moliyasida bunaqa
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
42
munosabat majburiyatlarning bajarilmasligi, loqayd munosabat, yoki ongli ravishda
qoidabuzarliklar bo‘lganda qo‘llaniladi. Ushbu mexanizm
qarzdor va kreditor manfaatlari
uyg‘unligini ta’minlovchi mexanizm hisoblanadi.
Wilson (1997) ning ta’kidlashicha, an’anaviy banklarga nisbatan olib qara
ganda, islom
banklarida tomonlar o‘rtasida ishonch darajasi yuqoriroqligi masalasida axloqiy havf
kichi
kroqdir. Bu esa bank va mijoz o‘rtasida umumiy qadriyatlarning, shu jumladan “halol”likka
taalluqli axloqiy qadriyatlarning mavjudligi bilan bog‘liqdir. Wilson (1997) ning ta’kidlashicha,
yuqori ishonch darajasi risk va noaniqliklarni kamaytiradi, va natijada monitoring xarajatlarini
kamaytiradi. Dinda, xususan islomda, aniq xulq-atvor kodeksining mavjudligi, unga amal
qilinganda moliyaviy xarajatlarni kam
aytirishini ta’kidlaydi.
Rag‘batlar (stimullar) tarkibi muammosi.
Ko‘pchilik moliyaviy tranzaksiyalarda
gi asosiy muammo, kontragentlarning xulq-atvori
to‘gri bo‘lishiga olib boradigan rag‘batlarni shakllantirishda bo‘ladi. Karim (2010) o‘z ishida
axborot a
ssimetriyasi, axloqiy havf va risklarni taqsimlashning optimal strukturasini ko‘rib
chiqgan. Shuningdek
, islom banklari uchun tomonlarni optimal rag‘batlantiruvchi (stimul
beruvchi) shartnomalarni shakllantirishning zarurligini ta’kidlagan. Indoneziyaning “Bank
Muamalat” ustida olib borgan shu mavzudagi tadqiqotidan foydalanib uni qanday amalga
oshirish mumkinligi haqida mulohaza qilgan. U shartnomalarda manfaatlar mosligini
ta’minlaydigan to‘rtta asosiy shartni keltiradi: Xususiy kapital (yoki garov) da ka
ttaroq ulushga
ega tadbirkor (yoki qarzdor), kamroq operasion xarajatlar, kuzatilmaydigan naqd pul
oqimlarining minimalligi, nazoratsiz harajatlar ulushining pastligi.
Bank Muamalat ning Mudarabah shartnomalari misolida u optimal shartnomalar tabiatini
muhokama qila turib, u 1998 yilda foydani taqsimlashga asoslangan moliyalashda optimal
rag‘batlar tarkibi
ga ega shartnomalarga asoslanib ishlaydigan kichik bir tajriba-loyihaning
yo‘lga qo‘yilishi jami moliyalash tarkibida foyda va zararni taqsimlashga asosl
angan
moliyalashning qanchalik ulushi oshganligini ko‘rsatib beradi.
Ushbu mavzuga oid an’anaviy moliya adabiyotlarida rag‘batlar optimalligini
reputatsiyaga bog‘lash holatlari ko‘p uchraydi. Abalkhail va Presley (2002) norasmiy bozordagi
investorlarning sherik tanlashda boshqa investorlardan ular haqidagi surishtirish ishlarini
yoritganlar. Mualliflarning
xulosasiga ko‘ra, Saidiyadagi norasmiy bozor investorlari maxsus
ro‘yxati ularga sifatsiz hamkor tanlash ehtimolini kamaytiradi. Ushbu usulni islom bank
larida
qo‘llash yaxshi natija berishi mumkin. Shunday mexanizm o‘ylab topish kerakki, amoral
tadbirkorl
ar ajralib ko‘rinishi va “qora ro‘yxat”ga kiritilishi imkoniyati mavjud bo‘lsin.
Principal-agent muammolari.
Moliyaviy operasiyalarda tez-tez principal-agent muammolari vujudga keladi. Bunda
muammo ko‘pincha rag‘batlar tarkibiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni masa
la agent qanchalik principal
manfaatlariga mos xarakat qiladi, yolg‘iz o‘z manfaatlari uchun yoki principal manfaatlariga
qarshi xarakat qilmaslik uchun nima qilish kerakligida. Muammo shundaki, agent odatda
prinsipalga nisbatan ancha ko‘p ma’lumotga va tajribaga ega bo‘ladi, principal shu sababli ham
uni yollaydi. Agentni xarajatsiz samarali nazorat qilishning imkoni yo‘q. Nazoratning qandaydir
mexanizmi
ishlab chiqilmasa, agent nazorati xarajatlari jiddiy “deterrent” (rag‘batning aksi)
muammosini keltirib chiqarishi mumkin. Shartnomalarni ham agent ham principal
manfaatlarini himoya qila oladigan darajada tuzish kerak bo‘ladi. Ko‘pchilik mualliflarning
fikricha, bu muammoni hal etish uchun agentga foydadan ulush taklif etish va uni ham loyiha
muvaffaqiyati
dan manfaatdor etish kerak bo‘ladi.
Abalkhail va Presley (2002) ta’kidlashlaricha mavzu bo‘yicha mavjud adabiyotlarda agent
muammosining 2 turdagi yechi
mi mavjud: kimga qancha rag‘bat berish va barcha manfaatli
xollarni inobatga olish muammosini xal etish. Agent-
prinsipal muammolarida asosiy e’tibor
principal va agent o‘rtasida tuzilgan optimal shartnomaga urg‘u beriladi. Tugallanmagan
shartnomalar masala
sida esa shartnomalarni qanchalik to‘liq tuzish kerakligiga urg‘u beriladi.
Mudarabah shartnomalari bil
an bog‘liq ma’lum agent uchun xarajatlar Khalil, Rickwood and
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
43
Murinde tomonidan empirik tahlil etilgan. So‘rovnoma asosida islomiy banking amaliyotiga
ta
alluqli birlamchi ma’lumotlarni to‘plagan mualliflar bugungi kunda FZT shartnomalarini
empiric tahlili
bo‘yicha birinchilardan sanaladilar. Ular FZT shartnomalarida agentlarning
xususiyatlari va muammolarini atroflicha ko‘rib chiqganlar: tadbirkorning imti
yozlardan
xaddan tashqari foydalanishi, foydani kamaytirib ko‘rsatish, riskdan qochish va agentning
xarakat qilmaslik holatlari.
Monitoring bilan bog‘liq muammolar.
Iqtisodiyotning boshqa faoliyat sohalaridan farqli ravishda, moliya tizimi post-shartnoma
monitoringiga ko‘proq muhtojdir. Shartnoma tuzib bo‘lingach, tomonlardan biri axborot
assimetriyasidan foydalangan xolda ikkinchisining manfaatiga qarshi xarakatlar amalga
oshirmasligi uchun monitoring olib boriladi va moliyaviy shartnomalar ishonchli
muno
sabatlarning asosi hisoblanadi. Monitoring zarurligining yana bir sababi, ko‘pchilik
shartnomalar uzoq
muddatga tuziladi va dastlabki ma’lumotlar eskirishi mumkinligida.
Monitoringning zarurligi qanchalik tan olinmasin, u ham xarajatli faoliyatdir, unga qilingan
qo‘shimcha xarajatlar shunga yarasha daromad bera olganda amalga oshirish mumkin bo‘ladi
(Khalil, Rickwood and Murinde).
Axborot assimetriyasidan himoyalanish maqsadida shartnoma tuzilgandan keyingi asosiy
e’tiborli bosqich bu moliyalash bosqichidir
. Abalkhail va Presley (2002) norasmiy
investorlarning noto‘g‘ri tanlov riskini kamaytirish
maqsadida bu bosqichning qanchalik
muhimligini ta’kidlaganlar. Sadr and Iqbal ham Erondagi qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan
islom banki misolida axborot yig‘ish v
a monitoring xarajatlari axborot assimetriyasi va axloqiy
havfni samarali kamaytirishini kuzatganlar.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytish mumkinki, islomiy moliya tashkilotlari faoliyati faqat islomiyligidan
tashqari, boshqa bir qator yo‘nalishlarda
ustunliklar olib kelishi mumkin. Masalan, mijozlar
uchun ochiq bo‘lgan shartnomalar spektri kengayadi (Llewellyn, 1992), ta’sir qilish usuli
o‘zgacha bo‘lgan moliya muassasalariga ega moliya tizimini yaratilishiga olib keladi, hamda
iste’molchilar tanlovi
kengayadi. Bundan tashqari, ochiq (tushunarli) moliyaviy shartnomalar
d
iapazoni kengayishi muqobil moliya tizimlari o‘rtasida raqobatni kuchaytirishi va bu o‘z
navbatida samaradorlikni oshishiga olib kelishi mumkin. Islomiy qadriyatlarni o‘zida
mujassamlas
htirgan shartnomalarning paydo bo‘lishi musulmon insonlarning moliyaviy
talablarini qondirishga xizmat qiladi. Foyda yoki zararni taqsimlash asosida resurslarni
taqsimlanishi investitsiyalar samaradorligiga bog‘liq bo‘ladi (foizlar asosidagi taqsimlash esa
kreditga layoqatlikka bog‘liq bo‘ladi). Ushbu shartnomalar bo‘yicha in
vestitsiyalar balansining
passiv qismi tashqi shoklarga nisbatan turg‘unroq va to‘lov layoqatsizligiga kamroq moyil
bo‘ladi.
Investitsion deposit egalarining islom banki risklarida ishtirok etishi (masalan, FZT
shartnomalari bilan) va ularga hech qanday kafolat berilmasligi bankka qiziqish bildiruvchi va
unga qo‘shiluvchi tomonlarni ko‘payishiga olib kelishi ham mumkin. Turli moliya
muassasalarining turli xulq-atvor bilan xarakat qilishi fakti mavjud sharoitda, moliya tizimida
xilma-xillikning shakllantirilishi barqarorlikni oshirishi mumkin.
Oxirgi yillarda islom moliyasi nazariyasi va sanoati yetarlicha kengayganiga qaramasdan,
rivojlanayotgan “reallik”da ko‘pgina muammolar mavjuddir. I
slom moliyasi disciplina sifatida
xali boshlang‘ich nuqtada turganligi va undagi ko‘pgina nazariy savollar tadqiq etilishga
muxtojligi ham haqiqatdir. Bunga dalil sifatida nazariy nuqtai nazardan samaradorligi
qanchalik ta’kidlanmasin, ko‘pchilik islomiy m
oliya muassasalari amaliyotida FZT
shartnomalarining boshqa shartnomalarga nisbatan ulushi xaliyam kamligini aytishimiz
mumkin. Axborot asimetriyasi, noto‘g‘ri tanlov, axloqiy havf, agent riski, monitoring bilan
bog‘liq muammolar o‘lchash usullarini o‘ylab
chiqish, va ayniqsa rag‘batlar tarkibini to‘g‘ri
shakllantirilsa, an’anaviy moliya tizimiga munosib raqib mexanizm shakllangan bo‘ladi. Islomiy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
44
moliya nazariyasini rivojlantirishning eng asosiy yo‘nalishlaridan biri bu FZT
shartnomalarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash bo‘lib, ularni ham mablag‘ egasi, ham
mablag‘ qidiruvchi manfaatlariga optimal mosligini ta’minlash uchun ko‘pgina izlanishlar olib
borilishi zarurdir.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Maghrebi, N., & Mirakhor, A. (2015). Risk sharing and shared prosperity in Islamic finance,
130.
Yasseri, A. (2002). Islamic banking contracts as enforced in Iran. Islamic Banking and
Finance: New perspectives on profit-sharing and risk, 155-68.
Suwailem al-
, Sami I. (2001), ‘A Causal Decision Rule Under Risk’, mimeo, unpublished.
Chapra, M.U. and Tariqullah Khan (2000), Regulation and Supervision of Islamic Banks,
Occasional Paper No. 3, Jeddah, Saudi Arabia: Islamic Research and Training Institute, Islamic
Development Bank.
Iqbal, M., & Llewellyn, D. T. (Eds.). (2002). Islamic banking and finance: new perspectives on
profit sharing and risk. Edward Elgar Publishing.
Abalkhail, M., & Presley, J. R. (2002). How informal risk capital investors manage asymmetric
information in profit/loss-sharing contracts. Islamic Banking and Finance, 111.
Ahmed, H. (2002). Incentive-compatible profit-sharing contracts: a theoretical treatment.
Islamic Banking and Finance, 40-54.
Wilson, R. (1997). Islamic finance and ethical investment. International Journal of Social
Economics, 24(11), 1325-1342.
Karim, S. A. (2010). The Islamic Moral Economy: A Study of Islamic Money and Financial
Instruments. Universal-Publishers.
Hamzah, S. R., Ishak, N., & Rasedee, A. F. N. (2018). Risk shifting elimination and risk sharing
exposure in equity-based financing
–
a theoretical exposition. Managerial Finance, 44(10), 1210-
1226.
Ernawati, E. (2016). Risk of profit loss sharing financing: The case of Indonesia. Al-Iqtishad
Journal of Islamic Economics, 8(1), 101-116.
Farooq, M. O. (2007). Partnership, equity-financing and Islamic finance: whither profit-loss
sharing? Review of Islamic Economics (Special Issue), 11, 67-88.
Warde, Ibrahim (2000). Islamic Finance in the Global Economy, Edinburgh: Edinburgh
University Press
Usmani, Muhammad Taqi (2002). An Introduction to Islamic Finance. The Hague, Kluwer
Law International.
Usmani, Muhammad Taqi (n.d.). Musharakah & Mudarabah. Available at: , Access Date: 29
th May 2007.
Iqbal, Munawar and Molyneux, Philip (2005). Thirty Years of Islamic Banking: History,
Performance and Prospects. New York: Palgrave MacMillan
Saeed, Abdullah (1996). Islamic Banking and Interest: A Study of the Prohibition of Riba and
its Contemporary Interpretation. Leiden: E. J. Brill
Aggarwal, Rajesh and Yousef, Tarik (2002). “Islamic Banks and Investment Financing”,
Journal of Money, Credit and Banking, 32(1), pp. 93-120.
Vogel, Frank and Hayes, Samuel (1998). Islamic Law and Finance: Religion, Risk and Return.
The Hague: Kluwer Law International.
