Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
69
BANK RISKLARI HAQIDA
DSc
Murodova Dilnoza Choriyevna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-3613-9392
Annotatsiya.
Maqolada tijorat banklarning kundalik faoliyatida duch keladigan xavflar
keltirilgan bo‘lib, ular banklarning moliyaviy holati va barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rs
atishi mumkin.
Banklar o‘z faoliyatida bir nechta turdagi risklarga duch keladilar. Shu maqs
adda moliyaviy,
operatsion
,
strategik, reputatsion, huquqiy, xalqaro, tabiiy ofatlar va ekologik risklar, tibbiy va
sog‘liqni saqlash, xavfsizlik, xarajatlar, texnologik risklar o‘rganilib, shu bilan birga banklarning
xatarlarini o‘rganishdagi Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan talablar o‘rganilgan
.
Kalit soʻzlar
:
risk, Bazel, xavf, xatar, kredit riski, foyda olmaslik riski, likvidlik riski, foiz riski,
to‘la
y olmaslik riski, bozor riski, raqobat, inflyatsiya.
О БАНКОВСКИХ РИСКАХ
DSc
Муродова Дилноза Чориевна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье рассматриваются риски, с которыми сталкиваются
коммерческие банки в своей повседневной деятельности, которые могут негативно влиять
на финансовое состояние и устойчивость банков. Банки сталкиваются с различными видами
рисков в своей деятельности. Для этой цели были изучены финансовые, операционные,
стратегические, репутационные, юридические, международные, риски стихийных бедствий
и окружающей среды, медицинские и оздоровительные, риски безопасности, издержки и
технологические риски, параллельно изучались требования, разработанные Базельским
комитетом по изучению банковских рисков.
Ключевые слова:
риск, Базель, опасность, кредитный риск, риск неполучения прибыли,
риск ликвидности, процентный риск, риск дефолта, рыночный риск, конкуренция, инфляция.
ABOUT BANK RISKS
DSc
Murodova Dilnoza Choriyevna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article discusses the risks faced by commercial banks in their daily activities,
which can negatively affect the financial condition and stability of banks. Banks face several types of
risks in their activities. For this purpose, financial, operational, strategic, reputational, legal,
international, natural disaster and environmental risks, medical and health, security, cost,
technological risks are studied, and the requirements developed by the Basel Committee for studying
the risks of banks are also studied.
Keywords:
risk, Basel, danger, hazard, credit risk, risk of not receiving profit, liquidity risk,
interest rate risk, risk of default, market risk, competition, inflation
.
UO‘K:
336.77.067
I SON - YANVAR, 2025
69-76
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
70
Kirish.
Yurtimizda inflyasiyaga qarshi kurashish va uni bartaraf etish dolzarb masalalaridan biri
hisoblanadi. 2020 -
2025 yillarga moʻljallangan Oʻzbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilish strategiyasida Jahon tajribasini puxta oʻrganib, xalqaro ekspi
rtlarni jalb etgan holda,
monetar siyosatni takomillashtirish va narx-navo barqarorligini ta'minlash konsepsiyasini
ishlab chiqish zarurligi belgilangan (2020 yil 12 maydagi PF-5992-sonli farmon). Shu bilan
birga “Risk” so'zi fransuz tilidan kelib chiqqan bo'lib, aslida Lotin tilidagi “risicum” yoki
“resecum” so'zidan olingan. U dastlab “xavf” yoki “xatar” ma'nosini anglatgan. Bu so'z
keyinchalik iqtisodiyot, menejment, sug'urta va boshqa sohalarda keng tarqalgan va global
miqyosda ishlatiladi. Risk so'zi dastlab Frantsiyada keng tarqalgan, lekin uning ildizlari Lotin
tiliga borib taqaladi.
Adabiyotlar sharhi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu - tadbirkorlikning eng asosiy elementlaridan biri
xisoblanadi. Riskning o‘ziga xos xususiyatlari bu –
noaniqlik, kutilmagan xolat, ishonchsizlik va
tahmin. Siyosiy va iktisodiy nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. Riskning ikkita
funksiyasi bor: rag‘batlantiruvchi va himoyalovchi (Tepman.2002).
A.Marshal, Dj.fon Neyman,
O.Morgenshtern, F.Naytlar riskga quyidagicha yondashganlar (Sokolov, Amosova, 2003
): «Risk
va noaniqlilik kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o‘ynaydi. Xo‘jalik faoliyatining
ajralmas qismi bo‘lgan noaniqlilik barcha murakkab va muxim iqtisodiy xodisalarning asosida
yot
adi. Noaniqlilik mohiyati riskda namoyon bo‘ladi».
O‘tga
n asrning 20-yillarida
Nayt (1994) birinchilardan bo‘lib daromad doim noaniqlilik
bilan bog‘liq degan fikrni olg‘a suradi. Samuelson (1939) esa, quyidagilarni ta’kidlagan:
«Noaniqlilik qarama
-qarshili
klar natijasida kelib chiqadi, ya’ni insonlar nimalarni
kutmoqdalar-
u, nimalar sodir bo‘lmoqda, buning natijasi esa foyda yoki zararda namoyon
bo‘ladi».
«Bankovskiy menedjment» darsligi muallifi Rouz (1995) risklarga kengroq tushuncha
berib, u bank risklarini quyidagi oltita asosiy turga ajratadi:
•
kredit riski;
•
foyda olmaslik riski;
•
likvidlik riski;
•
foiz riski;
•
to‘lay olmaslik riski;
•
bozor (raqobat, talab va taklif, inflatsiya va h.k.) riski. Bank uchun ikkinchi darajada
bo‘lgan risklar tarkibiga P.Rouz siyosiy, suyiste’mol va valyuta risklarin
i kiritadi.
Rivojlangan mamlakatlar banklariga nisbatan MDH davlatlari shu jumladan,
respublikamiz banklari faoliyati yanada ko‘proq riskka ega bo‘lmoqda. Buning asosiy sababi
rejali iqtisodiyot davridagi bank faoliyatini bugungi davr talabiga javob beradigan holda qayta
tashkil etilmaganligi va yangi turdagi bank operatsiyalarini amalga oshirishda etarli tajribaning
yo‘qligi banklar faoliyatidagi risk darajasining yanada oshishiga olib kelmoqda (Abdul
laeva,
2002)
John Maynard Keynes
–
Keynes (1936) banklar va moliyaviy institutlarning "noaniqlik"
sharoitida qanday qarorlar qabul qilishini o‘rganishga katta e'tibor qaratgan. U banklarning
risklarni boshqarishdagi o‘zgaruvchan va xavfli vaziyatlarga qanday moslashishini o‘rganish
zarurligini ta’kidlagan. Keyn
esning fikricha, banklar iqtisodiy inqirozlar yoki bozorlaridagi
o‘zgarishlarga qarshi yetarlicha himoya qilishlari zarur
(Keynes, 1936).
Merton Miller va Franco Modigliani (1958)
–
Ular "Miller-Modigliani teoremasi"ni ishlab
chiqqan, bu teorema moliyaviy riskni va kapitalning tuzilishini tahlil qilishga asoslangan. Ular
banklarning kapital tuzilishi va qarz olish masalalarini tahlil qilishda riskni qanday boshqarish
kerakligi haqida fikr bildirgan. Ular banklar uchun kapitalning barqarorligi va riskni
taqs
imlashning ahamiyatini ko‘rsatgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
71
Robert (1990) Merton
–
Merton bank risklarini va moliyaviy muassasalar uchun riskni
boshqarishning muhimligini ta’kidlagan. U banklarning riskni bos
hqarish uchun moliyaviy
derivativlar va boshqa risk boshqaruv vositalarid
an qanday foydalanishini o‘rgangan. U
banklar uchun optimal risk va rentabellikni balanslash zarurligini tushuntirgan (Robert,
Merton, 1990).
George Akerlof va Paul M. Romer
–
Akerlof va Romer (1993) bank risklari va asosan
"informatsion asimetriya"ni tahlil qilishgan. Ularning "moral hazard" (axloqiy xatarlik) va
"adverse selection" (salbiy tanlov) kabi tushunchalari banklar risklarini tushunishga yordam
beradi. Ular fikricha, banklar
o‘zlarining qarz berish jarayonida axborotning yetishmasligi
sababli xatarlarga duch kelishadi, bu esa xavfni oshiradi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Banklar va moliyaviy institutlar uchun risklarni boshqarishda xalqaro me'yorlar ishlab
chiqqan. Bazel I, II va III normativlari orqali bank risklarini boshqarish va kapitalni yetarli
darajada saqlash zarurligini ta’kidlagan. Bazel III standartlari, banklarning likvidlik va kapital
zahiralarini mustahkamlashni maqsad qilgan va global bank xavfini kamaytirishga qaratilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Bazel Bank for International Settlements (BIS), ya'ni Bazel Komitasi 1974-yilda tashkil
etilgan.
Bu tashkilot xalqaro banklar va moliyaviy institutlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni
rivojlantirish, moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, va global iqtisodiy xavflarni boshqarish
maqsadida asos solingan. Bazel Komitasi, ayniqsa, banklarni tartibga solish va kapital
yetarliligiga doir xalqaro standartlar ishlab chiqishda muhim rol o'ynaydi. Bazel Komitasining
dastlabki ishlaridan biri, 1988-yilda qabul qilingan Bazel I
bo‘lib, bu banklarning kap
ital
yetarliligi va xavf-
xatarlarni boshqarish bo‘yicha ilk xalqaro me'yoriy hujjat edi.
Shundan so'ng,
Bazel II (2004) va Bazel III (2010) kabi standartlar ishlab chiqildi. Bazel Komitasi hozirgi kunda
Bazel III qoidalarini ishlab chiqishda davom etmoqda, bu qoidalar global moliyaviy tizimning
barqarorligini ta'minlashga qaratilgan.
Basel I ning asosiy talablaridan ba'zilari quyidagilardir:
1.Kapital yetarliligi koeffitsienti (Capital Adequacy Ratio, CAR):
Basel I ga ko‘ra, banklar
o‘z aktivlari bilan bog‘
liq xatarlarni qoplash uchun minimum 8%
kapitalga ega bo‘lishi kerak.
Bu koeffitsient:
Asosiy kapital
Kapital yetarliligi koeffitsienti=
×
100
Xatarli aktivlar
Asosiy kapital va qo‘shimcha kapital yordamida bu talab
bajarilishi kerak edi.
2.Asosiy kapital: Asosiy kapital bankning eng yuqori sifatli kapitali sifatida qabul qilinadi.
Bu kapita
l ko‘pincha bankning o‘z kapitali va saqlangan daromadlaridan iborat bo‘ladi. Tier 1
kapitali kamida umumiy kapitalning 4% bo‘lis
hi kerak edi.
3.
Qo‘shimcha kapital:
Qo‘shimcha kapital bankning kapital bazasini mustahkamlashga
yordam beradi va u kamroq sifa
tli bo‘lishi mumkin (masalan, subordinatsiya qarzlari). kapitali
umumiy kapitalning 4% bo‘lishi mumkin edi.
4.Aktivlarning xatarini baholash (Risk-weighted Assets, RWA): Basel I banklarning
aktivlarini turli xil xatar darajalariga qarab baholashni talab qi
ldi. Banklar o‘z aktivlarini xavf
darajasiga ko‘ra ajratishlari kerak edi (masalan, qarzlar, obligatsiyalar, aktsiyalar va
boshqa
lar). Xatarli aktivlar bo‘yicha umumiy hajmni aniqlashda 0%, 20%, 50%, 100% kabi
xatar ulushlari belgilandi.
5.Mezonlar va cheklovlar:
-
Banklar, xatarli aktivlar bilan bog‘liq holda, kerakli kapital miqdorini saqlashlari shart.
-Agar banklar ushbu talablarni bajarmasa, ular tomonidan amalga oshiriladigan
operatsiyalar cheklanishi mumkin edi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
72
1-jadval
Bazel I,II,IIIning 72trategic va taktik maqsadlari
(https://www.bis.org/index.htm)
Bazel
Bazelning strategik
maqsad
Bazelning taktik maqsadlari
Bazel I
Banklarning kapital
yetarliligini
ta’minlash va global
moliyaviy
barqarorlikni
oshirish.
-Banklarning kapital holatini yaxshilash: Bazel I banklar uchun minimal kapital
talablarini belgilab, ularni xatarli aktivlarga qarshi kapital zaxiralarini saqlashga
majbur qildi.
-
Kapital yetarliligi koeffitsientini o‘rnatish: Banklar o‘zining kapitalini xatarli
aktivlar bilan taqqoslash orqali minimal 8% kapital yetarliligi koeffitsientiga ega
bo‘lishlari kerak edi.
-Banklarda xavflarni boshqarish: Banklarning qarz berish va boshqa
faoliyatlaridagi xavflarni baholash va boshqarish bo‘yicha minimal qoidalar
belgilandi.
Bazel
II
Banklar kapitalini
yaxshilash va xavf-
xatarlarni yanada
aniqlik bilan
boshqarish, bozor
shaffofligini oshirish.
-
Kengaytirilgan kapital talablarini o‘rnatish
: Bazel II, Bazel I ga nisbatan
banklarga nafaqat kredit, balki bozor va operatsion risklarni ham hisobga
olishni talab qildi.
-Risk asosida kapitalni boshqarish: Kredit, bozor va operatsion xatarlarga qarshi
banklar o‘z kapitalini optimallashtirishi zarur edi. Banklar o‘zining xavf
-
xatarlarini hisobga olib, kapitalni saqlashlari kerak edi.
-Bozor shaffofligini oshirish: Pillar 3
bo‘yicha banklarning risklarni boshqarish
va kapital holati
haqida bozorni shaffofroq qilish talabi qo‘yildi.
Bazel
III
Moliyaviy
barqarorlikni
mustahkamlash,
banklarning kapital
va likvidlik
talablarini
kuchaytirish, va
global tizimning
xavfini kamaytirish
-Kapital talablarini kuchaytirish: Banklarning asosiy kapital (Tier 1) va umumiy
kapitalga bo‘lgan talablarni yuqori darajaga ko‘targan. Minimal
Tier 1 kapitali
talab 4.5% ga, umumiy kapital talab esa 8% dan 10.5% ga oshirildi (capital
conservation buffer qo‘shildi).
-Likvidlikni yaxshilash: Banklarning qisqa muddatli (Liquidity Coverage Ratio,
LCR) va uzoq muddatli (Net Stable Funding Ratio, NSFR) likvidlik koeffitsientlari
joriy qilindi. Bu banklarning barqarorligini
ta’minlash va moliyaviy inqirozga
qarshi turish imkonini beradi.
-Leverage ratio
: Banklar o‘z kapitaliga nisbatan haddan tashqari qarz olishdan
saqlanishi uchun leverage ratio (3%) joriy etildi.
-Makroprudensial nazorat: Moliyaviy tizimning global barqaro
rligini ta’minlash
uchun banklar tizimi uchun qo‘shimcha talablar, jumla
dan tizim uchun muhim
bo‘lgan banklar (SIFIs) uchun qo‘shimcha kapital zaxiralari kiritildi.
6.Regulyatorlarning nazorati: Basel I banklarga regulyator nazoratini kuchaytirishni va
k
apital yetarliligi talablarini amalga oshirishni talab qildi. Shuningdek, banklar o‘z kapital
holatini va xavflarni muntazam ravishda tekshirishi kerak edi.
Basel II ta’limotining uchta asosiy pillar (ustun) bo‘yicha talablarini keltirib o‘tamiz:
1. Pillar 1: Kapital Talablari (Capital Adequacy Requirements)
Pillar 1 asosiy kapital yetarliligi talablari bo‘yicha banklarning kapitalni yetarlicha
saqlashini ta’minlashga qaratilgan. Basel IIda banklar
o‘zining aktivlarini xavf darajasiga qarab
baholaydi va bu orqali minimal kapital talablari aniqlanadi.
Pillar 1 ning asosiy tarkibiy qismlari:
-Kredit riski (Credit Risk):
Kreditlar bilan bog‘liq xavflarni baholash. Kredit xatarlari
uchun kapital saqlash uchun riskli aktivlar (qarzlar, obligatsiyalar va boshqalar)ning turli xavf
darajalari (0%, 20%, 50%, 100% va boshqalar)ga qarab kapital miqdori belgilanadi.
-Bozor riski (Market Risk):
Bozorlaridagi narx o‘zgarishlariga (masalan, valyuta,
aktsiyalar, obl
igatsiyalar va boshqa aktivlarning narxi) bog‘liq bo‘lgan xa
vflar.
-Operatsion riski (Operational Risk): Bankning ichki jarayonlari, xatoliklar, texnologik
nosozliklar va boshqa operatsion omillarga bog‘liq xavflar. Bu riskni boshqarish uchun banklar
o‘zin
ing kapitalni saqlashga majbur.
Minimal kapital talablar: Ba
sel II bo‘yicha, banklar o‘zining riskli aktivlari uchun jami 8%
kapitalni saqlashlari kerak, shundan kamida 4% asosiy kapital (Tier 1) bo‘lishi lozim.
2. Pillar 2: Nazorati Nazorat (Supervisory Review Process)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
73
Pillar 2 regulyatorlarga banklarning kapital yetarliligi va xavf boshqarish tizimlarini
qo‘shimcha nazorat qilishni talab qiladi. Banklar o‘zining kapitali va risklarini qanday
boshqarayotganini ko‘rsatib berishi, shuningdek,
regulyatorlarga bankning strategiyasi va
xatarlarga qarshi turishning samaradorligini tahlil qilish imkonini berishlari kerak.
Pillar 2 talablari:
-
Banklar o‘zining kapital yetarliligi va risklarini qanday boshqarayotganini sharhlashlari
kerak.
-Regulyatorlar bankning kapital va risk boshqaruvi tizimlarini baholashlari kerak.
-Ba
nklar regulyatorlarning maslahatlarini hisobga olib, kerakli o‘zgarishlar kiritishi
zarur.
3. Pillar 3: Bozorning Shaffofligi (Market Discipline)
Pillar 3 banklarga o‘zining kapital
holati, risklarni boshqarish usullari va moliyaviy holati
haqida bozorni xabardor qilishni talab qiladi. Bu talab banklarni shaffofroq qilish va bozor
qatnashchilariga (masalan, investorlar, mijozlar) banklarning xavf va kapital holatini baholash
imkoniyatini beradi.
Pillar 3 talablari:
-
Banklar o‘zining kapital holati va risklarni boshqarish to‘g‘risida aniq va shaffof
ma’lumotlar taqdim etishlari kerak.
-
Banklar o‘zining moliyaviy hisoboti, risk tahlillari, va boshqa tegishli ma’lumotlarni
muntazam ravishda oshkor qilishlari zarur.
-Bu talab bozor ishtirokchilariga bankning risklarini baholashda yordam beradi va
banklarning yaxshi boshqaruvni ta’minlashiga yordam beradi.
Basel II ning asosiy yangiliklari va takomillashgan talablari:
1.Kredit riskini baholashda yaxshilanish: Basel IIda banklar kredit riskini aniqroq va
kengroq ba
holash imkoniga ega bo‘ldi. Ular endi faqat kreditning to‘liq xatarini baholash bilan
cheklanmay, balki kreditning to‘lanmaslik ehtimollarini ham inobatga olishlari zarur.
2.Operatsion riskni kiritish: Basel Ida faqat kredit va bozor risklari baholangan bo
‘lsa,
Basel IIda operatsion risk ham alohida e’tiborga olindi. Banklar operatsion xatarlardan himoya
qilish uchun ham kapital saqlashlari kerak edi.
3.Risklarni baholashda ilg‘or us
ullar:
Banklar ilg‘or (advanced) metodlarni qo‘llash orqali,
masalan, ichki modellarga asoslangan tarzda kapitalni hisoblashlari mumkin edi. Bu esa
banklarga yanada moslashuvchanlik va aniqroq risklarni baholash imkonini berdi.
Basel I va Basel IIni yanada takomillashtirishga qaratilgan. Basel III talablari:
1. Kapital Talablari
Basel III
banklar uchun kapitalga qo‘yiladigan talablarni sezilarli darajada kuchaytirdi,
ayniqsa asosiy kapitalga (Tier 1) nisbatan talablar yuqorilandi.
-Asosiy kapital (Tier 1)
: Banklar o‘zining eng yuqori sifatli kapitali bo‘lgan
Tier 1 kapitalini
barq
aror saqlashlari kerak. Basel III bo‘yicha, banklarning asosiy kapitali jami aktivlarining
kamida 4.5%
bo‘lishi kerak.
-Umumiy kapital (Total Capital): Umumiy kapital (Tier
1 + Tier 2) bo‘yicha talab
8%
bo‘lib,
bu Basel I va Basel II
da o‘rnatilgan darajaga
teng.
Basel III
da banklarning kapital yetarliligi uchun qo‘shimcha talablar kiritildi:
-Capital Conservation Buffer (CCB)
: Bu qo‘shimcha kapital zaxirasi bo‘lib, banklar o‘z
kapitalini saqlashda ziddiyatli vaziyatlarda foydalanishi mumkin. 2.5%
qo‘shimcha
kapital
talab qilinadi, bu umumiy kapital miqdori 10% bo‘lishi kerak.
-Countercyclical Buffer
: Banklar iqtisodiy qiyinchiliklarga qarshi barqarorlikni ta’minlash
maqsadida
qo‘shimcha
0-2.5% darajasida kapitalni saqlashlari kerak. Bu talab iqtisodiyotning
ortiqcha rivojlanishiga va ko‘p kredit berishga qarshi chiqish uchun qo‘llaniladi.
2. Likvidlik Talablari
Basel III
da likvidlikni ta’minlash bo‘yicha yangi talablar ham kir
itildi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
74
2-jadval
Sohalarda risk turlari(https://www.bis.org/index.htm)
1.Moliyaviy risk
Moliyaviy risklar, asosan, moliya va bank sohalariga xos
bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
-Kredit riski (Credit Risk)
: Biror shaxs yoki tashkilotning qarzini to‘lamaslik xavfi. Banklar va
moliya
institutlari, qarz oluvchilarining qarzlarini t
o‘lashga qodir bo‘lishlarini baholashadi.
-Bozor riski (Market Risk)
: Aktivlar narxlarining o‘zgarishi tufayli yuzaga keladigan xavflar. Bu, aksiyalar,
obligatsiyalar, valyutalar va boshqa aktivlarning
narxidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq.
-Likvidlik riski (Liquidity Risk)
: Bank yoki kompaniyaning qisqa muddatda o‘z majburiyatlarini bajarish
uchun zarur bo‘lgan likvid aktivlarga ega bo‘lmaslik xavfi.
-Foiz stavkasi riski (Interest Rate Risk): Foiz
stavkalarining o‘zgarishi tufayli yuzaga keladigan xavflar.
Bu
risk, foiz stavkalarining o‘zgarishi banklar va moliya institutlarining qarzlar va aktivlar bo‘yicha
o‘zgarishlariga ta’sir qiladi.
2.Operatsion
risk
Operatsion riski, bank yoki kompaniyaning ichki
jarayonlaridagi xatoliklar, tizim nosozliklari, yoki tashqi
tahdidlardan (masalan, kiberhujumlar) kelib chiqadigan
xavflardir.
-Texnik nosozliklar: Kompaniyaning tizimlari yoki texnologiyalarida yuzaga keladigan muammolar.
-Xodimlar xatolari:
Xodimlarning noto‘g‘ri qarorlari yoki xatoliklari tufayli yuzaga ke
ladigan xavf.
-Kiberhujumlar
: Kompaniya yoki bankning kompyuter tizimlariga bo‘lgan hujumlar va ma’lumotlar
xavfsizligiga tahdidlar.
3.Strategik risk
Strategik riski, tashkilotning uzoq muddatli maqsadlari va
strategiyalarini amalga oshirishda yuzaga keladigan
xavflardir.
-Raqqobat risklari
: Yangi raqobatchilarning paydo bo‘lishi yoki raqobatning kuchayishi.
-
Siyosiy o‘zgarishlar
: Hukumat siyosatidagi
o‘zgarishlar yoki yangi qonunlar tashkilotning strategiyasiga
ta’sir qilishi mumkin.
4.
Reputatsion
risk
R
eputatsion riski, tashkilotning obro‘siga zarar
yetkazadigan holatlar tufayli yuzaga keladigan xavfdir.
-Salbiy ommaviy axborot vositalarida yangiliklar: Tashkilotga nisbatan salbiy maqolalar yoki xabarlar
tarqalishi.
-Noqonuniy yoki etik xatoliklar: Tashk
ilotning noqonuniy yoki axloqiy me’yorlarga amal qilmasligi.
5.
Huquqiy risk
Huquqiy riski, tashkilotning qonunlarga va tartiblarga
amal qilmasligi yoki shartnomalar va boshqa huquqiy
majburiyatlarni buzishi tufayli yuzaga keladigan xavfdir.
-Sud ishlarida
yo‘l qo‘yilgan xatoliklar: Tashkilotning sudda yutqazishi yoki yirik jarimalarga duchor bo‘lishi.
-Regulyatorlar tomonidan sanksiyalar: Hukumat va regulyator organlarining tashkilotga nisbatan jazo
choralari qo‘llashi.
6.
Xalqaro risk
Xalqaro risk, tashqi mamlakatlardagi siyosiy, iqtisodiy
yoki huquqiy o‘zgarishlar tufayli yuzaga keladigan
xavflardir.
-Siyosiy beqarorlik: Boshqa davlatlardagi siyosiy inqirozlar yoki harbiy mojarolar.
-Valyuta riski: Xorijiy valyutalarda olib boriladigan operatsiyalardan kelib chiqadigan xavf.
-Tijorat va eksport risklari
: Xalqaro bozorlardagi talab o‘zgarishlari yoki bojxona siyosatidagi o‘zgarishlar.
7.
Tabiiy ofatlar
va ekologik risk
Tabiiy ofatlar, masalan, zilzila, to‘fon, o‘rmon yong‘inlari
yoki suv toshqinlari kabi tabiiy hodisalar tufayli yuzaga
keladigan xavflar.
-
Iqlim o‘zgarishi: Iqlim o‘zgarishi yoki tabiiy ofatlarning kompaniyaning ishlab chiqarish jarayoniga ta’siri.
-Tabiiy resurslarning kamayishi: Suv, energiya yoki boshqa tabiiy resurslarning yetishmasligi.
8.
Tibbiy va
sog‘liqni
saqlash risk
Bu turdagi risklar tashkilotlar va ularning xodimlariga
sog‘liqni saqlash va xavf
-
xatarlar bilan bog‘liq bo‘ladi.
-Kasalliklar yoki pandemiyalar
: Katta miqyosli sog‘liqni saqlash inqirozlari, masalan, COVID
-19 pandemiyasi.
-Xodimlar salomatligi
: Xodimlarning sog‘lig‘iga ta’sir ko‘rsatadigan xavflar.
9.
Xavfsizlik risk
Xavfsizlik riski, tashkilotning moliyaviy yoki ma’lumotlar
xavfsizligi bilan bog‘liq bo‘lgan tahdidlarni ifodalaydi.
-Jinoyat va terrorizm: Tashkilotga nisbatan jinoyat yoki terroristik tahdidlar.
-
Ma’lumotlar o‘g‘irligi: Korxona yoki mijozlar ma’lumotlarining noqonuniy o‘g‘irlanishi.
10.
Xarajatlar
risk
Xarajatlar riski, tashkilotning ishlab chiqarish va faoliyat
xarajatlarining ortishi bilan bog‘liq xavflarn
i ifodalaydi.
-Xom ashyo narxining oshishi
: Xom ashyo yoki resurslarning narxlarining o‘zgarishi.
-Ishlab chiqarishdagi muammolar: Ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga keladigan muammolar va ortiqcha
xarajatlar.
11.
Texnologik
risk
Texnologik riski, texnologiyalardagi nosozliklar yoki
yangilanishlarga qarshi yomon tayyorlanish tufayli
yuzaga keladigan xavflardir.
-Texnologik nosozliklar: Kompaniya tizimlarining nosozligi yoki texnik muammolar.
-Yangilanishlar va innovatsiyalar: Yangi texnologiyalar yoki tizimlar ishga tushirilganida yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan muammolar.
www.e-itt.uz
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
75
-Liquidity Coverage Ratio (LCR): Banklar qisqa muddatli likvidlikni saqlashlari kerak. LCR
bankning qisqa muddatli majburiyatlarini bajarish uchun zarur bo‘lgan likvid aktivlarni
(masalan, naqd pul, davlat obligatsiyalari) belgilangan miqdorda saqlashni talab qiladi. LCR
minimal talabi 100%
bo‘lishi kerak, ya’ni bankning qisqa muddatli majburiyatlarini to‘liq
qoplash uchun yetarli likvid aktivlar mavjud bo‘lishi kerak.
-Net Stable Funding Ratio (NSFR): NSFR bankning uzoq muddatli barqaror moliyaviy
manbalarni saqlashini talab qiladi. Bu banklarga uzoq muddatli moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashda yordam beradi. NSFR minimal talabi ham
100%
bo‘lishi kerak.
3. Leverage Ratio
Basel IIIda, ba
nklarning o‘zi
ning kapitaliga nisbatan jami aktivlarini baholash uchun yangi
Leverage Ratio (noborq teskari koeffitsienti) joriy etildi. Bu banklarning haddan tashqari qarz
olishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun muhimdir.
-Leverage Ratio
: Banklar o‘zlarining kapit
ali (Tier 1 kapitali)ni jami aktivlariga nisbatan
minimal 3%
dan kam bo‘lmasligi kerak. Bu talablarga rioya qilish banklarning o‘ta qarzga
botmasdan faoliyat yuritishini ta’minlashga yordam beradi.
4. Makroprudensial Nazorat va Risklarni Boshqarish
Basel IIIda moliyaviy tizimning barqarorligini yaxshilash uchun yangi makroprudensial
vositalar ham joriy etildi. Bu banklarga butun iqtisodiy tizimdagi xavflarni kamaytirish uchun
yaxshiroq nazorat o‘rnatishga imkon beradi.
-Systemically Important Financial Institutions (SIFIs)
: Jahon bo‘ylab moliyaviy tizim
uchun muhim bo‘lgan banklarga yuqori kapital zaxiralari qo‘yiladi. Bu banklar, ya’ni tizim
uchun juda muhim bo‘lgan moliyaviy institutlar, o‘z kapital holatini yanada kuchaytirishlari
kerak, chunki ularning muvaffaqiyatsiz
ligi butun iqtisodiy tizimga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
5. Qo‘shimcha Talablar
-
Sektorlar bo‘yicha risklarni ajratish
: Basel III banklar uchun sektoral xatarlarga qarshi
turish, xususan kredit bozoridagi noaniqliklarni yengish uchun yaxshilangan vositalarni ishlab
chiqishni talab qiladi.
-Stress-testing: Banklar stress-
testlarni o‘tkazish va ularning xavf
-xatarlarining
qanchalik jiddiyligini tahlil qilishlari kerak.
Xulosa va takliflar.
Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan yan
gi standartlarni amaliyotga joriy etish
murakkab va qiyin jarayon hisoblanadi. Shu sababli, qator mamlakatlarda mazkur standartlarni
joriy etish muddatlari kechiktirilmoqda. Xususan, AQShda ushbu yangi standartlarning
talablariga hozirgi kunda yigirmataga yaqin bank rioya qiladi. Buning sababi shundaki, Bitim
kichik va o’rta banklarga uni joriy etishga qilinadigan ko’p miqdordagi xarajatlar bilan
taqqoslaganda juda kam ustunlik beradi. Bundan tashqari, AQSh nazorat organlari rezervga
ajratiladigan kapital hajmlarining kamayishi mamlakat bank tizimining risklari hajmini
oshirishi mumkinligidan xavotirga tushmoqda.
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklarining aktivlarini riskka tortishda xalqaro
Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan 5 ta risk
darajasi hisobga olingan: 0%, 20%, 50%,
100%, 150%. Ammo riskka tortish bo’yicha Qo’mita tomonidan belgilangan barcha talablar
respublikamiz bank amaliyotida o’z aksini topmagan. Masalan, hukumatning qimmatli
qog’ozlari riskka tortilayotganda ularning mudd
ati Bazel andozal
ari bo’yicha hisobga olinadi.
Ya’ni, hukumatning faqat 90 kungacha muddatga chiqarilgan obligatsiyalari va boshqa turdagi
qimmatli qog’ozlari risk darajasiga ega emas. Hukumatning 90 kundan ortiq muddatga
chiqarilgan barcha qimmatli qog’oz
lari 20 % risk darajasiga egadir. Respublikamizda esa,
hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar risk darajasiga ega emas. Holbuki,
inflyatsiya va devalvatsiya ta’sirida hukumatning qimmatli qog’ozlariga banklar tomonidan
qilingan investitsiyalarning real qiymatini pasayish xavfi mavjud.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
76
Аdabiyotlar/Литература/Reference:
Abdullaeva Sh.Z. (2002)
«Bank risklari va kreditlash», «Moliya» nashriyoti, 85
-bet.
Farmon (2020)
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi
PF-5992-sonli
“Oʻzbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi”gi farmoni//Qonun hujjatlari
ma'lumotlari milliy bazasi, 13.05.2020 y., 06/20/5992/0581-son.
George A. Akerlof va Paul M. Romer (1993)"Looting: The Economic Underworld of
Bankruptcy for Profit".
John Maynard Keynes (1936) "The General Theory of Employment, Interest, and Money".
Merton H. Miller, Franco Modigliani (1958) "Miller-Modigliani teoremasi".
Nayt F. (1994) Ponyatie riska i neopredelennosti // THESIS, vip. 5.
Robert C. Merton (1977) "On the Pricing of Corporate Debt: The Risk Structure of Interest
Rates" (1974), "Continuous-Time Finance" (1990).
Rouz P.S. (1995) Bankovskiy menedjment.
–
M.: Delo LTD., str.142
Samuelson, Paul A. (May 1939). "Interactions between the Multiplier Analysis and the
Principle of Acceleration". The Review of Economics and Statistics. 21 (2): 75
–
78.
Sokolov Yu.A., Amosova N.A. (2003)
«Sistema straxovaniya bankovskix riskov» Moskva, 6
-
bet.
Tepman L.N. (2002) Professor V.A.Shvandarning redaksiya
si ostida, «Riski v ekonomike»
Moskva, 8-bet.
