Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
125
XALQARO STANDARTLAR VA REYTINGLAR ASOSIDA
AKTIVLARNI BAHOLASH USULLARI
Ro‘ziev Baxtiyor
Salimboevich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0002-4431-6659
Annotatsiya.
Maqolada xalqaro standartlar va reytinglar asosida aktivlarni baholashning
asosiy usullari ko‘rib chiqilgan. Adolatli qiymat, sof ho
zirgi qiymat va multiplikatorlar usullari
hamda reyting agentliklari metodologiyalari tahlil qilingan. Aktivlarni baholashda xalqaro
tajribaning ahamiyati va zamonaviy texnologiyalarni q
o‘llashning afzalliklari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
aktivlarni baholash, xalqaro standartlar, reytinglar, adolatli qiymat, sof
hozirgi qiymat, texnologiyalar.
МЕТОДЫ ОЦЕНКИ АКТИВОВ НА ОСНОВЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ
СТАНДАРТОВ И РЕЙТИНГОВ
Рузиев Бахтиёр Салимбоевич
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В
статье рассматриваются основные методы оценки активов на
основе международных стандартов и рейтингов. Анализируются методы справедливой
стоимости, чистой текущей стоимости и мультипликаторов, а также методологии
рейтинговых агентств. Освещается значение международного опыта и преимущества
применения современных технологий в оценке активов.
Ключевые слова:
оценка активов, международные стандарты, рейтинги,
справедливая стоимость,
чистая текущая стоимость, технологии.
ASSET VALUATION METHODS BASED ON INTERNATIONAL
STANDARDS AND RATINGS
Ruziev Bakhtiyor Salimboevich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article examines key methods for asset valuation based on international
standards and ratings. Methods such as fair value, net present value, and multipliers are analyzed,
along with rating agency methodologies. The importance of international experience and the
benefits of using modern technologies in asset valuation are highlighted.
Keywords:
asset valuation, international standards, ratings, fair value, net present value,
technologies.
UO‘K:
303.094.5
I SON - YANVAR, 2025
125-129
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
126
Kirish.
Iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida korxona va tashkilotlarning aktivlarini baholash
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Aktivlarning real qiymatini aniqlash nafaqat ichki
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda, balki investitsiyalar jalb qilishda va bozor
ishtirokchilarining ishonchini oshirishda ham muhim ahamiyatga ega. Xalqaro standartlar va
reytinglar asosida aktivlarni baholash usullarini ishlab chiqish ushbu jarayonning shaffofligi va
ishonchliligini ta’minlash imkonini beradi. Shuningdek, bu korxonalar uchun moliyaviy
natijalarni optimallashtirish va global iqtisodiy muhitga moslashish imkoniyatlarini yaratadi.
O‘zbekistonda ham bu yo‘nalish davlat siyosati darajasida qo‘llab
-quvvatlanmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning iqtisodiy islohotlar dasturi doirasida moliyaviy va iqtisodiy
boshqaruvn
i xalqaro standartlarga moslashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan,
korxona aktivlarini baholash jarayonlarida xalqaro tajribani o‘rgan
ish va uni milliy sharoitlarga
moslashtirish orqali investitsiya muhitini yaxshilashga alohida urg‘u berilmoqda.
Bu esa
xalqaro moliya bozorlariga chiqish, xorijiy investorlarni jalb qilish va mahalliy biznes
subyektlarini raqobatbardosh qilish uchun zamin yaratadi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda aktivlarni baholashda xalqaro moliyaviy hisobot
standartlarini (IFRS) joriy qilish, reyting agentliklari bilan hamkorlikni rivojlantirish va
zamonaviy baholash usullarini qo‘llash iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda
asosiy vositalardan
biri sifatida qaralmoqda. Ushbu maqolada shu jarayonlarning metodologiyasi, afzalliklari va
muammolari batafsil tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) va xalqaro baholash standartlari (IVS)
aktivlarni baholash jarayonida muhim yo‘riqnomalar hisoblanadi. IFRS aktivlarni baholashda
adolatli
qiymat (fair value) tushunchasini asos sifatida ko‘rsatadi, bu esa aktivlarning bozordagi
real qiymatini aniqlashga yordam beradi. IVS esa baholash jarayonida shaffoflik va
ishonchlilikni ta’minlash uchun standart qoidalarni belgilaydi. Reyting agentliklar
i, masalan,
Moody’s, S&P va Fitch (2023), aktivlarning kredit sifati va xavf darajasini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega.
Damodaran (2021) tomonidan taqdim etilgan aktivlarni baholash usullari korxona
qiymatini aniqlashda sof hozirgi qiymat (NPV), multiplik
atorlar va o‘xshash aktivlarni
solishtirish kabi yondashuvlarni tavsiya etadi. Ushbu usullar turli vaziyatlarda samarali
qo‘llanilishi mumkin.
Grath va kol
egalar (2018) aktivlarni baholashda xalqaro tajribalarni o‘rganib, baholashda
texnologiyalarni qo‘llashning afzalliklarini ta’kidlaydi. Ularning fikricha, raqamli yechimlar
baholash jarayonini tezlashtiradi va aniqlikni oshiradi.
Bainbridge (2020) xalqaro
standartlar va mahalliy reglamentlar o‘rtasidagi farqlarni
tahlil qilib, ularni uyg‘unlashtirish zarurligini ta’kidlaydi. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar
uchun xalqaro tajribalarni moslashtirish muhim ahamiyatga ega.
Deloitte (2023) tomonidan taqdim etilgan hisobotda korxonalarning aktivlarini
baholashda ichki va tashqi omillarning ta’siri o‘rganilgan.
Hisobotda aytilishicha, global
iqtisodiy o‘zgarishlar aktivlarning bozordagi qiymatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
PwC (2022) aktivlarni baholash usullarining shaffofligini oshirish uchun zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. U
larning fikricha, blockchain
texnologiyalari aktivlarni kuzatishda va baholashda inqilobiy o‘zgarishlar kiritishi mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotda aktivlarni baholash jarayonlarini tahlil qilishda quyidagi metodologik
yondashuvlar qo‘llan
ildi:
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS), xalqaro baholash standartlari (IVS) va
reyting agentliklarining (Moody's, S&P, Fitch) hujjatlari tahlil qilindi. Ushbu standartlar va
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
127
metodologiyalarning o‘zaro bog‘liqligi va ularning O‘zbekistonda qo‘l
lanish imkoniyatlari
o‘rganildi.
Aktivlarni baholashda qo‘llaniladigan adolatli qiymat, sof hozirgi qiymat va
multiplikatorlar kabi usullarning afzalliklari va kamchiliklari baholandi. Ushbu usullarning
O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun qanchalik mos kelishi o‘rganildi.
Xalqaro va mahalliy tajribalarning farqlari aniqlanib, O‘zbekistonda xalqaro standartlarga
moslashtirish yo‘nalishidagi muammolar va imkoniyatl
ar tahlil qilindi.
Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish. Blockchain, sun’iy intellekt va
avtomatla
shtirilgan tahlil vositalarining aktivlarni baholash jarayoniga ta’siri o‘rganildi. Ushbu
texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi
.
Mazkur metodologiya asosida O‘zbekistonda aktivlarni baholash jarayonlarini xalqaro
standartlarga moslashtirishning samarali yondashuvlari va istiqbollari aniqlangan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Adolatli qiymat aktivlarning bozordagi o‘rta qiymatini
aniqlashga yordam beradi. Ushbu
usul bozor ma’lumotlariga tayanib, aktivlarni real baholashni ta’minlaydi. Bozordagi narxlar
asosida baholash orqali investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun yuqori darajada
shaffoflik yaratiladi.
Ushbu usulning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
Bozorning real sharoitlarini aks ettiradi.
Investorlar va kreditorlar uchun ma’lumotlarning ishonchliligini oshiradi.
Ammo ushbu usuldan foydalanishning quyidagi kamchiliklari ham mavjud:
Bozor ma’lumotlari
yetarli bo‘lmagan holatlarda qo‘llash murakkablashadi.
Bozor narxlari tez-tez
o‘zgarib turishi sababli barqaror natija bermaydi.
Reyting agentliklari tomonidan taqdim etilgan metodologiyalar aktivlarning xavf
darajasini baholashda qo‘llaniladi. Ushbu yond
ashuv kredit reytinglari, obligatsiyalar va
boshqa moliyaviy instrumentlar bo‘yicha xavflarni aniqlashda keng qo‘llaniladi.
Ushbu usulning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
Moliyaviy xavflarni aniq baholash imkonini beradi.
Bozor ishtirokchilari uchun qaror qabul qilish jarayonini osonlashtiradi.
Shuningdek, reyti
ng agentliklarining subyektiv baholari ishonchlilikka ta’sir qilishi
mumkin.
Xavf darajasi ko‘pincha bozorning qisqa muddatli tendensiyalariga bog‘liq bo‘ladi.
Multiplikatorlar
usuli korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlariga asoslanadi. Ushbu usul
turli multiplikatorlar, masalan, daromad, EBITDA va sof foyda asosida hisoblanadi.
Ushbu usulning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
Tez va oddiy usul hisoblanadi.
Moli
yaviy ko‘rsatkichlar asosida solishtirma baholash imkonini beradi.
Shu bilan bi
rga, multiplikatorlar ma’lumotlarning aniqligiga bog‘liq.
Bozor sharoitlari va tarmoqqa moslashuv darajasi inobatga olinmasligi mumkin.
Bu usul aktivlarning kelajakda keltirishi
mumkin bo‘lgan daromadlarini hozirgi qiymatga
diskontlash orqali baholashga asoslanadi. Diskont darajasi bozor sharoitlariga va xavf
darajasiga qarab belgilanadi.
Bu usulning afzalliklari:
Uzoq muddatli aktivlarni baholashda samarali.
Kelajakdagi daromadlarni hisobga olish imkonini beradi.
Kamchiliklari:
Diskont darajasini aniqlash
murakkab bo‘lishi mumkin.
Ma’lumotlarning noto‘g‘riligida natija ishonchsiz bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
128
1-jadval
Xalqaro standartlar va reytinglar asosida aktivlarni baholash
usullarining qiyosiy tahlili
Usul nomi
Afzalliklari
Kamchiliklari
Qo‘llaniladigan
holatlar
Adolatli qiymat
Bozorning real
sharoitlarini aks
ettiradi, yuqori
shaffoflik ta’minlaydi.
Bozor ma’lumotlari
yetishmasligi muammosini
keltirib chiqarishi mumkin.
Yangi investitsiyalarni
jalb qilishda.
Sof hozirgi qiymat
Kelajakdagi
daromadlarni hisobga
oladi, uzoq muddatli
baholashga mos.
Diskont stavkasini noto‘g‘ri
aniqlash natijani ishonchsiz
qiladi.
Investitsiya
loyihalarini
baholashda.
Multiplikatorlar
Tez va oddiy
hisoblash
imkoniyatini beradi.
Faqat moliyaviy
ko‘rsatkichlarga bog‘liq,
moslashuvchan emas.
Bozordagi o‘xshash
aktivlar solishtiruvda.
Reyting
metodologiyalari
Xavf va ishonchlilik
darajasini baholaydi.
Reyting agentliklarining
subyektiv baholari ta’sir qili
shi
mumkin.
Kreditlar va
obligatsiyalar
bahosida.
Manba:
jadval muallif ishlanmasi
Xalqaro standartlar va reytinglar asosida aktivlarni baholash bo‘yicha xorij tajribasi keng
qamrovli va samarali hisoblanadi.
Quyida ba’zi yetakchi davlatlarning tajribasi
keltirilgan:
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va GAAP (Generally Accepted Accounting
Principles) asosida aktivlarni baholash keng qo‘llaniladi. AQSh kompaniyalari asosan adolatli
qiymat yondashuviga tayanib, bozordagi real narxlarni baholashni amalga oshiradi. Reyting
agentliklari (Moody's, S&P) aktivlarning xavf darajasini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. IFRS
standartlari asosida baholash Yevropa kompaniyalarida keng joriy qilingan. Yevropada
ekologik omillar va ijtimoiy mas’uliyat ham aktivlar bahos
ini aniqlashda muhim hisoblanadi.
Xitoyda esa aktivlarni baholashda davlat tomonidan nazorat kuchli. Mahalliy
kompaniyalar xalqaro standartlarni tatbiq etishda milliy qonunchilik talablariga moslashishiga
to‘g‘ri keladi.
Singapur xalqaro standartlarni qabul qilish va mahalliy sharoitlarga moslashtirish
bo‘yicha ilg‘or mamlakatlardan biri hisoblanadi. Ushbu davlatda adolatli qiymat yondashuvi va
zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali baholash jarayoni tezkor va samarali amalga
oshiriladi.
Germaniyada aktivlarni baholashda texnik innovatsiyalar va yuqori aniqlikdagi
hisobotlar asosida ish olib boriladi. Reyting agentliklari bilan yaqindan hamkorlik qilish orqali
moliyaviy tavakkalchiliklarni boshqarish ustuvor yo‘nalish hisoblanadi [8].
Xalqaro va mahalliy tajribalar
tahlili shuni ko‘rsatadiki, xalqaro standartlarni mahalliy
sharoitlarga moslashtirishda qator muammolar mavjud, jumladan, yetarli huquqiy asoslarning
yo‘qligi va kadrlar malakasi yetishmasligi. Shu bilan birga, xalqaro tajribalarni tatbiq etish
iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Mahalliy va xalqaro
yondashuvlarni uyg‘unlashtirishda malakali mutaxassislarni tayyorlash va qonunchilikni
takomillashtirish talab etiladi.
Blockchain texnologiyalari, sun’iy intellekt va
avtomatlashtirilgan tahlil vositalarining
joriy qilinishi orqali aktivlarni baholash jarayonining aniqligi va shaffofligi oshdi. Ushbu
texnologiyalarni qo‘llash nafaqat vaqtni tejaydi, balki natijalar ishonchliligini ham ta’minlaydi.
Tavsiyalar sifatida texnologiyala
rni joriy qilish bo‘yicha aniq chora
-tadbirlar ishlab chiqildi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
129
Xulosa va takliflar.
Xalqaro standartlar va reytinglar asosida aktivlarni baholash samarali boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uchun muhim vositadir. Tadqiqot natijalari asosida quyidagi xulosalar
va tavsiyalar berildi:
Xalqaro standartlar va reytinglar asosida aktivlarni baholashda adolatli qiymat, sof
hozirgi qiymat va multiplikatorlar kabi usullarni kompleks qo‘llash zarur.
Reyting agentliklari tomonidan berilgan ma‘lumotlard
an foydalanish aktivlarning xavf
darajasini aniqlashda qo‘shimcha ishonch beradi.
Bozor sharoitlariga moslashish uchun baholash jarayonlarida zamonaviy
texnologiyalarni keng joriy qilish lozim
Mahalliy korxonalar xalqaro standartlar asosida faoliyat olib borish uchun kadrlar
malakasini oshirishga e'tibor qaratishlari kerak
Adabiyotlar
/Литература/Reference:
Bainbridge, J. (2020). Harmonizing International and Local Standards in Asset Valuation.
Oxford University Press.
Damodaran, A. (2021). Investment Valuation: Tools and Techniques for Determining the
Value of Any Asset. Wiley.
Deloitte. (2023). Global Trends in Asset Valuation. Deloitte Insights.
Fitch Ratings. (2023). Corporate Bond Valuation Guidelines.
Grath, R. et al. (2018). Global Practices in Asset Valuation. Springer.
IFRS Foundation. (2023). International Financial Reporting Standards.
International Valuation Standards Council. (2023). International Valuation Standards.
Moody’s Investors Service. (2022). Credit Rating Methodology
.
PwC. (2022). Leveraging Technology for Transparent Asset Valuation. PwC Publications.
