Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
100
O‘ZBEKISTON SANOATIDA LOGISTIKA TIZIMI
Pulatxujaeva Dono Mirashidovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-8069-0878
Annotatsiya.
Ushbu maqolada logistikaning sanoat tizimidagi o‘zgarishlari va mamlakat
iqtisodiyotida tutgan o‘rni va ahamiyat
i, xalqaro miqyosda logistikaning istiqbollari,
muammolari, imkoniyatlari, bu borada xorijiy olimlarning ilmiy-nazariy va amaliy qarashlari,
tahlil qilingan. O‘zbekiston iqtisodiyotida sanoat logistika tizimining muammolariga tegishli
tartibda xulosa va ta
kliflar keltirib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
logistika, xo
mashyo, zavod, kon, xizmat ko‘rsatish, mahsulot, ishlab chiqarish,
raqobat, innovatsiya.
ЛОГИСТИЧЕСКАЯ СИСТЕМА В ПРОМЫШЛЕННОСТИ УЗБЕКИСТАНА
Пулатхужаева Доно
Мирашидовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация
.
В данной статье анализируются изменения логистики в
производственной системе и ее место и значение для экономики страны, перспективы,
проблемы, возможности логистики в международном масштабе, научно
-
теоретические
и практические взгляды зарубежных ученых на эту тему. Приведены выводы и
предложения, касающиеся проблем логистической системы в экономике Узбекистана
.
Ключевые слова
:
логистика, сырье, завод, добыча полезных ископаемых, сервис,
продукт, производство, конкуренция, инновации.
LOGISTICS SYSTEM IN THE INDUSTRY OF UZBEKISTAN
Pulatkhujaeva Dono Mirashidovna
Tashkent State University of Economics
Abstract
.
This article analyzes the changes in logistics in the production system and its place
and importance for the country's economy, prospects, problems, possibilities of logistics on an
international scale, scientific, theoretical and practical views of foreign scientists on this topic. The
conclusions and suggestions concerning the problems of the logistics system in the economy of
Uzbekistan are presented.
Keywords
:
logistics, raw materials, plant, mining, service, product, production, competition,
innovation.
UO‘K:
323.326
I SON - YANVAR, 2025
100-110
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
101
Kirish.
Logistika
–
nisbatan yosh fan hisoblanadi. U, ayniqsa, Ikkinchi Jahon urushi davrida,
armiyani qurol va oziq-ovqat bilan o'z vaqtida ta'minlash uchun mudofaa sanoati, logistika va
ta'minot bazalari va transport o'rtasidagi aniq o'zaro ta'sir muammosini hal qilish uchun
ishlatilganda tez rivojlandi. Keyinchalik logistika tushunchalari va usullari ishlab chiqarish va
tovar aylanmasi sohasida qo'llanilishi boshlandi. Logistikaning asosiy maqsadi materiallar,
axborot, energiya va moliya oqimini boshqarishni ratsionalizatsiya qilishda yotadi. Shu sababli,
ishlab chiqarish logistikasini o'rganish ob'ekti moddiy oqimlar va ular bilan bog'liq
ma'lumotlar, makro va mikro darajadagi moliyaviy va xizmat ko'rsatish oqimlari, predmeti esa
tovar aylanmasi sohasidagi moddiy va qo'shimcha oqimlarni optimallashtirishdir.
Tarixiy nuqtai nazardan, logistikaning paydo bo'lishining manbalaridan biri savdo deb
hisoblanishi mumkin, chunki savdogarlar qadim zamonlardan beri mintaqalar o'rtasida
tovarlar partiyalarining harakatini tashkillashtirishgan. Nemis adabiyotida logistikaning
iqtisodiy faoliyat sohasi sifatida shakllanishi va "logistika" atamasining o'zi haqida yana bir
nuqtai nazari ko’rsatilgan. Fransuz transkripsiyasida logistika so'zi “logistics” bo’lib es
htiladi,
rus tiliga tarjima qilingan "uy yoki uy xo’jaliklari" d
egan ma'noni anglatadi. Shunday qilib,
fransuz armiyasidagi logistik yetkazib beruvchilar “logistiklar”, rus bosh armiyasida esa chorak
ustalari deb nom berilgan.
Sanoat
, deb xom ashyo, materi
al, yoqilgʻi, energiya va boshqa
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi
yoki aholiga xizmat koʻrsatuvchi
majmuasiga aytiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Moiseeva (2013) tomonidan, iqtisodiy faoliyatning barcha sub'ektlari o'zaro bog'liq holda
yagona iqtisodiy makonni tashkil qiladi, bu erda har bir korxonada ishlab chiqarish omillari bir-
biri bilan o'zaro ta'sir qiladi va mahsulot (ya'ni tovarlar va xizmatlar)ishlab chiqarishni
ta'minlaydi.
1. Shu bilan birga, kompaniya har doim cheklangan resurslar sharoitida ishlaydi. Iqtisodiy
qonunlarga muvofiq, u shunday harakat qilishi mumkin:
* natijalaringizni maksimal darajada oshiring (ya'ni ma'lum bir ishlab chiqarish hajmi
uchun resurslar, eng ko'p mahsulot ishlab chiqarishga intilish);
* ma'lum bir vaqtda ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni minimallashtirish
ishlab chiqarish hajmi;
* natijalarni optimallashtirish (ya'ni xarajatlar va natijalar ma'lum bir optimal
kombinatsiyada bo'lishi kerak).
Garrison (2008), xarajatlar-hajm-foyda tahlili
–
bu xarajatlar, ishlab chiqarish hajmi,
daromad va foyda o'rtasidagi munosabatlarga asoslangan xarajatlar xatti-harakatlarini tahlil
qilish. "Xarajatlar-hajm-foyda" tahlili o'zgaruvchan va doimiy xarajatlar, narx va ishlab
chiqarish hajmi o'rtasidagi eng foydali nisbatni topishga imkon beradi deb asoslagan. Standard
Coast tizimining yaratuvchisi o'tgan asrning 30-yillari boshlarida uning qoidalarini ishlab
chiqqan amerikalik iqtisodchi CHarter Garrisondir.
1. Ushbu tizimning mohiyati shundaki, nima sodir bo'lishi kerakligi hisobga olinadi va
nima sodir bo'lganligi hisobga olinmaydi, mavjud emas, balki oddiy narsa hisobga olinadi va
yuzaga kelgan og'ishlar alohida aks ettiriladi. Asosiy vazifa korxona foydasidagi yo'qotishlar va
og'ishlarni hisobga olishdir. "Standart"
–
bu mahsulot birligini (ishlarni, xizmatlarni) ishlab
chiqarish uchun zarur bo'lgan moddiy va mehnat xarajatlari miqdori (oldindan hisoblab
chiqilishi mumkin);" kost " -ishlab chiqarish birligini ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish
xarajatlarining pul ifodasi deb asoslagan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
102
Tadqiqot metodologiyasi.
Ilmiy tadqiqotni shakllantirishda qiyosiy tahlil, ma’lumotlarning analitik tahlili, ilmiy
abstraksiya, induksiya, deduksiy
a usullardan foydalandik. Muammolar o’rganilib, ularga yechib
topishda qiyosiy va analitik tahlil usullaridan kengroq foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Sanoat, industriya
–
xalq
xoʻjaligining jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari taraqqiyoti
dar
ajasiga hal qiluvchi taʼsir koʻrsatadigan yetakchi tarmogʻ. Sanoatning oʻzi uchun hamda xalq
xoʻjaligining boshqa sohalari uchun mehnat qurollari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish,
shun
ingdek, xom ashyo, yoqilgʻi qazib olish, energiya ishlab chiqarish, yogʻoch tayyorlash,
sanoatda yoki qishloq xoʻjaligida olingan
mahsulotlarga ishlov berish va ularni qayta ishlash
bilan band korxonalar (fabrikalar, zavodlar, elektrostansiyalar, shaxtalar, konlar va boshqalar)
majmui.
Sanoat kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning asosini tashkil etadi va industrial
oʻsishni taʼminlaydi. 20
-asrning 80 -
yillarida qabul qilingan tasniflashga koʻra, sanoat
yiriklashtirilgan 18 tarmoqqa boʻlinadi:
-
elektroenergetika;
-
yoqilgʻi sanoati;
-
qora metallurgiya;
-
rangli metallurgiya;
-
kimyo va neft kimyosi sanoati;
-
mashinasozlik va metallga ishlov berish;
-
oʻrmon, yogʻochni qayta ishlash va sellyuloza qogʻoz sanoati;
-
qurilish materiallari sanoati;
-
qurilish konstruksiyalari va detallari sanoati;
-
oyna va chinni ishlab chiqarish sanoati;
-
yengil sanoat;
-
oziq-ovqat sanoati;
-
mikrobiologiya sanoati;
-
un-yorma va aralash yem sanoati;
-
tibbiyot sanoati;
-
poligrafiya sanoat tarmoqlari ham oʻz navbatida
-
ishlov beruvchi sanoat turlariga guruhlanadi.
Sanoatning ijtimoiy ishlab chiqari
shning mustaqil tarmogʻi sifatida vujudga kelishi
hunarmandchilikning qishloq xoʻjaligidan ajralib chiqishi
–
ikkinchi eng yirik mehnat taqsimoti
bilan bogʻliq. Kapitalistik sanoat Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida 14—
15 - asrlarda paydo
boʻldi va oddiy kapit
alistik kooperatsiya, manufaktura va yirik mashina industriyasi
–
fabrika
bosqichlarini bosib oʻtdi, 18
-asr oxiri
–
19-asr boshlarida manufakturadan mashina
industriyasiga oʻtish dastlab Angliyada, keyinroq boshqa Yevropa m
amlakatlarida sanoat
toʻntarishi
tusini oldi. Rossiya va boshqa ayrim mamlakatlarda sanoat 18 - asr boshidan
manufaktura koʻrinishida rivojlandi, 19
-asrning 2-yarmidan mashina industriyasi taraqqiy
etdi.
Oʻzbekiston xududida sanoat taraqqiyoti ildizini uzoq tarixga ega boʻlgan
hunarmandchilik tashkil etgan. Samarqand, B
uxoro, Urganch, Toshkent, Qoʻqon, Margʻilon,
Namangan, Andijon kabi shaharlarda mayda va yirik hunarmandchilik rivoj topdi.
Oʻzbekistonda haqiqiy maʼnodagi sanoatning paydo boʻlishi 19
-asrning 2-
yarmiga toʻgʻri keladi.
Oʻrt
a Osiyoning chor Rossiyasi tomoni
dan bosib olinishi natijasida oʻlkaga rus sanoatchilari va
Rossiya kapitali ham kirib keldi va xom ashyoga birlamchi ishlov beradigan sanoat tarmoqlari
(paxta tozalash, vino, araq, konserva,
paxta moyi zavodlari) paydo boʻldi va Oʻzbekistonda
Sanoat Rossiy
a sanoati va iqtisodiyoti bilan bogʻliq holda rivojlandi. 1913
-
yilda Oʻzbekiston
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
103
xududida yalpi mahsulot ishlab chiqarishda ogʻir sanoattmt hissasi 2%ni, metall ishlash 1%ni,
yengil sanoat 0,8%ni, oziq-ovqat sanoati 14%ni tashkil etgan edi.
Keyingi salkam 100 yil davomida Oʻzbekiston sanoatida elektroenergetika, gaz, neft,
ko`mir, qora va rangli metallurgiya, qishloq xoʻjaligi mashinasozligi (traktorlar, paxta terish
mashinalari), avtomobilsozlik, kabel, elektronika, paxta tozalash sanoati mashinasozligi,
samolyotsozlik, irrigatsiya-qurilish mashinasozligi, kimyo, sement, qurilish materiallari,
tibbiyot, yogʻmoy, toʻqimachilik, tikuvchilik, oziq
-ovqat va boshqa sanoat tarmoqdari
shakllandi. 20 - asrning 20 yillaridan boshlab
Oʻzbekiston sanoati jahon urushi va fuqarolar
urushi natijasida inqirozga uchragan mayda, kustar korxonalarni tiklash asosida rivojlana
boshladi. Paxta tozalash zavodlari, pillakashlik, yigiruv-
toʻquv, tikuvchilik, poyabza
l fabrikalari
qurila boshladi, 1937-
yilda Toshkent toʻqimachilik kombinati ishga tushirildi, 20
-asrning 40
—
50 yillaridan ko`mir sanoati
, gaz sanoati, neft sanoati jadal rivojlana boshladi.
1941-1945-
yillardagi urush davrida Oʻzbekistonga 90 ta sanoat korxonasi koʻchirib
keltirildi, ularning ko`pi mashinasozlik, asbobsozlik korxonalari edi. Urushdan keyingi yillarda
koʻpgina korxonalar qurilishi natijasida mashinasozlik tarmoqlari koʻpaydi, samolyotsoz
lik,
asbobsozlik, motorsozlik, elektroapparat, elektr dvigatel, ekskavator, kompressor zavodlari
qurildi. Toshkent, Olmaliq, Chirchi
q, Samarqand, Navoiy, Fargʻona, Yangiyoʻl, Namangan,
Shoʻrsuv
va boshqa shaharlar kimyo industriyasi markaziga aylandi. Bekobod, Chirchiq,
Toshkent shahrida qora metallurgiya, Navoiy, Zarafshon, Olmaliq, Uchquduq shaharlari rangli
metallurgiya markazlari h
isoblanadi. Oʻzbekistonda yoʻlovchi va yuk tashuvchi samolyot
ishlab
chiqariladi. Oʻzbekiston davlat mustaqilligiga erishgan
idan keyin sanoatda tub islohotlar
amalga oshirildi, koʻpgina tarmoqdagi sanoat korxonalari davlat tasarrufidan chiqarildi va
xususiylashtirilib, davlat aksiyadorlik, korporativ, jamoa, xususiy va boshqa tashkiliy huquqiy
mulk shakllariga aylantirildi. Respublika iqtisodiyotida muhim oʻrinda turadigan sanoat
tarmoqlarida tuzilmaviy qayta tarkiblash amalga oshirildi, koʻplab kichik va oʻrta korxonalar
tashkil topdi (2000-
yilda 6,4 ming oʻrta, 20,4
ming kichik korxona ishladi).
Chet el kapitali bilan hamkorlikda koʻpgina sanoat tarmoqlarida qoʻshma korxonalar
tashkil etildi. Sanoat tarmoqlariga, ayniqsa, mahalliy xom ashyoni qayta ishlaydigan
tarmoqlarga chet el investitsiyalarini jalb etish faol davom etmoqda. Respublika sanoatida
tarmoqlarning tutgan oʻrni har xil. Sanoat tarmoqlari orasida qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini
qayta ishlovchi va agrosanoat majmuiga xizmat koʻrsatuvchi
tarmoqlar tarixan yetakchi
mavqega ega. Bular paxta tozalash, shoyi
toʻqish, konserva, yogʻmoy va boshqa sanoat
tarmoqlaridir. Kimyo va neft kimyosi, mashinasozlik, elektronika, energetika, metallurgiya,
yengil va qurilish materiallari sanoati jadal surʼa
tlarda rivojlanmoqda. Sanoat taraqqiyotida
yoqilgʻi energetika kompleksining oʻrni alohida. Uning tarkibiga gaz, ko`mir, neft va neftni
qayta
ishlash sanoati, energetika kiradi. Oʻzbekiston jahondagi 10 ta yirik gaz ishlab chiqaruvchi
mamlakatlar jumlasiga
kiradi. Oʻzbekistonda sanoat tarmoqlarida mulk shakllarini oʻzgarti
rish
va tarkibiy oʻzgartirishlarni amalga oshirishga qaratilgan tub
islohotlar mamlakat
mustaqilligini mustahkamlashni, Oʻzbekistonning kelajakda rivojlangan mamlakatlar qatorga
chiqishi v
a jahon hamjamiyatiga qoʻshilishini taʼminlaydi.
2002-
yilda Oʻzbekis
ton sanoatda 1467 t
a oʻrta va yirik ishlab chiqarish birlashmalari va
korxonalar ishladi. Bu korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar salmogʻi umumiy ishlab
chiqarish hajmining 88,5%ni tashkil etdi. 396 dan ortiq nomdagi yangi mahsulotlarni ishlab
chiqa
rish oʻzlashtirildi. Davlat korxonalari soni salmogi 4,6%, nodavlat sanoat korxonalari soni
95,4% ni tashkil etdi. Sanoat ishlab chiqarish xodimlarining 20,5% davlat korxonalarida, 79,5%
n
odavlat korxonalarida band boʻldi. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiq
arishning umumiy
hajmida davlat korxonalari hissasi 28,6%ni, nodavlat sektor korxonalari hissasi 71,4% dan
iborat boʻldi. Chet ellarda sanoatning rivojlanishi sanoat jihatidan rivojlangan
mamlakatlarning
paydo boʻlishiga olib keldi. Bu mamlakatlarda iqtisodiyot taraqqiyoti katta hajmda jamgʻarilgan
texnika jihatidan ilgʻor
kapital asosida va mavjud yuqori malakali ishchi kuchi bilan
taʼminlanadi. Ularga AQSH, Kanada,
koʻpgina Gʻarbiy Yevrop
a mamlakatlari kiradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
104
Sanoat toʻntarishi
, sanoat inqilobi
—
qoʻl me
hnatiga asoslangan manufaktura
sanoatidan mashinalashgan yirik industriya (fabrika, zavod)ga oʻtish jarayonini ifodalovchi
iqtisodiy va ijtimoiy-
siyosiy oʻzgarishlar tizimi. Bu tushuncha 1
9-asrning 2-yarmida Arnold
Toynbi tomonidan kiritilgan. Sanoat to`ntarishi ishlab chiqarish mashinalarining ixtiro qilinishi
va qoʻllanishi bilan boshlandi, mashinalarni mashina tomonidan ishlab chiqarish, yaʼni mashina
sanoati (ogʻir sanoat) paydo boʻlish
i bilan yakunlandi. Sanoat faqat texnikaviy emas, balki
ijtimoiy iqt
isodiy burilishdir, chunki u kapitalistik munosabatlarning toʻla shakllanishiga olib
keldi.
Manufaktura mashina industriyasining paydo boʻlishi uchun shart
-sharoit yaratib berdi.
Sanoat qa
tor mamlakatlarda kapitalizmning sanoatdagi maʼlum rivojlanish bosqi
chini
ifodalovchi umumtarixiy hodisa hisoblanadi, ammo manufakturadan yirik mashina
industriyasiga oʻtish shartsharoitlarining yetilishi jahon mamlakatlarida nihoyatda notekis
kechgan. Sanoat 18-asrning 60 - yillaridan dastlab Buyuk Britaniyada boshlandi.
Bu mamlakatda 17-
asrda yuz bergan burjua inqilobi yangi jamiyat rivoji uchun keng yoʻl
ochdi. Angliyaning keng mustamlakachilik tizimi ham sanoat toʻntarishiga katta taʼsir koʻrsatdi,
mus
tamlaka boyliklari sanoatga qoʻyildi.
Sanoat barcha mamlakatlarda yengil sanoatdan
boshlanib, ogʻir sanoatning shakllanishi bilan yakunlangan. Angliyada ham dastlab yigiruv,
keyinroq toʻquv mashinasi ixtiro qilindi va ip
-
gazlama korxonalarida qoʻllandi va
sanoat
rivojida mashinalar davrini boshlab berdi. Mashinalar soni oʻsishi metallga boʻlgan talabni
keskin oshirdi. Metallurgiyada yangi
usulda choʻyan va poʻlat olish rivojlandi (domna pechlari).
Mashinalarning katta ish tezligi yangi energiya manbaini tal
ab etdi (avvalgi energiya qoʻl, oyoq
kuchi, oqar suvlar).
1780-1820-
yillarda toʻqimachilik sanoati hajmi 16 martadan ortiq oʻsdi. Toʻqimachilik
sanoatida boshlangan bu oʻzgarishlar jun, kanop, ipak sanoatiga ham oʻtdi. Bugʻ mashinasining
ixtiro qilinishi
sanoat energetikasida burilish nuqtasi boʻldi. Sanoat rivoji, bozor
aloqalarining
yanada kengayishi transport vositalarini takomillashtirishni talab etdi. 19-asrning birinchi
choragida (1811) bugʻ dvigateliga asoslangan eng arzon va qulay paroxod transport
i ishga
tushdi. 1814-yil J. Stefenson parovozni ixtiro qildi. 1825-y
ildan temir yoʻllar ishlay boshladi.
19 asrning 20-30 yillarida mashina industriyasi manufaktura va hunarmandchilik ustidan
toʻla gʻalabaga erishdi. Angliya yirik industrial mamlakatga, yaʼni "dunyo ustaxonasi"ga aylandi.
Angliyada boshlangan sanoat keyinchalik baynalmilal tus oldi. Bu jarayon Angliyadan keyin
Fransiyada (
Buyuk fransuz inqilobidan soʻng) boshlandi, ikkala davlat jahonda yetakchi oʻrinni
egalladi. 19-asr oxirida AQSH va Germ
aniya jahonda yetakchi oʻrinni egalladi. Sanoat sohasida
ishlab chiq
arish mashinalar tizimiga koʻchganidan keyin yetakchi mamlakatlarda
qishloq
xoʻjaligi ham toʻla mexanizatsiyalashtirildi. Sanoat koʻpgina (ayniqsa, mustamlaka)
mamlakatlarda ancha keyin ro
ʻy berdi. Sanoat obyektiv, koʻp jihatdan stixiyali rivojlanish
oqiba
ti boʻlib, birinchidan, iqtisodiyotning keskin oʻsishiga olib keldi,
yirik sanoat yetakchi
oʻrniga chikdi, ikkinchidan, yirik sinfiy va ijtimoiy oʻzgarishlarga sabab boʻldi. Feodal va yari
m
feodal munosabatlar yemirildi,
tizimi uzil-kesil qaror topdi.
Sanoat logistikasining muhim jihati tovarlarni etkazib berish uchun optimal marshrutlar
va transport vositalarini tanlashdir. Bu etkazib berish xarajatlarini kamaytiradi va jarayonni
yanada samarali qiladi. Sanoat logistikasi turli sohalardagi korxonalarning muvaffaqiyatli
ishlashi uchun katta ahamiyatga ega. Dastlabki ma’lumotlarga asosan joriy yilning yanvar
-iyun
oylarida Toshkent shahrida faoliyat ko‘rsatayotgan sanoat korxon
alari tomonidan 52 562,1
mlrd. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilishiga
erishildi va o‘tgan yilning tegishli
davriga nisbatan sanoat ishlab chiqarish indeksi 104,5 % ni tashkil etdi. Hisobot yilida 15 962,2
mlrd. so‘mlik iste’mol tovarlari ishlab
chiqarilib, 2022- yil yanvar-
iyunga nisbatan o‘sish 100,8
% ni tashkil etdi. Jum
ladan, 9 539,2 mlrd. so‘mlik oziqovqat mahsulotlari, 6 423,0 mlrd. so‘mlik
nooziq-ovqat mollari (2022- yil yanvar-iyunga nisbatan mos ravishda 102,4 % va 100,5 %)
ishlab chiqar
ildi. Jami sanoat ishlab chiqarish hajmi o‘sishining asosiy omili bo‘lib, ishlab
chiqaradigan (qayta ishlash) sanoatida ishlab chiqarish hajmining 7,8 % ga, suv bilan
ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya qilishning 5,3 % ga va elektr, gaz, bug‘
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
105
bilan ta’minlash va havoni konditsiyalashning 26,8 % ga o‘sishini hamda tog‘
-kon va ochiq
konlarni ishlash sanoati 4,3 % ga, pasayishida ko‘rishimiz mumkin.
1-rasm. Yanvar-
iyun oylarida asosiy iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha
sanoat ish
lab chiqarish tarkibi (mlrd. so‘mda)
1)
2023-yil 2) 2022-yil
Ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoati
Toshkent shahrida sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta
jihozlash borasida amalga oshirilayotgan ishlar hududda ishlab chiqarish hajmi va sifatini
yuksaltirishga xizmat qilmoqda. 2023- yilning yanvar-iyun oylarida ishlab chiqaradigan sanoat
korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 43 699,3 mlrd. so‘mni va o‘tgan
yilning shu davriga nisbatan sanoat mahsuloti ishlab chiqarish indeksi 107,8 % ni tashkil etdi.
O‘z navbatida, ishlab chiqaradigan sanoatda o‘tgan yilning mos davriga nisbatan kimyoviy
mahsulotlarni ishlab chiqarish 27,2 % ga, mashina va uskunalardan tashqari tayyor metall
buyumlar ishlab chiqarish 22,4 % ga, metallurgiya sanoati 19,2 % ga, elektr uskunalar ishlab
chiqarish 18,9 % ga, rezina va plastmassa buyumlar ishlab chiqarish 15,3 % ga oshganligida
kuzatishimiz mumkin. Ishlab chiqaradigan sanoat tarkibida yuqori texnologiyali ishlab
ch
iqarish tarmog‘ining ulushi 4,3 % ni, o‘rta
-
yuqori texnologiyali 24,7 % ni, o‘rt
a-quyi
texnologiyali 31,4 % ni, quyi texnologiyali 39,6 % ni tashkil etdi.
Tog‘
-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash
Iqtisodiy tarmoqlar kesimida o‘rganilganda, joriy yilning
yanvar-
iyun oylarida tog‘
-kon
sanoati va ochiq konlarni ishlash korxonalari tomo
nidan 7 660,9 mlrd.so‘mlik mahsulot ishlab
chiqarildi va jami ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining ishlab chiqarish indeksi 95,7 % ni
tashkil qildi. Tog‘
-kon sanoatida is
hlab chiqarilgan mahsulotlar turi bo‘yicha tabiiy gaz va xom
neft qazib olish ha
jmi o‘tgan yilning tegishli davriga 4,1 %, boshqa tog‘
-kon sanoati faoliyati esa
4,4 % ga ga kamayganini kuzatish mumkin.
Elektr, gaz, bug` bilan ta`minlash va havoni konditsiyalash
Suv bilan ta`minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya qilish
1855,6 - 436,4
1720,8 - 334,0
Tog`-kon va ochiq konlarni ishlash sanoati
7660,9
7224,0
Ishlab chiqaradigan (qayta ishlash) sanoat
43699,3
37836,7
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
106
2-rasm. Yanvar-iyun oylarida ishlab chiqarishning texnologik tarkibi
bo‘yicha ishlab chiqaradigan sanoat tarkibi, foizda
Elektr, gaz, bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash.
Elektr, gaz, bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash korxonalari
tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulotlar 1 855
,6 mlrd. so‘mni (jami ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining
ishlab chiqarish indeksi 105,3 % ni) tashkil etdi. 2023-yilning yanvar-iyun oylarida elektr, gaz,
bug‘
bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash
korxonalari mahsulotlari o‘tgan yilning tegish
li
davriga nisbatan 5,3 % ga oshgan.
Suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya qilish.
Suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya qilish
korxonalari
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar 436,4 m
lrd. so‘mni (jami ishlab chiqarilgan sanoat
mahsulotlarining ishlab chiqarish indeksi 126,8 % ni) tashkil etganligi kuzatildi. Bunda, 2023-
yil yanvar-
iyun oylarida suv bilan ta’minlash, kanalizats
iya tizimi, chiqindilarni utilizatsiya
qilish korxonalari to
monidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi o‘tgan yilning mos davriga
nisbatan 26,8 % ga kamaygan.
2023-yil
24,7 - o`rta-yuqori
texnologiyali
39,6 - quyi-texnologiyali
31,4 - o`rta-quyi texnologiyali
4,3 - yuqori texnologiyali
2022 - yil
20,9 - o`rta-yuqori
texnologiyali
40,9 quyi-texnologiyali
30,0 o`rta-quyi texnologiyali
8,3 - yuqori texnologiyali
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
107
1-jadval
Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha sanoat mahsulotini ishlab chiqarish hajmi
(2023- yil yanvar-iyun oylarida)
mlrd. so‘m
o‘sish
sur’ati, foiz
hisobida
1.
Iqtisodiy faoliyatning alohida turlari bo‘yicha sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi
53 652,1
104,5
2.
Tog‘
-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash
7 660,9
95,7
3.
Xom neft va tabiiy gaz
7 471,9
95,9
4.
Boshqa foydali qazilmalarni qazib olish mahsulotlari
148,2
95,6
5.
Tog‘
-kon sanoatida texnika xizmatlari
40,7
76,9
6.
Ishlab chiqaradigan sanoat
43 699,3
107,8
7.
Oziq-ovqat mahsulotlari
5 600,8
103,9
8.
Ichimliklar
I 4 863,9
98,8
9.
Tamaki mahsulotlari
131,7
84,8
10
To‘qimachilik mahsulotlari
2 442,0
99,4
11.
Kiyimlar
777,1
104,8
12.
Charm va charmdan mahsulotlar
60,4
82,8
13.
Yog‘och hamda yog‘och va po‘kakdan yasalgan buyumlar (mebeldan
tashqari); poxolcha va to‘qish uchun materiallardan yasalgan bu
yumlar
287,2
67,8
14.
Qog‘oz va qog‘oz mahsulotlari
1 134,7
100,4
15.
Nashr qilish xizmatlari va yozilgan materiallarni aks
ettirish bo‘yicha
xizmatlar
710,3
91,9
16.
Koks va neftni qayta ishlash mahsulotlari
172,0
37,1
17.
Kimyo mahsulotlari
1 828,9
127,2
18.
Asosiy farmatsevtika mahsulotlari va farmatsevtika preparatlari
1 087,3
73,0
19.
Rezina va plastmassa buyumlar
1 869,3
115,3
20.
Boshqa nometall mineral buyumlar
1 814,0
95,1
21.
Metallurgiya sanoati
7 230,3
119,2
22.
Mashina va asbob-uskunalardan tashqari tayyor metall buyumlar
2 123,9
122,4
23.
Kompyuterlar, elektron va optik uskunalar
779,3
69,1
24.
Elektr uskunalar
5 080,6
118,9
25.
Boshqa guruhlarga kiritilmagan mashinalar va uskunalar
1 648,1
116,0
26.
Avtotransport vositalari, pritseplar va yarim pritseplar
1 906,0
88,7
27.
Boshqa transport vositalari va uskunalar
327,2
106,5
28.
Mebel
333,2
105,0
29.
Boshqa mahsulotlar
964,6
163,3
30.
Mashinalar va uskunalarni ta’mirlash va o‘rnatish bo‘yi
cha xizmatlar
526,6
72,0
31.
Elektr, gaz, bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash
1 855,6
105,3
32.
Elektr,bug‘ ta’minoti tizimlari va konditsionerlari ishlab chiqarish va
tarqatish
1 671,1
91,6
33.
Gazsimon yoqilg‘ilarni ishlab chiqarish
va tarqatish
184,5
97,5
34.
Suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig‘ish va
utilizatsiya qilish
436,4
126,8
35.
Suvni yig‘ish, qayta ishlash va taqsimlash
253,4
110,8
36.
Chiqindilarni yig‘ish, ishlov berish, yo‘qotish, utiliz
atsiya qilish
183,0
157,8
37.
Iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish
15 962,2
100,8
38.
shu jumladan:
39.
oziq-ovqat tovarlari
8 543,1
102,4
40.
nooziq-ovqat tovarlari
6 423,0
100,5
41.
Aroq va sharob mahsulotlari
996,1
111,9
Davlat va xu
susiy sektorning o‘zaro munosabati mamlakatdagi ijtimoiy
-iqtisodiy
barqaror vaziyatni ta’minlashda xususiy biznesning manfaatdorligini oshirishda katta xizmat
qiladi. O‘z navbatida, mamlakatimizda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtir
ish
borasida
olib borilayotgan islohotlar natijasi o‘laroq Toshkent shahrida sanoat mahsulotlari
ishlab chiqarish hajmida nodavlat sektorning ulushi salmoqli ekanligini ko‘rish mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
108
Tarmoq korxonalari tomonidan joriy yilning yanvar-iyun oylarida 53 652
,1 mlrd. so‘
mlik
mahsulotlar ishlab chiqarildi va sanoat ishlab chiqarish hajmiga 54,7 % ni tashkil etdi, shu bilan
birga davlat sektorida 11 658,1 mlrd. so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilib, umumiy hajmga
nisbatan 21,7 % ni tashkil etdi, nodavlat sektorida 41 994,0 mlr
d.so‘mlik mahsulot ishlab
chiqarilib, umumiy hajmga nisbatan 78,3 % ni tashkil etdi.
3-rasm. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish davlat va nodavlat sektorlarida
2023 -yil yanvar-iyun oylarida (foiz hisobida)
Sanoat sohasida modernizatsiyalash ko‘lamlarini jadallashtirish va kengaytirish bo‘yicha
chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida, sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan
korxonalarda ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi davom ettirildi. Tarmoq korxonalari
tomonidan 2023-yil yanvar-iyun
oylarida 53 652,1 mlrd. so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarilib,
umumiy hajmga nisbatan iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarishning ulushi quyidagicha tavsiflanadi.
4-rasm.
Iqt
isodiy faoliyat turlari bo‘yicha sanoat ma
hsulotlarini ishlab chiqarish
(umumiy hajmga nisbatan foizda)
Ishlab chiqaradigan sanoat
Elektr, gaz, bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash
Suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig‘ish va utilizatsiya qilish
Tog‘
- kon sanoati va ochiq konlarni ishlash
21,7
Davlat
mulki
78,3
Xususiy
mulk
80,3
15,3
0,7
3,7
2022-yil yanvar-iyun
81,4
3,2
1,4
3,5
2023-yil yanvar-iyun
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
109
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish iqtisodiyotning muhim omili bo‘lib, jami sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarishning tog‘
-kon sanoati va ochiq konlarni ishlash mahsulotlari
faoliyati sanoat ishlab chiqarish indeksi 95,7 % ni, qayta ishlash sanoati 107,8 % ni, elektr
energiyasi, gaz, bug‘ va konditsiyalangan havo 105,3 % ni, suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya,
chiqindilarni yig‘ish va qayta foydalanish bo‘yicha xizmatlar 12
6,8 % ni tashkil etdi.
Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi
–
korxona tomonidan ishlab chiqarilgan
tayyor mahsulotlar, yarim tayyor, chetga sotishga mo‘ljallangan, o‘zining nosanoat
bo‘linmalariga va kapital qurilishga mo‘ljallangan mahsulotlar hajmini o‘z ichiga oladi; ishlab
chiqarilishi hisobot davrida tugallanmagan uzoq muddatli mahsulotlarni ishlab chiqarish
bo‘yicha ishlar; sanoat tusidagi ishlar (xizmatlar);
Sanoat ishlab chiqarishda o‘zgarish indekslari
–
solishtirma davrlarda mahsulotlar
(ishla
r, xizmatlar) fizik hajmining o‘zgarishini
tavsiflovchi nisbiy ko‘rsatkichdir; Iste’mol
mollari
–
asosan shaxsiy iste’mol yoki foyda olish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa maqsadlarda
foydalanadigan sanoat mahsulotlari; iste’mol mollari ishlab chiqarish hajm
i amaldagi narxlarda
(QQS va aksizlar bundan mustasno) hisoblab chiqiladi;
Natura ko‘rinishida sanoat ishlab chiqarish hajmi
–
boshqa korxonalarga jo‘natish
uchun yoki ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlarni, shu jumladan korxonaning sanoat
ehtiyoj
lari uchun sarflangan mahsulotlarni o‘z ichiga oladi, ya’ni yalpi mahsulot; Ishlab
chiqarishni texnologik rivojlanish darajasiga ko‘ra guruhlash Yevrostat texnologik faoliyatining
tasnifi asosida ishlab chiqilgan.
Mahalliylashtirish darajasi
–
ishlab chiqarishda ishlatiladigan mahalliy materiallar,
mehnat va intellektual resurslarning ulushini belgilaydi; Mahalliylashtirish darajasini
hisoblashda xarajatlar, soliq to‘lovlari va ishlab chiqarish jarayoniga bevosita aloqador
bo‘lmagan boshqa imtiy
ozlar hisobga olinmaydi; mahsulot sotish hajmi
–
savdo narxlarida
keltiriladi (QQS va aksiyalar bundan mustasno);
Xulosa va takliflar
Sanoat logistikasi - bu korxonalar va ishlab chiqarish zanjirlari ichidagi tovarlar va
axborot oqimlarini rejalashtirish va boshqarish bilan shug'ullanadigan dinamik va murakkab
soha. U marshrutlash, ortiqcha yuk, qadoqlash, qayta ishlash, tashish, ishlab chiqarish,
optimallashtirish va saqlash kabi asosiy jarayonlarni o'z ichiga oladi. Tovarlarni yo'naltirish
sanoat logistikasining muhim jihati bo'lib, tovarlarni etkazib beruvchidan iste'molchiga etkazib
berishning eng samarali yo'lini aniqlashga imkon beradi. Bunga eng mos transport vositasini
tanlash, optimal oraliq saqlash nuqtalarini aniqlash va etkazib berish uchun vaqt oralig'ini
rejalashtirish kiradi.
Tovarlarni haddan tashqari yuklash, qadoqlash va qayta ishlash
–
bu ombor ichidagi yoki
ishlab chiqarish liniyasidagi tovarlarning jismoniy harakatlanishi va qayta ishlanishi bilan
bog'liq jarayonlar. Mahsulotlarni qadoqlash va manipulyatsiya qilishning samarali usullarini
ishlab chiqish ortiqcha yuklanish vaqtini qisqartirish va samaradorlikni oshirishga imkon
beradi. Tovarlarni tashish logistika jarayonining asosiy bosqichi bo'lib, tovarlarni etkazib
beruvchidan iste'molchiga qadar turli xil narsalar o'rtasida ko'chirishni o'z ichiga oladi. Narx,
etkazib berish vaqti va mahsulotning o'ziga xos xususiyatlari kabi omillarni hisobga olgan holda
transportning eng maqbul usulini tanlash muhimdir. Tovarlarni optimallashtirish va saqlash
–
bu omborlardan samarali foydalanish va tovarlarni oqilona saqlashga qaratilgan jarayonlar.
Omborni optimallashtirish tovarlarni tashkil qilishni, maksimal saqlash zichligi uchun maxsus
jihozlardan foydalanishni va inventarizatsiyani hisobga olish va boshqarish uchun zamonaviy
texnologiyalarni qo'llashni o'z ichiga oladi.
Sanoat logistikasining asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchidan iste'molchiga tovarlarni o'z
vaqtida va minimal xarajatlar bilan etkazib berishga imkon beradigan samarali tizimni
yaratishdir. Buning uchun logistika jarayonining barcha bosqichlarini to'g'ri tashkil etish kerak.
Sanoat logistikasi samaradorlikni doimiy ravishda oshirishga qaratilgan. Buning uchun
jarayonning barcha bosqichlari tahlil qilinadi va optimallashtiriladi: etkazib beruvchilarni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
110
tanlash va maqbul narxni aniqlashdan tortib, eng samarali etkazib berish yo'nalishlarini
tanlashgacha. Tovarlarni qadoqlash transport
jarayonida shikastlanish xavfini
minimallashtiradigan tarzda amalga oshirilishi kerak. Vaqt va xarajatlarni kamaytirish uchun
tovarlarni qayta ishlash va ortiqcha yuklash jarayonlarini optimallashtirish ham zarur. Sanoat
logistikasi ombor jarayonlarini ham o'z ichiga oladi. Tovarlarni tegishli sharoitlarda saqlash
ularning sifatini saqlab qolish va keyinchalik tashish uchun tayyorlashga imkon beradi.
Adabiyotlar
/Литература/
Reference:
Аникина Б. А., Родкиной Т. А. (
2013)
Основы логистики: учебник. М.: Проспект,. 344 с.
Аникина
Б
.
А. (1999) Учебное пособие: –М.
:
Инфра
-
м,.
-
327 с.
Жуков
Б.М.
(2017)
Управленческие технологии гибкого развития предприятия на
основе процессов реструктуризации, логистизации и повышения капитализации:
монография / Б. М. Жуков.
-
Москва: Дашков и К°,
-
293 с
.
Моисеева Н.К.
(2008)
Экономические основы логистики: учебник. М.: ИНФРА
-
М, С.8
-
14.
Умарова Д.М., Буронова М.А. (2006) –
Тошкент,. Лоистика. Ўқув қўлланма.
