Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
207
SOLIQ BAZASINING SOLIQ
ELEMENTLARI BILAN ОʻZARO BOGʻLIQLIGI
PhD
Xalikchayeva Sadokat Ilxomjonovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi “Oʻzbekiston iqtisodiyotini
rivojlantir
ishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi
ORCID: 0009-0002-8782-2762
Annotatsiya.
Ushbu maqolada soliqqa tortish elementlarining har biri va unda soliq
bazasining bu elementlar bilan
оʻzaro aloqalari haqida batafsil ma’lumot
beriladi hamda tahlil
qilinadi. Chunonchi, soliq elementlarining tarkibi qanday qilib soliq bazasini shakllantirishda va
davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda ahamiyat kasb etishi kоʻri
b chiqilgan.
Shuningdek, soliq tizimlarining samaradorligini oshirish va iqtisodiy
оʻsishni ragʻbatlantirish
maqsadida soliq bazasini kengaytirish va optimallashtirish masalalariga t
оʻxtalib оʻtilgan.
Kalit so‘zlar:
soliqlar, soliq tizimi, soliq siyosati, soliq bazasi, soliq elementlari, soliq obyekti,
soliq imtiyozlari, soliq davri.
СВЯЗЬ НАЛОГОВОЙ БАЗЫ С НАЛОГОВЫМИ ЭЛЕМЕНТАМИ
PhD
Халикчаева Садокат Илхамжановна
Научно
-
исследовательский центр «Научные основы и
проблемы развития экономики Узбекистана» при
Ташкентском государственном экономическом университете
Аннотация
.
В данной статье представлена подробная информация и анализ
каждого из элементов налогообложения, а также взаимосвязи между налоговой базой и
этими элементами. Например, было рассмотрено,
какую роль играет состав элементов
налога в формировании налоговой базы и обеспечении финансовой устойчивости
государства. Также были затронуты вопросы расширения и оптимизации налоговой
базы для повышения эффективности налоговых систем и стимулирования
экономического роста.
Ключевые слова:
налоги, налоговая система, налоговая политика, налоговая база,
элементы налога, объект налогообложения, налоговые льготы, налоговый период.
INTERRELATIONSHIP OF THE TAX BASE WITH TAX ELEMENTS
PhD
Khalikchaeva Sadokat Ilkhomjonovna
Scientific Research Center "Scientific Foundations and Problems of the Development of the
Economy of Uzbekistan" at Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article provides detailed information and analysis of each of the elements of taxation
and the relationship between the tax base and these elements. In particular, it examines how the
composition of tax elements plays a role in the formation of the tax base and ensuring the financial stability
of the state. It also discusses the issues of expanding and optimizing the tax base in order to increase the
efficiency of tax systems and stimulate economic growth.
Key words:
taxes, tax system, tax policy, tax base, tax elements, tax object, tax privilege, tax period.
UO
‘
K: 336.2(575.1)
I SON - YANVAR, 2025
207-215
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
208
Kirish.
Soliq tizimi har bir davlatning iqtisodiy asosini tashkil etuvchi muhim mexanizm
ekanligini hisobga oladigan bоʻlsak, qanaqadir faoliyatdan, darmaddan yoki vaziyatdan qancha
qismini soliqqa tortish lozimligini soliq bazasining aniqlanish tartibi va xususiyatlari belgilab
beradi. U iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, davlatning moliyaviy resurslarini shakllantirish va
ijtimoiy masalalarni hal etishda muhim rol оʻynaydi.
Xalqaro hamjamiyatimiz mamlakatlari soliq tizimida soliq bazasini aniqlash tartibini
tak
omillashtirish bilan bogʻliq soliq hisoboti va axborot almashinuvining umumiy
standartlarini ishlab chiqish, soliq qonunchiligining tushunish darajasini soddalashtirish
choralari, soliq organlari potensial soliqdan b
оʻyin tovlash va qochish holatlarini
aniqlashga
yordam beruvchi maʼlumotlarni tоʻplash va tahlil qilishni yaxshilash texnologiyalaridan
foydalanish, soliq t
оʻlashdan bоʻyin tovlaganlik va qochish uchun jazolarni kuchaytirish,
mamlakatlar soliq qonunchiligidagi tafovutlarni kamaytirish va turli yurisdiksiyalar b
оʻyicha
soliq solish bazalarini solishtirishni osonlashtirish uchun soliq tizimlarini uygʻunlashtirishga
oid ilmiy tadqiqotlar ustuvor vazifalar hisoblanadi.
Soliq bazasi
–
bu soliq tоʻlovchidan olinadigan soliq miqdorini aniqlashda asos bоʻ
lib
xizmat qiluvchi m
oliyaviy kоʻrsatkichdir. Ya’ni soliq tоʻlovchilar, ularning daromadlari va
xarajatlari, shuningdek, soliq qonunchiligida belgilangan soliq elementlari tоʻplamidir. Soliq
elementlari esa soliq bazasini shakllantiruvchi asosiy komponent
lar bоʻlib, ular soliq stavkalari,
soliq imtiyozlari, soliq tоʻlovlari va boshqa kоʻrsatkichlardan iborat.
Bu maqolada ushbu tushunchalarning har biri va ularning оʻzaro aloqalari haqida batafsil
ma’lumot beriladi va tahlil qilinadi.
Chunonchi, soliq elementlarining har biri qanday qilib soliq
bazasini shakllantirishda va davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda ahamiyat kasb
etishini kоʻrib chiqamiz. Shuningdek, soliq tizimlarining samaradorligini oshirish va iqtisodiy
оʻsishni ragʻbatlantirish maq
sadida soliq bazasini kengaytirish va optimallashtirish
masalalarini
mushohada qilishni ushbu maqolamizning maqsadi sifatida belgilab oldik.
Adabiyotlar sharhi.
Soliq bazasi va soliq solish elementlari оʻrtasidagi bogʻliqlikni оʻrganish iqtisodiyotning
mu
him jihatlaridan biridir. Soliq bazasi va soliq solish elementlari оʻzaro bogʻliqligi bоʻyicha
bir
qator olimlar va tadqiqotchilar muhim ishlar olib borgan
bоʻlib
, bu fikrlar asnosida soliq tizimi
bugungi kоʻrinishini kasb etgan. Quyida sanab оʻtmoqchi bоʻlgan tadqiqotlar bu bogʻli
qlikni
tushunishga yordam beradi va davlat siyosatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Jumladan, klassik iqtisodchilar soliqqa tortish elementlari va soliq bazasini shakllantirishda
adolat, qulaylik va oshkoralik kabi tamoyillarni (Adam Smit, 1776), soliq tizimining
samaradorligini ta’minlashda soliq bazasini kengaytirish zarurligini (David Ricardo, 1
817),
soliq bazasini kengaytirish va soliq elementlarini boshqarish orqali iqtisodiy оʻsishni
ragʻbatlantirish mumkinligini
(John Maynrad Keyns, 1936), soliq bazasi, soliq elementlari
hamda individual erkinlik оʻrtasidagi bogʻliqlikni (Milton Fridman,
1962) ilgari surishgan.
Xususan, boshqa tadqiqotlarda soliq tizimining adolatli va samarali bоʻlishi uchun soliq
bazasining kengligi va soliq stavkalarining mos kelishi zarurligi soliq bazasini kengaytirish orqali
davlatning moliyaviy imkoniyatlarini oshirish
mumkinligi kоʻrsatilgan (Richard Musgrave,
1989).
Shuningdek, ba’zi tadqiqotlarda iqtisodiy tengsizlik va soliq tizimlari оʻrtasidagi
bogʻliqlikni оʻrganib, soliq bazasining kengayishi va soliq imtiyozlarining ta’siri tahlili soliq
tizimining adolatli bоʻ
lishi uchun, soliq bazasini kengaytirish va samarali soliq solish
elementlarini joriy etish zarurligi ta’kidlagan (Joseph Stiglitz, 1999) bоʻlsa, ba’zi tadqiqotlar
soliq siyosati va iqtisodiy rivojlanish sohasida soliq bazasi va soliq elementlari оʻrtasida
gi
bogʻliqlikni оʻrganib, soliq imtiyozlari va chegirmalarining iqtisodiy faoliyatga ta’sirini tahlil
qilgan. Bu izlanishla
r soliq bazasining kengayishi iqtisodiy оʻsishga ijobiy ta’sir kоʻrsatishini
izohlagan (Alfredo Garcia, 2002).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
209
Qolaversa, soliq bazas
ining kengayishi va soliq stavkalari оʻrtasidagi bogʻliqlikda yuqori
soliq stavkalari iqtisodiy оʻsishga salbiy ta’sir kоʻr
satishi va aksincha esa soliq bazasini
kengaytirish orqali davlat moliyasini yaxshilash mumkinligini (Martín Feldstein va b
oshqalar,
1976), s
о
liq b
а
z
а
sini
а
niql
а
sh, imtiy
о
zl
а
r v
а
m
о
liy
а
viy xizm
а
tl
а
rni k
оʻrib chiqish ustidа
m
а
ml
а
k
а
tl
а
r t
о
m
о
nid
а
n q
оʻllа
nil
а
dig
а
n turli y
о
nd
а
shuvl
а
r v
а
ul
а
rning
о
qib
а
tl
а
rini tahlil
qilg
а
nligini (Keen v
а
L
о
kvud, 2017)
qоʻshilga qiymat soligʻi tizimidа
bu soliq b
а
z
а
sini
keng
а
ytirishning turli xil v
а
ri
а
ntl
а
ri, m
а
s
а
l
а
n, imtiy
о
zl
а
rni qisq
а
rtirish v
а
y
а
ngi s
о
liq
st
а
vk
а
l
а
rini j
о
riy etishni muh
о
k
а
m
а
qilingani (Ebrill va boshqalar, 2011) soliq bazasining soliq
solishning boshqa elementlari bilan bogʻliqligiga ishora etadi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda mahalliy iqtisodchilarimiz tadqiqotlarida esa soliq
bazasining soliqqa tortishning eng muhim elementi hisoblangan soliq obyekti bilan uzviy
bogʻliqligi, bunda soliq obyekti soliq bazasidan katta, kichik yoki teng holatda bоʻlishi
mumkinligi ( Xudoyqulov, 2020), s
о
liq b
а
z
а
sini s
о
liq
о
byektig
а
birmunch
а
оʻxshа
b ketishi
(Jоʻrayev, Shirinov.,
2015), s
о
liq b
а
z
а
si s
о
liq
о
byektid
а
n k
а
tt
а
y
о
ki kichikligi bil
а
n f
а
rq qilishi
vaziyatlari (Vahobov, Jоʻrayev, 2009)
kabi tadqiqotlar ham benih
о
y
а
muhimdir.
Tadqiqot metadologiyasi.
Tadqiqot metadalogiyasi sifatida
Оʻ
zbekiston Respublikasi soliq tizimi va soliq siyosatida
olib borilayotgan soliq islohotlari, soliq kodeksi, qonunlari va qonun osti xujjatlarini chuqur
oʼrganish davomida soliq elementlarini оʻ
rganish orqali analiz va sintez, kuzatish, ilmiy
mushohada, ma
ʼ
lumotlarni guruhlash hamda klassifikatsiyalash orqali nazariy tahlil
usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Soliq elementi
–
bu soliq tizimida mavjud bоʻlgan asosiy komponentlar yoki omillar
hisoblanib, respublikamiz soliq kodeksiga muvofiq ularni quyidagicha tasvirlash mumkin (1-
rasmga qarang).
1-rasm. Soliqqa tortish elementlarining tarkiy qismi
Manba:
O’zbekiston Respblikasi soliq kodeksiga asosan muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
1-rasmga muvofiq soliqqa tortish elementlari sifatida 7 ta omil hisobga olingan
bоʻlib, ular
soliq solish obyekti, soliq bazasi, soliq stavkasi, soliq davri, soliqni hisoblab chiqarish tartibi,
soliq hisobotini taqdim etish tartibi va soliqni tоʻ
lash tartibi kabilardan iborat. Biroq, soliq
imtiyozi ham soliqni belgilashda asos sifatida nazarda tutilishi mumkin. Shunday ekan qaysidir
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
210
ma’noda soliq imtiyozini ham soliq elementi sifatida bu qism tarkibiga kiritisa bоʻ
ladi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda h
ar bir soliq elementi haqida fikrlashadigan bоʻ
lsak,
soliq obyekti soliqlarni belgilash va uning yig
ʻilishadagi eng asosiy element hisoblanadi. Ya’ni,
“Soliq solish obyekti mol
-mulk, harakat, harakat natijasi yoki qiymat, miqdoriy yoki fizik
xususiyatga eg
a bоʻlgan boshqa holat bоʻlib, u mavjud bоʻlganda soliq tоʻ
g
ʻ
risidagi qonunchilik
soliq tоʻlovchida soliq majburiyatini vujudga keltiradi”
(K
о
deks, 2022). Sodda qilib
tushuntiradigan bоʻ
lsak, Soliq obyektlari
–
bu soliq solinadigan aktivlar yoki faoliyatlardir. Ular
kоʻ
pincha mol-
mulk, daromad, iste’mol yoki xizmatlar kabi turli shakllarda bоʻ
lishi mumkin.
Soliq obyektlarining turlari va ularning har biri uchun belgilangan soliq stavkalari soliq
bazasining shakllanishida muhim rol оʻ
ynaydi. Bu holat soliq obyektini soliq bazasi bilan ilmiy
jihatdan bogʻlash uchun bir necha asosiy tamoyillar va tushunchalarni kоʻrib chiqishni talab
qiladi.
2-
rasm. Soliq obyektining soliq bazasi bilan оʻzaro bogʻliqligini kоʻrsatuvchi omillar
Manba:
muallif ishlanmasi.
2-rasmda keltirilgan chizmada
soliq obyektining soliq bazasi bilan оʻzaro bogʻliql
igini
tasvirlovchi omillar kоʻrsatib оʻtilgan bolib,
x
ususan, soliq bazasi bilan soliq obyekti оʻ
rtasidagi
bog
ʻ
lanishni soliq obyektining soliq bazasiga
ta’siri orqali izohlanganini kоʻ
rish mumkin.
Demak, yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqsak, soliq obyekt
ining xarakteristikasi (masalan,
qiymati, miqdori, turlari) soliq bazasining shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi deya olamiz.
Jumladan, agar soliq obye
kti sifatida kоʻ
rsatilgan mol-mulk qiymati oshsa, bu soliq bazasini
kengayishiga olib keladi.
Qolaversa, 2-
rasmga muvofiq soliq obyektlari va soliq bazasi оʻ
rtasidagi bog
ʻ
liqlikni
ifodalash uchun empirik tadqiqotlar ham juda mos hisoblanadi. Bu tadqiqotlarda turli
mamlakatlarda yoki mintaqalarda soliq obyektlari va ularning qiymatlari оʻ
rganiladi.
Chunonchi, mol-mulk solig
ʻi bоʻ
yicha tadqiqot olib borilib, mol-mulkning qiymati va undagi
soliq bazasi оʻ
rtasidagi korrelyatsiyani aniqlash mumkin. Iqtisodchi Gary Becker (1976) aynan
оʻ
zining iqtisodiy nazariyalarida soliq obyekti va bazasini ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan
bog
ʻlab оʻrganadi. U soliq siyosatining ijtimoiy ta’sirlarini ham kоʻ
rib chiqqani fikrimizga misol
bоʻ
la oladi.
Shuningdek, soliq nazariy
asi doirasida soliq obyektlari va soliq bazasi оʻ
rtasidagi
bog
ʻ
liqlikni tushuntirish uchun iqtisodiy model va nazariyalar ishlab chiqilgani ham
fikrimizning yana bir tasdig
ʻidir. Masalan, “supply and demand” (taqdimot va talab) modeli
orqali soliq obyektlarining qiymati qanday shakllanishi va bu qiymatning soliq bazasiga ta’siri
tahlil qilingan. Masalan, iqtis
о
dchi
о
lim P
о
terb
а
(1983) ek
о
n
о
metrik m
о
dell
а
rd
а
n, l
о
git-pr
о
bit
v
а
chiziqli regressiy
а
m
о
dell
а
rid
а
n f
о
yd
а
l
а
ng
а
n h
о
ld
а
soliq bazasiga oid tadqiqotlar olib
borgan.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda qonuniy asoslar va soliq siyosati ham soliq obyektining
soliq bazasi bilan uzviy bog
ʻlanganligini kоʻ
rsatib beruvchi omil hisoblanadi. Bunda, har bir
mamlakat soliq qonunlari va qoidalari mavjudligini hisobga olsak, ular soliq obyektlarini
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
211
qanday belgilash va soliq bazasini qanday hisoblashni kоʻ
rsatib beradi. Ushbu qonunlarni tahlil
qilish orqali esa sol
iq obyektlari va soliq bazasi оʻ
rtasidagi bog
ʻ
liqlikni yanada chuqurroq
tushunish mumkin bоʻlsa, soliq siyosatini ishlab chiqishda soliq obyektlari va ularning ta’siri
hisobga olish, yangi soliq qonunlarini joriy etishdan oldin, ularning qanday qilib soliq bazasini
kengaytirishi yoki qisqartirishi mumkin ekanligiga urg
ʻ
u beradi.
Soliqqa tortishning yana bir muhim elementi hisoblangan soliq stavkasi soliqlarni
belgilashdagi va soliq tushumlarining miqdorini aniqlashdagi indikator hisoblanadi. Soliq
stavkasi
va soliq bazasi оʻrtasidagi оʻ
zaro bog
ʻ
liqlik iqtisodiy tizimning asosiy jihatlaridan
biridir. Soliq stavkasi
–
bu soliq tоʻlovchilar tomonidan tоʻlanadigan soliqning foiz kоʻ
rsatkichi,
soliq bazasi esa bu soliq hi
soblangan asos yoki qiymatdir. Ularning оʻ
zaro bog
ʻ
liqligi iqtisodiy
faoliyatga, investitsiyalarga va ijtimoiy adolatga bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham
davlat organlari ushbu bogʻliqlikni hisobga olgan holda soliq siyosatini ishlab chiqadilar va
soliq
stavkalarini belgilaydilar.
Soliq s
tavkasi va soliq bazasi оʻrtasidagi оʻzaro bogʻliqlik quyidagi 3
-rasmda namoyon
bоʻladi.
3-
rasm. Soliq stavkasi va soliq bazasining оʻzaro bogʻliqligini kоʻrsatuvchi omillar
Manba:
muallif ishlanmasi.
Yuqoridagi rasmda keltirilgan chizmada soliq stavkasi va soliq bazasining bir-biri bilan
aloqasi ifodalangan bоʻlib, bunda davlat soliq stavkasini oshirsa, bu soliq tоʻlovchilarni kоʻ
proq
soliqqa tortishga olib kelishi, natijasi esa soliq bazasi torayishiga hamda iqtisodiy faoliyatni
pasayishi va kor
xonalarning investitsiya qilishni kamaytirishiga olib kelishi ma’nosini
anglatmoqda. Shu bilan birga, agar davlat iqtisodiy оʻ
sishni rag
ʻ
batlantirish maqsadida soliq
stavkalarini pasaytirishni qaror qilsa, bu xolat korxonalarni yangi investitsiyalar qilishga
undaydi, fuqorolar daromadini yashirmaslikka sabab bоʻ
ladi va natijada soliq bazasi kengayishi
davlat byudjetiga kоʻ
proq daromad olib kelishi mumkinligini tasvirlamoqda.
Q
о
l
а
vers
а
, kl
а
ssik iqtis
о
dchi
А
rtur L
а
ffer (1981) s
о
liq st
а
vk
а
l
а
ri v
а
d
а
vl
а
t s
о
liq
tushuml
а
ri
оʻ
rt
а
sid
а
gi n
а
z
а
riy b
оgʻliqlikni Lаffer egri chizigʻi deb nо
ml
а
ng
а
n ilmiy
ishl
а
nm
а
sid
а
t
а’kidlа
b
о’tgа
ni ham bizning fikrimizga yana bir dalil hisoblanadi. Uning
q
а
r
а
shl
а
rig
а
k
оʻ
r
а
, s
о
liq tushuml
а
rining h
а
jmi jud
а
p
а
st y
о
ki
о’tа
yuq
о
ri s
о
liq st
а
vk
а
l
а
rid
а
f
а
rq
qilishini, bir
о
q, shund
а
y bir
о
r
а
liq s
о
liq st
а
vk
а
sid
а
s
о
liq tushuml
а
ri m
а
ksim
а
l d
а
r
а
j
а
g
а
k
о’tа
rilishini isb
о
tl
а
shg
а
uring
а
n. Y
а’ni, о
lim, ins
о
niy
а
t p
а
st st
а
vk
а
li s
о
liq siy
о
s
а
tid
а
ishl
а
shd
а
n
r
аgʻbа
tl
а
nm
а
slikl
а
ri y
о
ki yuq
о
ri s
о
liqq
а
t
о
rtish tuf
а
yli ishl
а
shd
а
n tushkunlikk
а
tushishl
а
rini
а
s
о
sl
а
b berg
а
n. L
а
fferning t
а
dqiq
о
t ishi n
а
tij
а
sig
а
k
оʻ
r
а
, s
о
liq siy
о
s
а
ti, juml
а
d
а
n,
о
ptim
а
l s
о
liq
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
212
st
а
vk
а
l
а
ri v
а
s
о
liq b
а
z
а
sini
а
niql
а
sh b
оʻ
yich
а
muh
о
k
а
m
а
l
а
rg
а
v
а
s
о
liq siy
о
s
а
tid
а
gi
оʻ
zg
а
rishl
а
r
iqtis
о
diy
оʻ
sish v
а
s
о
liq b
а
z
а
sig
а
q
а
nd
а
y t
а’sir qilishi mumkinligigа
q
а
r
а
tilg
а
n (Laffer, 1981).
Xulosa qilish mumkinki, soliq stavkasi soliq tushumlariga bogʻliq ekanligi uni soliq bazasi bilan
ham aloqasini ta’kidlaydi hamda bu soliq s
tavkasi va
soliq bazasi оʻrtasidagi bogʻliqlik iqtisodiy
siyosatning samaradorligini belgilab, davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim
rol оʻynaydi.
Soliq bazasining soliqqa tortishning boshqa elementlari bilan uzviy aloqasini kоʻrsatib
beruvchi yana b
ir kоʻrsatkich –
bu soliq davridir. Soliq davri
–
bu soliq tоʻlovchilarning soliq
majburiyatlarini bajarishlari uchun belgilangan vaqt oraligʻi hisoblanib, bu davr odatda yil,
chorak yoki oy bоʻlishi mumkin. Soliq davrida tоʻplangan daromadlar v
a xarajatlar soliq hisob-
kitoblarini amalga oshirishda asosiy rol оʻynaydi. Ma’lumki, soliq davrining uzayishi yoki
qisqarishi soliq bazasining shakllanishiga ta’sir qiladi. Masalan, soliq davrining uzayishi soliq
tоʻlovchilarga оʻz tоʻlovlarini taqdim qil
ishlari uch
un kоʻproq vaqt beradi, bu esa ularning
moliyaviy holatini yaxshilashga va natijada soliq bazasini kengayishiga olib kelsa, soliq
davrining juda qisqa bоʻlishi bu tоʻlovchilar uchun qiyinchiliklar tugʻdirishi mumkin. Ushbu
xolatning oqibatlari esa soliq bazasining kamayishiga olib kelishi turgan gap.
Soliq davri va soliq bazasi orasidagi bogʻliqlikni kоʻrsatish uchun quyidagi asosiy
jihatlarni kоʻrib chiqish lozim deb hisoblaymiz:
birinchidan, soliq davri va soliq bazasi оʻrtasidagi bogʻlanishni
chuqurroq tushunish
uchun
iqtisodiy barqarorlik va siyosiy iqlimga
e’tibor qaratsak. Davlatning soliq siyosati va
iqtisodiy strategiyalari soliq davrining uzoqligi va soliq bazasining kengayishidagi asosiy
dastakdir. Qolaversa, iqtisodiy va siyosiy sharoit
larning оʻz
garishi ham (masalan, inqiroz yoki
оʻsish) soliq davrida daromad va xarajatlarga ta’sir qilib, soliq bazasini kengaytiradi yoki
qisqartiradi;
ikkinchidan,
daromadlar va xarajatlar tarkibini
kоʻrib chiqsak. Ya’niki, soliq davrida
tоʻplangan darom
adlar (ish haqi, foyda, dividendlar) soliq bazasini shakllantirsa, amalga
oshirilgan xarajatlar soliq bazasini qisqartiradi;
uchinchidan, soliq bazasini shakllantirishda
mavsumiylik
ham muhim ahamiyatga ega.
Ba’zi faoliyatlar (masalan, qishloq xоʻjaligi) mavsumiy bоʻ
lishi mumkin. Bu esa soliq davrida
olingan daromad va xarajatlarni sezilarli darajada оʻzgartirishi va soliq bazasiga оʻz ta’sirini
berishi mumkin.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda, soliq davrining soliq bazasiga ta’sirini kоʻrsatishda grafik
usullardan ham foydalanish mumkin. Masalan:
• X
-
оʻq: Soliq davri (yil, chorak, oy)
;
• Y
-
оʻq: Soliq bazasi (daromad, xarajatlar)
.
Grafikda har bir davr uchun soliq bazasining оʻzgarishini kоʻrsatish orqali ularning оʻzaro
bogʻliqligini vizual ravishda
ifodalanadi.
Soliq bazasining soliqqa tortishning boshqa elementlari bilan aloqalarini deyarli kоʻ
rib
chiqdik va tahlillar orqali оʻ
zaro bog
ʻ
liqligini yoritib berishga harakat qildik. Biroq, shunday
soliq kоʻ
rsatkichi borki, u soliq elementi sifatida tan olinmasada, soliq tushumlarini hisobga
olishda juda ham muhim omil sanaladi va soliq bazasiga оʻz ta’sirini kоʻ
rsatishda birinchilar
safida turadi. Bu
–
soliq bazasi bоʻlib, “Soliq tоʻ
lovchilarning ayrim toifalariga boshqa soliq
tоʻ
lovchilarga
nisbatan soliq tоʻ
g
ʻ
risidagi qonunchilikda nazarda tutilgan afzalliklar, shu
jumladan soliqni tоʻlamaslik yoki ularni kamroq miqdorda tоʻlash imkonini berishdir” (Kоdeks,
2022).
Soliq bazasi va soliq imtiyozlarining bogʻliqligini kоʻrsatib beruvchi bir qan
cha omillar
mavjud. Ular 1-jadvalda tasvirlangan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
213
1-jadval
Soliq bazasi va soliq imtiyozlarining bogʻliqligini tasvirlovchi omillar
№
Omillar
Soliq bazasiga ta’siri
1
Soliq tizimi
Soliq tizimi xususiyatlaridan kelib chiqib, turli imtiyozlar belgilanadi va soliq bazasi
shakllanadi
2
Iqtisodiy оʻsish
Imtiyozlar orqali iqtisodiy faollik ragʻbatlantiriladi va soliq bazasi kengayadi
3
Davlat siyosati Davlatning iqtisodiy siyosati va maqsadlaridan kelib chiqqan holda soliq
imtiyozlari belgilanadi va soliq bazasi kengayadi
4
Ijtimoiy omillar
Ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish maqsadida ayrim guruhlarga (kam ta’minlangan
oilalar) soliq imtiyozlari berilishi soliq bazasiga ta’sir qiladi
5
Soliq
qonunchiligi
Qonunlardagi оʻzgarishlar, jum
ladan, imtiyozlarning bekor qilinishi yoki yangi
imtiyozlarning joriy etilishi, soliq bazasini оʻzgartiradi
6
Xalqaro tajriba Xalqaro tajriba va standartlar orqali turli soliq imtiyozlari belgilanishi mumkin
Manba:
muallif ishlanmasi.
1-
jadvalda soliq imtiyozining soliq bazasiga ta’sirini izohlovchi omillar keltirilgan bоʻ
lib,
bu omillar oltita jihat bilan tasvirlanadi. Chunonchi,
soliq tizimi har bir davlatda оʻziga xos
bоʻlib, imtiyozlar qanday belgilanganishiga qarab soliq bazasi shakllansa, iqtisodiy оʻsayotgan
davlatlar soliq bazasini yanada
kengaytirish maqsadida kоʻproq soliq imtiyozlariga urgʻu
berishadi. Davlat siyosatining mazmuni ham soliq imtiyozlarining keng yoki tor berilishidan
kelib chiqib soliq bazasini kengaytirish yohud qisqartirish chora-tadbirlari bilan olib borilsa,
ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish maqsadida ayrim guruhlarga soliq imtiyozlari berish orqali
soliq bazasiga ta’sir qilish ijtimoiy omil hisoblanadi. Shuningdek, qonunlardagi оʻzgarishlar,
ya’niki, imtiyoz
larning bekor qilinishi yoki joriy etilishi sabab soliq bazas
i оʻzgartirilsa, soliqqa
oid xalqaro tajriba va standartlar ham soliq bazasini soliq chegirmalari asosida оʻzgartirishning
samarali usullaridan biri hisoblanadi.
Kоʻrib
turganigizdek, biz yuqorida tahlil etganimiz soliq bazasining soliqqa tortishning
bosh
qa elementlari bilan оʻzaro bogʻliqligi xususidagi qarashlar anchagina chuqur mushohada
etishga undaydigan mavzu bоʻlib, soliq bazasining soliqqa tortish elementlariga ta’sir etuvchi
umumiy omillarni keltirib chiqaradi.
4-rasm. Soliq bazasining soliqqa
tortish elementlariga ta’sir etuvchi omillari
Manba:
muallif ishlanmasi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
214
Yuqorida tasvirlangan 4-rasmda soliq bazasining soliqqa tortishning boshqa elementlari
bilan оʻzaro bogʻliqligi umumiy jihatdan tasvirlangan bоʻlib, unga kоʻra iqtisodiy, ijtimoiy,
x
alqaro omillar, soliq siyosati va turli sohalardagi оʻzgarishlarni оʻz ichiga oladi. Xususan,
iqtisodiy omillar tarkibi daromad darajasi, iqtisodiy оʻsish, inflyatsiya kabi ta’sirlar bilan
izohlansa, ijtimoiy omillar aholini ish bilan qamrab olinish darajasi, yoshlar va pensiya
yoshidagi aholi soni bilan namoyon bоʻladi.
Turli оʻzgarishlar tarkibi esa moliya bozoridagi va sanoat tarmoqlaridagi tebranis
hlarni
nazarda tutib, investitsiyalar va capital bozoridagi harakatlar, sanoat va boshqa tarmoqlardagi
оʻzgarishlar soliq bazasini shakllantirishdagi muhim rolini ta’kidlaydi. Xalqaro omillar fonida
esa xalqaro savdo va investitsiyalar, xalqaro bozorlardag
i, davlatlar оʻrtasidagi soliq
kelishuvlari e’tiborga olinadi. Albatta, bu omillar birgalikda soliq tizimin
ing samaradorligini
belgilaydi va davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim rol оʻynaydi.
Xulosa va takliflar.
Soliq bazasining soliq
elementlari bilan оʻzaro bogʻliqligi iqtisodiy tizimning
samaradorligi va barqarorligini ta’minlashda muhim
rol оʻynashini yuqoridagi tahlillar orqali
kоʻrish mumkinki, soliq elementlari, jumladan, soliq obyekti, s
oliq stavkalari, soliq davri va
soliq imtiyozlari davlat byudjetining moliyaviy resurslarini shakllantirishda va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishni qоʻ
llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu maqolada soliq
bazasining kengayishi va uning elementlari оʻrtasidagi bogʻliqlikni muhokama qilish orqa
li,
soliq siyosatining samaradorligini oshirish, iqtisodiy оʻsishni ragʻbatlantirish va adolatli soliq
tizi
mini yaratish mumkinligi kоʻrsatildi. Bunda, soliq elementlari оʻrtasidagi оʻzaro bogʻliqlik,
bir tomondan,
davlatning moliyaviy barqarorligini ta’mi
nlashga, ikkinchi tomondan, iqtisodiy
faoliyatni ragʻbatlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, soliq bazasi
ning kengayishi orqali
davlat ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish imkoniyatini ham oshiradi.
Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqqan holda quyidagi takliflarni berish mumkin:
1. Soliq stavkalarini va imtiyozlarni qayta kоʻrib chiqish orqali iqtisodiy faoli
yatni
ragʻbatlantirish va soliq bazasini kengaytirish maqsadida samarali strategi
yalar ishlab chiqilish
orqali soliq siyosatini doimiy takomillashtirib borish lozim;
2. Soliq tоʻlovchilar uchun qulaylik yaratish va soliq yigʻimlari hajmini yaxshilash
maqsa
dida soliq ma’lumotlarini raqamlashtirish va avtomatlashtirish jarayonlarini yanada
tezlashtirish zarur;
3. Soliq tizimi haqida aholini
muntazam xabardor qilish va ta’lim berish orqali soliq
tоʻlovchilarni faolligini oshirish va soliq intizomini kuchaytiri
sh kerak;
4. Soliq bazasining holatini doimiy ravishda monitoring qilish va baholash tizimini joriy
etish, shuningdek, natijalar asosid
a zarur оʻzgarishlarni kiritish muhimdir;
5. Soliq tizimini ijtimoiy adolat tamoyillariga asoslanib takomillashtirish, ya
’ni yuqori
daromadli qatlamlardan kоʻproq soliq olish va past daromadli qatlamlarga imtiyozlar berish
orqali ijtimoiy tenglikni ta’minl
ash darkor.
Ushbu takliflar amalga oshirilishi orqali soliq bazasining sifatli rivojlanishi va uning
elementlari оʻrtasidagi bogʻliqlik samarali tarzda boshqarilishi mumkin deb hisoblaymiz.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
Alan J. Auerbach., Martin Feldshteyn. (2002)
, “Handbook of Public Economics volume 4”,
-
October 21,. Editors: A.J. Auerbach, M. Feldstein. Hardback ISBN: 9780444823151
Friedman, M., Friedman, R.D. (1982). Capitalism and freedom.
Великобритания:
University
of Chicago Press.
Gary S. Becker (1976)
, “The Economic Approach to Human Behavior”., University of Chicago
Press,
–
314 p.
John Maynrad Keyns, (1936),
“The General Theory of Employment, Interest, and Money”
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
215
Jоʻrayev A., Shirinov
S., (2015)
Soliq statistikasi va prognozi: Оʻquv qоʻllanma/ Оʻzbekiston
Oliy va оʻrta maxsus ta’lim vazirligi;
–
T.
: “IQTISOD
-
MOLIYA”,
-312.
K
о
deks (2022)
Оʻzbekistо
n Respublik
а
sining S
о
liq k
о
deksi.
–
T.:
А
d
о
l
а
t.
Laffer A.B. (1981) Government exactions and revenue deficiencies //Cato J.
–
Т
. 1.
–
С
. 1.
Martin Feldstein (1976)
, “On the theory of tax reform”, Journal of Public Economics, Volume
6, Issues 1
–
2, Pages 77-104.
Michael Keen and Joel Slemrod. (2017), Journal of Public Economics, vol. 152, issue C, 133-
142
Musgrave R.A. (1989) Tax Analysis in Developing Country Settings.
–
World Bank.
Poterba J.M., Summers L.H. (1983)
Dividend taxes, corporate investment, and ‘Q’ //Journa
l
of Public Economics.
–
Т. 22. –
№. 2. –
С. 135
-167.
Ricardo, D. (1817), ‘The Principles of Political Economy and Taxation’, Dutton, New York.
Smith, A., (1776), The Wealth of Nations, Book 1. Lond. Methuen Co., 422 p.
Stiglitz, J. E. (2019). Selected Works of Joseph E. Stiglitz: Volume III: Rethinking
Microeconomics.
Великобритания:
OUP Oxford.
Vahobov A.V., Jоʻrayev A.S.
(2009)
Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy оʻquv yurtlari talabalari
uchun darslik / ОʻzR oliy va оʻrta
-
maxsus ta’lim vazirligi, Toshke
nt Moliya in-ti,
–
Toshkent: Sharq,
-448 b. (25
б
).
Xalikchayeva, S. (2021). O ‘ZBEKISTON SOLIQ TIZIMIDA MAVJUD SOLIQLAR BAZASINI
ANIQLASH TARTIBI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLARNING XUSUSIYATLARI. Iqtisodiyot va
taʼlim, (5), 255
-260.
Xalikchayeva, S. (2024). S
О
LIQ SIY
О
S
А
TINING S
О
LIQL
А
R B
А
Z
А
SIG
А
T
Аʼ
SIRINI B
А
H
О
L
А
SH
USULLARI.
Страховой рынок Узбекистана,
1(6), 47-50.
Худойкулов С.И.
(2020)
“Молия ва солиқлар”: Дарслик. –Т
.:
“
IQTISODIYOT
”, –
554 б.
(171
б)
