Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
120
OLIY TА’LIM XIZMАTLАRINI RIVOJLАNTIRISHNING АHАMIYATI VА ZАRURАTI
Ruziyeva Shaxlo Raupovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0005-4448-155X
shakhlo_ruzieva_raupovna@mail.ru
Annotatsiya.
Mazkur maqolada oliy ta’lim tizimining mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, uning
strategik ahamiyati, iqtisodiy o‘sish va innovatsion rivojlanishdagi o‘rni nazariy jihatdan yoritilgan.
Shuningdek, oliy ta’limni rivojlantirishdagi muammolar va qiyinchiliklar, jumladan, ta’lim sifati,
moliyalashtirish masalalari, mehnat bozori bilan uzviy bog‘liqlik, ilmiy maqola salohiyatining yetarli
emasligi kabi omillar tahlil qilingan. Maqolada muallif tomonidan oliy ta’lim tizimini
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Kalit so‘zlar:
оliy ta’lim, bilimlar iqtisodiyoti, innovatsion ta’lim, mehnat bozori, kadrlar
tayyorlash, ta’lim sifati, ta’lim tizimi, universitetlar va sanoat hamkorligi.
ВАЖНОСТЬ И НЕОБХОДИМОСТЬ РАЗВИТИЯ УСЛУГ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Рузиева Шахло Рауповна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В данной статье теоретически освещается влияние системы высшего
образования на экономику страны, ее стратегическое значение, роль в экономическом росте
и инновационном развитии. Также были проанализированы проблемы и трудности в
развитии высшего образования, в том числе такие факторы, как качество образования,
вопросы финансирования, тесная связь с рынком труда, недостаточный научно-
исследовательский
потенциал.
В
статье
автором
даны
рекомендации
по
совершенствованию системы высшего образования.
Ключевые слова:
высшее образование, экономика знаний, инновационное образование,
рынок труда, обучение, качество образования, система образования, сотрудничество
университетов и промышленности.
THE IMPORTANCE AND NECESSITY OF DEVELOPING HIGHER EDUCATION SERVICES
Ruziyeva Shakhlo Raupovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article theoretically covers the impact of the higher education system on the
country's economy, its strategic importance, its role in economic growth, and innovative development.
It also analyzed the problems and difficulties in the development of higher education, including such
factors as quality of education, financing issues, inextricable connection with the labor market
insufficient scientific potential. The article provides recommendations by the author for improving the
higher education system.
Keywords:
higher education, knowledge economics, innovative education, labor market,
training, quality of education, education system, universities and industrial cooperation.
UO‘K: 378.1
II SON - FEVRAL, 2025
120-125
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
121
Kirish.
Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi bevosita inson kapitalining rivojlanish
darajasiga bog‘liq. Oliy ta’lim tizimi jamiyatda malakali kadrlar tayyorlash, ilmiy maqolalarni
rivojlantirish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish orqali iqtisodiy taraqqiyotga sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda oliy ta’lim sohasi mamlakatning raqobatbardoshligini oshirish,
ijtimoiy farovonlikni ta’minlash va intellektual salohiyatni rivojlantirishning muhim omili
sifatida qaralmoqda. Mazkur maqolada oliy ta’limning mamlakat iqtisodiyotidagi roli tahlil
qilinadi, oliy ta’lim tizimining rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan asosiy muammolar aniqlanadi
hamda bu muammolarni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ilgari suriladi.
Oliy ta’lim nafaqat bilimli mutaxassislarni tayyorlash, balki iqtisodiyotning turli
tarmoqlariga innovatsiyalarni olib kirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun
ham xizmat qiladi. Yuqori sifatli oliy ta’lim tizimi iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, yangi ish
o‘rinlarini yaratish va aholi turmush darajasini yaxshilashga imkon beradi. Shu sababli, ko‘plab
mamlakatlar oliy ta’lim tizimini isloh qilish va uni zamonaviy talablar asosida
takomillashtirishga katta e’tibor qaratmoqda. Inson kapitalini rivojlantirish, yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash, mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar yetishtirish, oliy ta’lim
bitiruvchilarining innovatsion faoliyatiga jalb qilinishi oliy ta’limning rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi.
Adabiyotlar sharhi.
Maqolada keltirilgan adabiyotlar sharhi oliy ta’limni rivojlantirishga oid turli nazariy
yondashuvlarni o‘rganadi va bu sohadagi mavjud muammolarni hal etish uchun yangi usullarni
taklif etadi. Shuningdek, oliy ta’limning iqtisodiyotni mustahkamlashdagi roli, ilm-fan va
texnologiyalarga ta’siri haqida so‘z yuritilib, bu boradagi ilg‘or tajribalar tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi ilmiy tadqiqotlar va amaliyotdagi muvaffaqiyatli tajribalar orqali oliy ta’lim
tizimini yaxshilash bo‘yicha samarali tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Abdullaeva (2021) ta’kidlashicha oliy ta’lim tizimi iqtisodiy rivojlanishning muhim omili
sifatida mamlakatda yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar va texnologik
yangiliklarni ishlab chiqish orqali iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Xamidov (2020)
o’z maqolasida keltirishicha bugungi kunda oliy ta’lim tizimidagi asosiy muammo uning
amaldagi dasturlarining bozor talablariga mos kelmasligi, natijada iqtisodiyot sohalarida
malakali kadrlarning yetishmasligi yuzaga kelmoqda. Yuldashev (2023) ta’kidlashicha oliy
ta’limning iqtisodiyotdagi roli malakali kadrlar tayyorlash bilan cheklanmay, u ilm-fan va
texnologiyalarni rivojlantirish orqali ham davlat iqtisodiyotining barqaror o‘sishini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Shin va Jung (2022) ta’kidlashicha East Asia misolida oliy ta’lim tizimining iqtisodiyotga
ta’siri ko‘rsatilgan bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlashda asosiy
omil hisoblanadi. Deloitte va Touche (2021) Oliy ta’limni rivojlantirishning iqtisodiy natijalari
nafaqat kadrlar tayyorlash bilan cheklanib qolmaydi, balki u innovatsiyalar va ilmiy
tadqiqotlarni amalga oshirish orqali iqtisodiyotda yangi imkoniyatlar yaratadi. Mazzarol,
Soutar va Huisman (2020) Oliy ta’lim tizimi iqtisodiy o‘sishning asosiy omili sifatida yuqori
malakali kadrlarni tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar va texnologiyalarni rivojlantirish orqali
mamlakatning global raqobatbardoshligini oshiradi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada oliy ta'lim xizmatlarining rivojlanishiga ta'sir qiluvchi omillar, oliy ta'lim
tizimining rivojlanishiga oid nazariy kontseptlar va oliy ta'lim tizimidagi ijtimoiy va iqtisodiy
talablarga moslashuvi tahlil qilindi. Oliy ta'lim xizmatlarini rivojlantirishning iqtisodiy va
ijtimoiy natijalari ko’rib chiqildi. Oliy ma’lumotli aholining iqtisodiy o‘sishdagi roli qanday
ekanligi va oliy ta’lim tizimining rivojlanishiga ta’sir etuvchi muammolar tahlil qilindi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
122
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Oliy ta’lim tizimi mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatadi. U iqtisodiy resurslarning samarali ishlatilishini ta’minlash, innovatsiyalarni
rivojlantirish va malakali kadrlar tayyorlash orqali iqtisodiyotni mustahkamlashga xizmat
qiladi. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, ilmiy tadqiqotlarni rag‘batlantirish va ta’lim
tizimining global miqyosda raqobatbardoshligini oshirish orqali mamlakat iqtisodiyoti o‘sishi
mumkin.
1-jadval
Oliy ma’lumotli aholining iqtisodiy o‘sishdagi roli
Ko‘rsatkich
Rivojlangan
mamlakatlar
Rivojlanayotgan
mamlakatlar
Oliy ma’lumotli ishchi kuchi ulushi (%)
50-70%
15-40%
Ilmiy maqolalarga ajratilgan mablag‘
(YIMdan foiz)
2-4%
0.3-1%
Ishsizlik darajasi (%)
3-6%
8-15%
Shu bilan birga, oliy ta’limni rivojlantirishda qator muammolar va qiyinchiliklar mavjud.
Ta’lim sifati, moddiy-texnik baza yetishmovchiligi, xalqaro standartlarga mos keladigan o‘quv
dasturlarining yo‘qligi, kadrlar tayyorlashda mehnat bozori talablarining hisobga olinmasligi
kabi masalalar oliy ta’lim tizimining samaradorligini pasaytirishi mumkin. Bundan tashqari,
oliy ta’lim muassasalarining moliyaviy ta’minoti, ilmiy maqolalar va innovatsion faoliyatni
rivojlantirishdagi cheklovlar ham dolzarb muammolar qatoriga kiradi.
Shunday ekan, ushbu maqolaning asosiy maqsadi – mamlakat iqtisodiyotida oliy
ta’limning o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish, shuningdek, oliy ta’limni rivojlantirishga to‘sqinlik
qilayotgan muammolar va qiyinchiliklarni o‘rganish hamda ularni hal qilish bo‘yicha takliflarni
ilgari surish hisoblanadi. Ushbu mavzu bo‘yicha olib boriladigan ilmiy izlanishlar oliy ta’lim
tizimini takomillashtirish va uning iqtisodiy taraqqiyotga qo‘shayotgan hissasini oshirishga
qaratilgan muhim strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning
eng asosiylaridan biri inson kapitalining shakllanishidir. Oliy ta’lim esa inson kapitalini
rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, zamonaviy bilim va innovatsiyalarni ishlab
chiqish, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash hamda iqtisodiyotning turli sohalariga
integratsiya qilishda muhim ahamiyatga ega.
Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’lim tizimining rivojlanganligi va iqtisodiy o‘sish
o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud. Jahon Banki va BMT ma’lumotlariga ko‘ra, yalpi ichki
mahsulot (YIM)ning o‘sish darajasi oliy ta’lim sifatiga bog‘liq bo‘lib, har yili oliy ta’limga
investitsiyalar 1% ga oshirilsa, iqtisodiyotning o‘sish sur’ati 0,3–0,5% ga tezlashishi mumkin.
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanish sharoitida mehnat bozori yuqori malakali kadrlarni talab
qiladi. Oliy ta’lim esa kasbiy kompetensiyalar, ilmiy-maqola salohiyati va innovatsion fikrlash
qobiliyatiga ega bo‘lgan mutaxassislarni tayyorlaydi.
2-jadval
Oliy ta’limning mamlakat iqtisodiyotidagi roli
Ko‘rsatkich
Rivojlangan
mamlakatlar (%)
Rivojlanayotgan
mamlakatlar (%)
Oliy ma’lumotli aholi ulushi
50-70%
15-40%
Innovatsion startaplar ulushi
60%
20%
YIMdagi ilmiy maqola ulushi
2-3%
0.3-1%
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
123
Ilmiy maqolalar va innovatsiyalar iqtisodiy rivojlanishning muhim manbalaridan biridir.
Innovatsion iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
Ilmiy maqolalar va texnologik rivojlanish
Startap ekotizimining shakllanishi
Ta’lim va sanoat integratsiyasi
Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’lim va ilmiy maqolalarga investitsiya
ajratayotgan mamlakatlar (AQSh, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya) eng yuqori iqtisodiy
o‘sish sur’atlariga ega.
Oliy ta’lim tizimining rivojlanishiga ta’sir etuvchi qator muammolar mavjud. Ularning
asosiylari quyidagilar:
Ta’lim sifatining pastligi, o‘quv dasturlarining zamonaviy mehnat bozori talablariga javob
bermasligi, kadrlar malakasining xalqaro standartlarga mos kelmasligi, professor-
o‘qituvchilarning ilmiy salohiyatining pastligi shular jumlasidandir.
3-jadval
Oliy ta’lim tizimining rivojlanishiga ta’sir etuvchi muammolar
Muammo
Rivojlangan
mamlakatlar (%)
Rivojlanayotgan
mamlakatlar (%)
O‘quv dasturlarining eskirganligi
10%
60%
O‘qituvchilarning ilmiy darajasi
yetarli emasligi
20%
55%
Mehnat bozori bilan uzviy bog‘liq
emasligi
15%
70%
Oliy ta’limni moliyalashtirish muammolari. Ko‘plab mamlakatlarda oliy ta’lim
muassasalari yetarli moliyaviy mablag‘ga ega emas. Oliy ta’limni moliyalashtirishning asosiy
manbalariga davlat budjeti, xususiy sektor sarmoyalari, xalqaro grantlar va fondlar kiradi.
Ilmiy-maqola faoliyatining yetarlicha rivojlanmaganligi. Ilmiy maqolalar yetarli darajada
rivojlanmaganligi oliy ta’limning iqtisodiyotga ta’sirini pasaytiradi.
Shunday qilib, oliy ta’lim tizimini rivojlantirish mamlakat iqtisodiyotining barqaror
o‘sishi va xalqaro raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli, bu sohada chuqur
islohotlar amalga oshirilishi lozim. Innovatsion taraqqiyot va ilmiy maqolalar, texnologik
rivojlanishning tezlashishi, ilmiy innovatsiyalar orqali yangi ishlab chiqarish sektorlarini
yaratish, ilmiy-maqola natijalarini iqtisodiy amaliyotga joriy etish mamlakatimiz iqtisodiyotiga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Oliy ta’limni rivojlantirishga innovatsion yondashuvlarga raqamli texnologiyalarni
integratsiya qilish, STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) ta’lim modeli,
ta’lim-sanoat integratsiyasi, blokcheyn texnologiyalari va smart shartnomalar, gamifikatsiya va
ta’limda interaktiv yondashuvlar kiradi. Hozirgi kunda oliy ta’limni raqamlashtirish global
tendensiyaga aylangan. Bularga quyidagilar kiradi. Massive Open Online Courses (MOOC) –
masofaviy ta’lim platformalari (Coursera, EdX, Udemy), sun’iy intellekt (AI) asosida ta’lim –
talabalar bilim darajasini tahlil qilish va individual o‘quv dasturlarini ishlab chiqish, virtual va
kengaytirilgan reallik (VR & AR) – muhandislik, tibbiyot va boshqa sohalarda amaliy
mashg‘ulotlarni simulyatsiya qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu yondashuv texnik va ijodiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, u quyidagi ustunliklarga ega. Ilm-fan va
texnologiyaga asoslangan ta’lim, rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorining talablariga javob
beradigan kadrlar tayyorlash, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvni rivojlantirish kabi
yo’nalishlar o’rganiladi.
Oliy ta’lim va biznes hamkorligi kuchaytirilishi kerak. Bu quyidagilarga imkon yaratadi.
Universitetlarning startap ekotizimiga kirishi, katta kompaniyalar bilan hamkorlikda amaliy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
124
mashg‘ulotlar va stajirovkalar tashkil qilish, kafedra va laboratoriyalarni sanoat bilan bog‘liq
holda modernizatsiya qilish jarayoni hamkorlik dasturlariga kiradi.
4-jadval
Ilmiy ishlanmalarni iqtisodiyotga tatbiq etish bo‘yicha davlatlar tahlili
Mamlakat
Ilmiy maqolalarga ajratilgan
mablag‘(YIM foizida)
Ilmiy ishlanmalarni amaliyotga tatbiq
etish ko‘rsatkichi (%)
AQSh
2.7%
65%
Germaniya
3.0%
70%
O‘zbekiston
0.2%
25%
Akademik kredit tizimi va diplomlarni blokcheyn asosida yuritish – bu talabalarning
akademik yutuqlarining soxtalashtirilishining oldini oladi va xalqaro tan olinishini oshiradi.
Ta’lim grantlarini shaffof ajratish – moliyaviy resurslarning adolatli taqsimlanishini
ta’minlaydi. O‘yin texnologiyalaridan foydalanish – talabalar motivatsiyasini oshiradi.
Simulyatsion mashg‘ulotlar – tibbiyot, muhandislik va iqtisod sohalarida qo‘llanilishi mumkin.
Liderlik va tadbirkorlik kurslari – yosh mutaxassislarning bozor talablariga javob bera olishi
ta’minlanadi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, yuqoridagi tahlillar orqali quyidagi takliflar ilgari
surilishi mumkin. Ta’lim dasturlarini modernizatsiya qilish, mehnat bozori talablariga mos
o‘quv rejalarini ishlab chiqish, oliy ta’lim muassasalarini xususiy sektor bilan integratsiya qilish,
moliyalashtirish tizimini yaxshilash, davlat budjetidan ajratiladigan mablag‘larni ko‘paytirish,
ilmiy maqolalar va startap loyihalarini qo‘llab-quvvatlash, ilmiy maqolalarni amaliyotga tatbiq
etish, ilmiy ishlanmalarni sanoatga joriy qilish, innovatsion markazlar va texnoparklarni
kengaytirish alohida ahamiyat kasb etib kelmoqda. Oliy ta’lim tizimining iqtisodiyotdagi o‘rni
beqiyos bo‘lib, u inson kapitalini rivojlantirish, innovatsion taraqqiyot va ilmiy-maqolalarni
qo‘llab-quvvatlash orqali mamlakatning global raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Oliy ta’limning samaradorligini oshirish uchun quyidagi innovatsion yondashuvlar joriy etilishi
zarur:
1.
Raqamli texnologiyalarni integratsiya qilish
2.
STEAM ta’lim modelini rivojlantirish
3.
Ta’lim va sanoat o‘rtasida yaqin aloqalarni yo‘lga qo‘yish
4.
Ilmiy-maqola faoliyatini tijoratlashtirish
5.
Blokcheyn va sun’iy intellekt kabi zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish
Mamlakat iqtisodiyoti uchun oliy ta’lim tizimini modernizatsiya qilish – bu zamonaviy
raqobatbardosh kadrlarni yetishtirish, innovatsiyalarni rivojlantirish va ilm-fanni amaliyotga
tatbiq qilishning asosiy omili hisoblanadi. Shunday ekan, oliy ta’lim va iqtisodiy rivojlanish
o‘rtasidagi bog‘liqlikni mustahkamlash, zamonaviy texnologiyalar va innovatsion
yondashuvlarni joriy qilish strategik ahamiyatga ega bo‘lib, kelajakda mamlakat taraqqiyotiga
kuchli turtki berishi kutilmoqda.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Abdullaeva, M. (2021). "Oliy ta'lim tizimining mamlakat iqtisodiyotiga ta'siri va uning
rivojlanish yo'llari". Tashkent: O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi.
Deloitte & Touche (2021). "The Economic Impact of Higher Education". Journal of Economic
Studies, 48(2), 234-250. https://doi.org/10.1108/JES-09-2020-0435
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, fevral
www.e-itt.uz
125
Mazzarol, T., Soutar, G. N., & Huisman, J. (2020). "The Role of Higher Education in Economic
Development:
The
Case
of
Australia".
Higher
Education,
79(5),
891-908.
https://doi.org/10.1007/s10734-019-00432-7
Shin, J. C., & Jung, J. (2022). "Rethinking the Role of Higher Education in Economic
Development: The Case of East Asia". Higher Education Quarterly, 76(2), 180-200
.
https://doi.org/10.1111/hequ.12398
Xamidov, R. (2020). "Oliy ta'limni rivojlantirish: Muammolar va istiqbollar". Oliy ta'lim
jurnali, 5(2), 22-31.
Yuldashev, S. (2023). "Oliy ta'lim tizimining iqtisodiy rivojlanishga ta'siri". Oliy ta'lim va
iqtisodiyot, 7(1), 50-55.
