3
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
IJTIMOIY FANLAR
Zokirova Nigora
Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti assistenti
UO‘K: 130.3+37.035-053.81
MILLIY O‘ZLIKNI ANGLASHDA SALBIY HODISALARNI BARTARAF
ETISH YO‘LLARI VA SHAKLLARI
ПУТИ И ФОРМЫ УСТРАНЕНИЯ НЕГАТИВНЫХ СОБЫТИЙ В
ПОНИМАНИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ
Закирова Нигора
Ассистент Ташкентского института текстильной и
легкой промышленности
Kalit so‘zlar:
.
globallashuv,
axborot jamiyati,
ijobiy
imkoniyatlar,
salbiy hodisalar,
milliy o‘zlikni
anglash.
Annotatsiya.
Maqolada milliy o‘zlikni anglashda salbiy
hodisalarni bartaraf etish yo‘llari va shakllari ilmiy jihatdan
tahlil qilingan. Yangi O`zbekiston yoshlarida intellektual
salohiyatini kuchaytirish maqsadida axborotlashgan jamiyatda
yoshlar milliy o`zligidan bеgonalashuvining oldini olish
sabablari va mеxanizmlarini yoritish eng dolzarb vazifalar
keltirilgan. Maqolada O`zbеkiston va xorijiy olimlar asarlariga
tayangan holda milliy o`zlikdan bеgonalashuv va uni oldini
olish chora-tadbirlari asoslab bеrilgan.
Ключевые
слова:
глобализация,
информационное
общество,
позитивные
возможности,
негативные
явления,
национальная
идентичность.
Аннотация.
В статье анализируются пути и формы
преодоления
негативных
явлений
в
понимании
национальной идентичности. Одной из наиболее
актуальных задач является выяснение причин и
механизмов предотвращения отчуждения молодежи от
национальной идентичности в информационном обществе
с целью укрепления интеллектуального потенциала
молодежи нового Узбекистана. В статье, опираясь на
работы узбекских и зарубежных ученых, обосновывается
отчуждение от национальной идентичности и меры по его
предотвращению.
4
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
WAYS AND FORMS OF REMOVING NEGATIVE EVENTS IN THE
UNDERSTANDING OF NATIONAL IDENTITY
Zakirova Nigora
Assistant at the Tashkent Institute of Textile and
light industry
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.
Jahondagi murakkab global o‘zgarishlar va
axborotlashuv jarayoni har bir millat va elatning o‘ziga xos an’analari, madaniyati va
tilini rivojlanish tendensiyalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. shuning bilan bir qatorda
sivilizatsiya taraqqiyotining o‘ziga xos bosqichi hisoblanayotgan axborotlashgan
jamiyatda yoshlarni milliy o‘zligidan begonalashuvi muammosini hal etish tobora
dolzarb ahamiyat kasb etadi. uning asosiy sababi birinchidan, jamiyatning hozirgi
holati, yuqori texnologik madaniyatning yoshlar ongi va dunyoqarashiga ta’siri bilan
bog‘liq jarayon bo‘lsa, ikkinchidan, axborotlashuv sharoitida hayotning yangi
shakllarining paydo bo‘lishi, dunyoning ilmiy-madaniy manzarasini o‘zgarishi
ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyalari ta’sirida sodir bo‘lmoqda.
Dunyoning mashhur universitet va ilmiy tadqiqot markazlarida olib borilgan
tadqiqotlardan ma’lum bo‘ladiki, sivilizatsiyaviy taraqqiyotni o‘ziga xos bosqichi
bo‘lgan axborotlashgan jamiyatda radiotexnika, neyromatematika, kognitiv fan,
psixologiya, neyrofiziologiya, sotsiologiya va boshqa fan sohalaridagi axborotlashuv
va ijtimoiylashuv bilan bog‘liq innovatsion jihatlarni yoshlar ongi, dunyoqarashi,
turmush tarzi, milliy mentaliteti, milliy qadriyatlari, ma’naviy-axloqiy va ijtimoiy-
madaniy ideallariga ta’siri tobora ortib bormoqda. shu bilan birga dunyoda
axborotlashgan jamiyatda begonalashuv muammosiga ta’sir o‘tkazayotgan omillar,
yemirilish sabablari, globallashuv sharoitida millat va uning begonalashuvi
munosabatlarini o‘rganishda bir-biriga zid bo‘lgan g‘oyalarning ilgari surilishi va uni
Keywords:
globalization,
information
society, positive
opportunities,
negative
phenomena,
national identity.
Annotation .
The article scientifically analyzes the ways and
forms of overcoming negative phenomena in the understanding
of national identity. One of the most urgent tasks is to find out
the reasons and mechanisms for preventing the alienation of
young people from national identity in the information society
in order to strengthen the intellectual potential of the youth of
new Uzbekistan. Based on the works of Uzbek and foreign
scientists, the article substantiates alienation from national
identity and measures to prevent it.
5
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
oldini olish yo‘llari, shaxs ma’naviyatini yuksaltirish kabi masalalarga alohida e’tibor
qaratilmoqda.
Yangi O‘zbekiston yoshlarini milliy o‘zligidan begonalashuvini oldini olishda
axloqiy, estetik, intellektual madaniyatini yuksaltirish, ayniqsa ulardagi axborot
iste’mol madaniyatini yuksak darajaga olib chiqish muhim hisoblanadi. zero,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev aytganlaridek: “Bugungi tez
o‘zgarayotgan dunyo insoniyat oldida yangi-yangi, buyuk imkoniyatlar ochmoqda, shu
bilan birga, ularni ilgari ko‘rilmagan turli yovuz xavf-xatarlarga ham duchor
qilmoqda” [1, 23-b.]. Shu boisdan mamlakatimizda yoshlarni globallashuv va
axborotlashuv ta’sirida ma’naviy begonalashuv holatiga tushib qolmasliklari uchun
sog‘lom muhitni yaratish, ularni barkamol inson qilib tarbiyalashda milliy urf-odatlar,
an’analardan samarali foydalanish, shuningdek bu borada maqsadli, tizimli ravishda
ma’naviy-axloqiy va ma’rifiy-tarbiyaviy ishlarni yanada kengaytirish dolzarb vazifa
hisoblanadi.
Maqolaning
ilmiy
yangiligi.
Maqolada
axborotlashgan
jamiyatda
begonalashuv hodisasi (ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi inqiroz
hodisasi sifatida) namoyon bo‘lishi, begonalashuv fenomenini har tomonlama talqin
qilingan holda uning universal-ontologik va ekzistensial o‘lchovlari ochib berildi.
Shuningdek, axborotlashgan jamiyatda yoshlar milliy o‘zligini anglashda oila, mahalla
va ta’lim muassasalarining o‘rnini aniqlash doirasidagi turli tushuncha, prinsiplar
hamda konseptual yondashuvlarni tahlil qilishda mazkur masalalarga doir qarashlar
falsafiy va mantiqiy izchillik asosida o‘rganib chiqildi.
Keyingi vaqtlarda axborot kommunikatsion texnologiyalar rivojlangan
mamlakatlarda yoshlarni milliy o‘zligidan begonalashuvini oldini olib, uning
oqibatlarini bartaraf qilishda ijtimoiy-falsafiy fanlarning tutgan o‘rni va ahamiyatini
oshirishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda jiddiy muammolar kuzatilmoqda. Chunki
bugungi axborotlashuv sharotida milliy identifikatsiya muammolarini hal etishning
ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyatini prakseologik hamda pragmatik jihatdan tadqiq
qilishga bo‘lgan e’tibor tobora sustlashib bormoqda. Shu boisdan ham tadqiqotimizda
axborotlashgan jamiyatda yoshlar milliy o‘zligidan begonalashuvining oldini olish
omillarini falsafiy bilimlar kontekstida kompleks o‘rganishga alohida e’tibor
qaratganmiz.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
Hozirgi axborotlashuv sharoitida individual
o‘ziga xoslikning yanada universal darajadagi qadriyatlar asosida shakllanish
tendensiyasi haqida ko‘proq gapirilmoqda. Liberal qadriyatlar insonning shaxs sifatida
rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi deb hisoblaydiganlar ko‘p. Masalan,
S.Otamuratovning “Globallashuv va millat” (siyosiy-falsafiy tahlil) asarida
globallashuv jarayonining avj olish sharoitida millat taqdiri va uning istiqboli masalasi
6
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
alohida fundamental tadqiqot sifatida o‘rganilgan [3, 194-b.]. S.Otamuratov ushbu
mavzuda liberal qadriyat sifatida baholaganlar, chunki har bir inson o‘zi uchun
begonalashuv jarayoniga javob beradi.
N.Jo‘rayevning fikricha, hozirgi globallashuv sharoitida xorijdan turli
buzg‘unchi g‘oyalarning shiddat bilan kirib kelayotgan, xususan, ommaviy madaniyat
orqali turmush tarzimiz va milliy aqidalarimizga zid bo‘lgan madaniyatlararo
integratsiya niqobi ostida “madaniy terror” shaklidagi buzg‘unchi g‘oyaviy ta’sirlar
kuchayib borayotgan diniy aqidaparastlik, terrorizm, ekstremizm tahdid solayotgan bir
paytda ular asosan hali dunyoqarashi va hayotiy tasavvurlari to‘liq shakllanmagan
yoshlarni yo‘ldan ozdirishga qaratilayotganini [4, 64-b.] inobatga olsak, bu o‘z
navbatida ma’naviy tahdidlarga qarshi kurashish mexanizmlarini takomillashtirish
lozimligini taqazo etadi.
R.Samarovning ta’kidlashicha: “Xavfsizlik nazariyasida “tahdid” tushunchasi
asosiy o‘rin egallab, xavfning ehtimollik darajasidan reallikka o‘tish jabhasi bo‘lib, u
xavfning bilvosita hamda bevosita shakli yoki shaxs, jamiyat va davlat (shu jumladan
dunyo hamjamiyati)ning manfaatlari, milliy qadriyatlar, milliy hayot tarzi uchun xavfli
shart-sharoit va omillar majmuasi bo‘lib, jamiyatda mavjud yoki yuzaga kelish
ehtimoli bor bo‘lgan real ziddiyatlarning namoyon bo‘lishidir. Ularni tasniflashda
asosan tahdidlarning kelib chiqish manbasi inobatga olinadi” [5, 26-b.]. Shunday ekan,
ma’naviy tahdidlardan yangi O‘zbekistonda voyaga yetmagan yoshlarni himoyalash
uchun globallashuv avj olayotgan bugungi kunda milliy tarbiyaning strategik
yo‘nalishini keng ma’nodagi ma’naviyatimizni millatimizga yot bo‘lgan turli zararli
ta’sirlardan himoya qilish, uni yoshlarimiz ongi, qalbi, dunyoqarashining ajralmas
qismiga aylantirish [3, 187 b.], yoshlarning hayoti uchun muhim bo‘lgan axborotni
to‘g‘ri va o‘z vaqtida yetkazish, milliy urf-odatlar, qadriyatlar, axloqiy me’yorlar,
etnik-madaniy, milliy tarixiy ildizlarni asrash, jamiyat a’zolarini milliy g‘urur,
tinchlikparvarlik bag‘rikenglik va ma’rifatparvarlik ruhida tarbiyalash lozim.
E.Fromm begonalashtirishning ekzistensial jihatiga e’tibor qaratgan [6, 447 b.].
Ekzistensializm va ushbu yo‘nalish vakillari aksiologik, psixologik va ijtimoiy-
madaniy omillarni hisobga olgan holda o‘z qarashlarida begonalashuv tabiatini
chuqurroq anglashga yaqin kelishgan. Ushbu masalada nemis mutafakkiri
F.Nitsshening begonalashuv hodisasi haqidagi qarashlari begonalashuv haqidagi
nazariyalarning evolyutsiyasini belgilab bergan [7, 606-884-b.].
Begonalashuv haqida Sartrning fikri bo‘yicha, vaqt o‘tishi bilan odam tobora
begonalashgan mavjudotga aylanadi, bu hatto ularning fikr yuritishini ham
standartlashtiradi [8, 207-209-bb]. Shuning uchun ham ilm-fan insonga nisbatan
tajovuzkor, uning begonalashuvini namoyon qiluvchi kuchga aylanadi.
7
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
Shubhasiz, umuminsoniy qadriyatlarning mavjudligi tarixning hech bir davrida
inkor etilmagan. Bu jihat O‘zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivojida yanada yaqqol
namoyon bo‘ldi. O‘zbek faylasuf olimlari insonning milliy va umuminsoniy
qadriyatlar asosida kamolotga yetishi haqida azaldan bahs-munozara yuritib keladilar.
Shuni e’tirof etish kerakki, globallashuv bosqichida insoniyatning ahamiyati ortdi.
Endi siz dunyoning eng chekka burchagidagi axborotlar manbaiga tezkor kirishingiz
mumkin. Mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar jadal kengayib, chuqurlashib
bormoqda. Turli tillarni bilish hayotning zaruratiga aylanadi. Masalan, ingliz tilini
bilmasdan turib, jahon ilm-fani va madaniyatidagi muhim o‘zgarishlardan xabardor
bo‘lish juda qiyin. Muqarrar ravishda har bir shaxs turli xil madaniy muhit bilan aloqa
qiladi va turli e’tiqodli odamlar bilan muloqot qiladi. Bu masala davlatlararo
munosabatlarni rivojlantirish nuqtayi nazaridan dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Global miqyosda siyosiy, geosiyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar avtomatik
tarzda har bir shaxsni ma’lum axborot oqimi tizimiga jalb qiladi. Natijada, inson
ko‘plab ma’lumotlar almashinuvi muhitida yashash va ishlashga to‘g‘ri keladi, bu esa
ma’naviy-ruhiy xususiyatlarda jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirishni talab qiladi.
Majoziy ma’noda aytganda, har qanday jamiyat uchun individual va jamoaviy o‘ziga
xoslikni shakllantirishda bunday ekologik ta’sirlarning muhim rolini inkor etib
bo‘lmaydi. Ammo muammoni umuman cheklash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Gap shundaki, har
bir jamiyatning o‘ziga xos tarixiy rivojlanish yo‘li bor. Shunga ko‘ra, alohida ruhiy
xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxs turi shakllanadi. Bu yerda diniy va ma’naviy-
madaniy qadriyatlarning ahamiyatini ta’kidlash kerak. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, din
omili barcha sivilizatsiyalarda yetakchi rol o‘ynagan. Tarixiy tajribaga asoslangan
holda vaziyatni murakkablashtiradigan omillar qatorida O‘zbekistonda dinning siyosiy
va mafkuraviy darajada targ‘ib qilinishi ham bor. Bu masala din nuqtayi nazaridan juda
keskin tus olishi ham mumkin. Islom voqeligidagi milliy-axloqiy qadriyatlar tizimi,
hayot tarzi sifatida targ‘ib qilinsa, butunlay boshqacha manzara paydo bo‘ladi. Shu
o‘rinda yana bir muhim jihatga e’tibor qaratishimiz kerak. Gap shundaki, yuqorida
qayd etilgan xususiyatlarning avloddan-avlodga o‘tish mexanizmlari asrlar davomida
shakllangan. Zamonaviy jamiyatshunos olimlarning fikriga ko‘ra, bu jarayon doimo
davom etadi. Ma’lum bo‘lishicha, o‘ziga xoslik masalasining individual va jamoaviy
darajada ikki jihati bor. Birinchidan, asrlar davomida shakllangan ijtimoiy-madaniy
omillarning o‘tish mexanizmi tufayli o‘zgarmas qadriyatlar tizimining mavjudligi
bo‘lsa, ikkinchidan, bu tizimga vaqti-vaqti bilan qo‘shiladigan, shartli ravishda “aqliy
yadro» deb ataladigan dinamik qiymatlar tizimining mavjudligi bilan belgilanadi.
Aslida, individual va jamoaviy darajadagi o‘ziga xoslik bu ikki jihatning birikmasidir.
Muayyan tarixiy bosqichda ularning nisbati ularning shaxsini belgilaydi. Xususan,
8
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
milliy o‘zlik shu asosda shakllanadi va rivojlanadi. Ayni paytda diniy-axloqiy
qadriyatlar “aqliy yadro»da asosiy o‘rin tutishini ta’kidlash lozim.
Yevropada P.Hatton, M.Xalbvaks, F.Aries, J.Mishle, E.Hobsbaum, U.Ong,
Rossiyada
I.M.Saveleva,
J.T.Toshenko,
V.I.Merkushin,
A.V.Poletaev,
A.M.Rutkevich, Y.Assman, V.V.Likova va boshqalarni keltirish mumkin. Bu
yondashuv milliy o‘zlikni anglash mazmuni tarixiy asosga egadir [9, 131-b.], degan
taxminga asoslanadi. Bu shuni anglatadiki, barcha davrlar uchun o‘zgarmaydigan
qadriyatlar tizimi yo‘q. Ijtimoiy evolyutsiya nuqtayi nazaridan milliy o‘ziga xoslik har
bir tarixiy bosqichda o‘ziga xos tuzilish va mazmunga ega bo‘ladi. Shuning uchun
zamonaviy davr uchun bu masala o‘z tushuntirishiga ega bo‘lishi kerak. Yuqorida
nomlari keltirilgan tadqiqotchilarning Yevropa va Rossiya tajribasi asosida olib
borilgan tahlillari bu xulosani tasdiqlaydi. 13-asrdayoq Kanbatisto Viko “millat
kemasi» hayotiy tajribada to‘plangan “donolik» bilan olg‘a siljishini, lekin u doimo
yorqin xotiralarga qaytib, yangi lingvistik, institutsional, ijtimoiy, madaniy va
hokazolarni yaratganini yozgan edi. Italiyalik olimning bu pozitsiyasi keyinchalik
Yevropada rivojlantirildi va qo‘llash doirasi kengaytirildi. Bu jarayonda fransuz
tadqiqotchilarining izlanishlarini alohida ta’kidlashimiz kerak. Jumladan, M.Aries,
F.Fyure, A.Olyar, J.Mishle, M.Fucault, M.Hobsbaum, P.Nora va boshqalar mentalitet,
an’ana, zamonaviylik, individual va jamoaviy o‘zlikni yangilash, tarixiy xotira
tushunchalari kontekstida tahlil qilishga harakat qildilar. Ulardan ba’zilari fransuz
inqilobi fransuzlar mentalitetiga kiritgan o‘zgarishlarni maxsus o‘rgandilar. Fransuz
inqiloblari an’analarining ijtimoiy-madaniy va psixologik hayotga ta’sirini o‘rgangan
olimlar bu jarayonning ma’naviy-ruhiy darajadagi turli ko‘rinishlarini aniqladilar.
Ma’lum bo‘ladiki, tarixning har bir davridagi an’analarning o‘zgarishi jamiyat
psixik tizimining barcha darajalarida sodir bo‘layotgan jarayonlar bilan bog‘liqdir.
Hozirgi zamonda masalaning siyosiy jihati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu tahlil milliy
o‘zlikni shakllantirishda murakkab omillarning rolini yaqqol ochib beradi. Xususan,
milliy o‘zlikni anglashda siyosiy o‘zlikning muhim o‘rni haqida fikr yuritish zarur.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqot jarayonida xolislik, tizimli yondashuv,
tarixiylik va mantiqiylik, gnoseologik va aksiologik tahlil kabi tamoyillarga tayanildi.
Ilmiy izlanishlar jarayonida analiz va sintez, kuzatish, qiyosiy tahlil, vorisiylik,
umumlashtirish, kompleks yondashuv kabi tadqiqot usullaridan foydalanilgan.
ASOSIY QISM
Fuqarolik o‘ziga xosligi tuzilishi uchta asosiy elementni o‘z ichiga oladi.
Birinchidan, kognitiv - o‘sha ijtimoiy hamjamiyatga mansublik haqidagi tasavvurlar,
ikkinchidan, qadriyat - tegishlilik faktiga ijobiy yoki salbiy munosabat, uchinchidan,
hissiy - fuqarolik jamiyatini guruh a’zosi sifatida qabul qilish yoki qabul qilmaslik.
Ko‘rinib turibdiki, hozirgi bosqichda milliy va fuqarolik o‘ziga xosligini farqlash juda
9
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
qiyin. Lekin ularni butunlay tenglashtirish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Agar fuqarolik o‘ziga
xosligi, umuman olganda, ijtimoiy o‘zlikni anglashning tarkibiy qismi bo‘lsa, milliy
o‘ziga xoslik kengroq ma’noga ega. Shu ma’noda milliy o‘zlikni, fuqarolikni o‘ziga
xosligi darajasidagi siyosiy, etnik va madaniy o‘ziga xosliklarning yig‘indisi sifatida
tasavvur qilish mumkin.
Yangi axborot olamining rivojlanishi ham begonalashuv muammosini bartaraf
etmaydi. Inson virtual kompyuter dunyosiga qanchalik ko‘p kirsa, haqiqiy dunyo
undan shunchalik uzoqlashadi, natijada qo‘rquv yoki haqiqiy ijtimoiy munosabatlar
dunyosiga qaytishni istamaydi. Inson va tabiat o‘rtasidagi tafovut kengayib bormoqda.
Axborot inqilobi arafasida ba’zi olimlar, xususan, futurologlar, masalan, Elvin
Toffler jamiyatning yangi shaklini optimistik nuqtai nazardan ta’riflaydi va
axborotlashgan jamiyatda jozibali istiqbolni ko‘rsatadi. Aslida esa ba’zi hollarda
axborotlashgan jamiyatda odamlar kutilmaganda kompyuter jinoyati, internetdagi
firibgarlik, internetga qaramlik kabi axborot texnologiyalarining salbiy tomonlariga
guvoh bo‘lishadi. Falsafiy nuqtai nazardan qaraganda, yangi axborot texnologiyalari
muqarrar ravishda ko‘plab yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Begonalashuvning
bu yangi turini axborot begonalashuvi yoki ramziy begonalashuv deb ham atash
mumkin. Sanoat inqilobidan keyin tobora jiddiy ijtimoiy muammoga aylanib
borayotgan begonalashuv hodisasi ham turli shakllarda ifodalanishi mumkin.
Moddaning begonalashuvi eski muammodir. Biroq, axborotni begonalashuvi yangi
muammo hisoblanadi. Axborotni begonalashuvi yoki ramziy begonalashuv axborot
falsafasi sohasidagi asosiy mavzulardan biri ekanligi shubhasiz. Bir tomondan,
materiyaning begonalashuvi va ramziy begonalashuvning umumiy jihatlari juda ko‘p
ekanligini qabul qilishimiz kerak. Boshqa tomondan, biz materiya begonalashuvi va
ramziy begonalashuv o‘rtasidagi ko‘plab farqlarga, ayniqsa ularning sabablari va
xususiyatlaridagi farqlarga e’tibor qaratishimiz kerak. Axborotlashgan jamiyatda
begonalashuv borasida vaziyat juda o‘zgaradi. Chunki ijtimoiy hodisaning bir turi
sifatida materiyaning begonalashuv xavfi ma’lum darajada kamaygan bo‘lsa-da,
ijtimoiy hodisaning yana bir turi sifatida axborotning begonalashuv xavfi yuqori
darajada oshadi. Axborotlashgan jamiyatda ijtimoiy tarmoqlardagi firibgarlik va
xakerlik kabi ramziy begonalashuv yoki axborotni begonalashtirish natijasida yuzaga
keladigan turli hodisalar tez-tez uchrab turadi.
Ba’zida zaif irodali yigit salbiy ekanligini ko‘rasiz mulohazali mehnat jamoasi
ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda, bir joyda uzoq yillar ishlaganda o‘sha mehnat
jamoasidagi muhit inson dunyoqarashiga ta’sir qilishi muqarrar. Bu erda eng muhim
jihatlardan biri - yoshlar tarbiyasi, ularning ongida singdirilgan qadriyatlari, turmush
tarzidir. Agar hozirgi zamonda bu ma’lum ma’noda oson ish emasligini inobatga
oladigan bo‘lsak, uning qanchalik murakkab ekanligi ayon bo‘ladi. Chunki hozirgi
10
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
zamonda bu sohada bir qator muammolar mavjud. Ya’ni, davlatimiz rahbari Shavkat
Mirziyoyev ta’kidlaganidek: «Ma’lumki, yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham
muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda
bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda» [2].
Yoshlarning sog‘lom voyaga yetishi uchun har tomonlama muhit bo‘lishi
kerakligi aniq. Avvalo oilada, maktabda, mahallada, mehnat jamoasida tegishli muhit
bo‘lishi kerak. Chunki ularning borligi o‘zligini anglash demakdir. Har bir yosh buni
tushunish kerak. Axloqiy tarbiyani shakllantirishda rol o‘ynaydigan ushbu omillarning
kombinatsiyasi bo‘lishi kerak. Ba’zan O‘zbekiston oilalarida bolani ma’lum yoshdan
keyin tarbiyalash kerak, u hali bola va hokazo.
Yoshlar ma’naviyatini tarbiyalashda oila, maktab yoki mehnat jamoasi asosiy
rol o‘ynaydimi, degan savol ko‘p muhokama qilinadi. Albatta, bu masalada har
kimning o‘z pozitsiyasi bor. Zero, har uchala manzil ham yoshlarni tarbiyalash, ularda
vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirishda har tomonlama ishlashi kerak. Ya’ni, har
uchala muassasa ham, ayniqsa, yoshlar mehnatidan manfaatdor bo‘lishi lozim.
Jumladan, Imom Buxoriy: “Bolaning tabiati islomiy bo‘ladi, uni qanday g‘oyalar bilan
to‘ldirish ota-ona va ustozga bog‘liq» [10, 16-b.], - deydi.
Tarixiy taraqqiyot mobaynida avlodlar o‘rtasidagi tafovut bo‘lgan , biroq oxir -
oqibat yoshlar tajribali kishilar ko‘rsatgan yo‘lni tanlab, o‘z maqsadiga erishgan.
O‘tgan avlod vaqti-vaqti bilan o‘tgan avlodni qabul qilmas edi. Bu jarayonda oila
muhiti muhim rol o‘ynadi. Lekin oila, maktab va mehnat jamoasida axloqiy tarbiya
mazmuni bir- birini to‘ldirib tursa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Bunday munosabat
yoshlarni ma’naviy - axloqiy tarbiyalashda samaraliroq natijalarni beradi. Boshqacha
qilib aytganda, umumiy maxrajni topish prinsipial jihatdan muhimroqdir dinamik ta’sir
ko‘rsatadi. Hozirgi zamonda qanchalik g‘alati tuyulmasin, yoshlar ma’naviyatini
tarbiyalashda internet va boshqa ommaviy axborot vositalarining o‘rni katta. Bugungi
kunda mafkuraviy nuqtai nazardan, yoshlar tarbiyasida muhim o‘rin tutadigan internet
tarmog‘iga e’tiborni kuchaytirish borasida davlat siyosatida muayyan tuzatishlar
kiritilishi zarur. CHunki bu sohadagi har qanday loqaydlik va beparvolik oxir -oqibat
noxush oqibatlarga olib keladi. Ayniqsa, birinchi navbatda oilada farzand tarbiyalashda
uni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mumkin. Bu omil ma’naviy tarbiyada muhim o‘rin tutadi.
Ayrim hollarda bolaning noto‘g‘ri xatti - harakatida ota-onalar ham aybdor. YA’ni
bolaga o‘z vaqtida tarbiya bermaslik va unga g‘amxo‘rlik qilmaslik oxir - oqibat salbiy
oqibatlarga olib keladi. Ba’zida yomon oilada yashayotgan bola yaxshi fazilatlarni
jamiyatdan, muhitdan, maktabdan oladi va uni o‘zida shakllantiradi. SHu boisdan ham
ta’lim -tarbiyaga bir yoqlama yondashish mumkin emas. Bu jarayonda birinchi
navbatda yoshlarda ularni tarbiyasiga tashqi ta’sirlarga qarshi immunitetga ega bo‘lish
mexanizmini topish kerak.
11
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
O‘zbekiston tarixidagi qahramonlar obrazlarini falsafiy-sotsiologik tahlil
qilishga jiddiy ehtiyoj bor. Bu muammoni falsafiy-ilmiy yondoshuv prizmasidan
o‘rganib, hozirgi bosqichdagi siyosiy o‘ziga xoslikning optimal modelini topish
mumkin. Qolaversa, siyosiy o‘zlik milliy o‘zlikni anglashning markazida bo‘lishi
kerak. Shu ma’noda O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida siyosiy o‘zlik asosiy rol
o‘ynashi kerak.
Milliy o‘zlikni shakllantirish jarayoni ana shu g‘oya asosida ishlab chiqilsa,
foydali bo‘lardi. Chunki o‘zbek xalqi hozirgi tarixiy bosqichga mutanosib ravishda
siyosiy, etnik, fuqarolik, madaniy va ijtimoiy-madaniy o‘ziga xoslik sintezi mavjud.
Chunki biz o‘zbeklarni, barchamizni birlashtirib turadigan narsa – milliy o‘zligimiz,
tarixiy ildizlarimiz, milliy-ma’naviy qadriyatlarimiz, milliy madaniyatimiz –
adabiyotimiz, san’atimiz, musiqamiz, she’rlarimiz, tarixiy ildizlarimiz, milliy-
ma’naviy qadriyatlarimiz, milliy madaniyatimiz. qo‘shiqlar, xalqimizning urf-odatlari
hisoblanadi. Hammamizni birlashtirgan “Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari
g‘oyasi» biz doimo shu g‘oya atrofida birlashishimiz kerak.
XULOSALAR
Zamonaviy dunyo taraqqiyotini tavsiflovchi eng keng tarqalgan tushunchalar
globallashuv va axborot jamiyatidir. Insonning hayot mazmunini anglashi, hayot
falsafasiga xolis falsafiy qarashi, ham insoniyatga, ham muayyan millat va elatga
mansubligini his qilishi, yolg‘izlikka falsafiy munosabat sifatida qarashi juda
muhimdir. Faqat shu holatdagina inson o‘zligidan begonalashuv tajribasini, uning ko‘p
turlarini ongli, ijodiy va maqsadli ravishda yo‘q qila oladi, obyektiv va subyektiv,
ijobiy va salbiyni ajrata oladi. SHundagina inson vaqtinchalik voqelikdan yuqoriga
ko‘tarilishi mumkin. U kishini inson o‘zligidan begonalashuv ta’sirida qiladigan
sifatlarning (masalan, ma’naviy, falsafiy, madaniy, ijtimoiy va hokazo) izchil yo‘qolib
ketish xavfini qaytarishi mumkin.
Insonni milliy o‘zligidan begonalashuvini oldini olish uchun globallashuv va
axborot jamiyati yaratayotgan ijobiy imkoniyatlardan foydalanish muhim ahamiyatga
ega. Bundan ko‘rinib turibdiki, despotik tuzumlar hukmron bo‘lgan jamiyatlarda
insonning begonalashuvi, jamiyat va ijtimoiy institutlardan begonalashishi, o‘zini-o‘zi
ajratish, yopilish holatlari keng tarqalib, xavfli tus oladi. Bu rejimlar inson huquqlarini
butkul poymol qilish orqali shaxsni o‘z maqsadidan uzoqlashtirmoqda va yuksak
mavjudot sifatidagi hayot mazmunini yo‘qotmoqda.
Milliy urf-odatlar, odob-axloq, odob-axloq va an’analarga begonalashish har
qanday xalqning eng katta madaniy zararidir. Agar bu begonalashuv odamlarning ongi,
tafakkuri, madaniyati zaminida ildiz otgan bo‘lsa, yaxshi samara bermaydi. Millat va
milliy qadriyatlardan begonalashish begona madaniyat bosqinida sodir bo‘ladi. Aynan
12
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
shu begona bosqinchilik orzular, qadriyatlar va e’tiqodlar mavjudligi uyini qurilishlar
toshqiniga aylantiradi, uni o‘z vaqtida oldini olish zarur.
Begonalashish jarayoni diniy ekstremizmning vujudga kelishiga zamin yaratadi.
Ekstremizm va diniy ekstremizm deb ataluvchi illatlarning asosiy sabablari, eng
avvalo, jamiyatning umumiy qoloqligida namoyon bo‘ladi. Jamiyat jaholatga,
o‘tmishdagi chirigan g‘oyalarga qanchalik moyil bo‘lsa, har qanday ekstremizm va
separatizm xavfi shunchalik kuchayadi. Bugungi kunda jahon ilm-fani, ilmi jadal
rivojlanayotganiga qaramay, biz hamon diniy xurofotlarni davom ettirish g‘oyasida
yashayapmiz. Xurofotlar jaholat va ijtimoiy nodonlikdan kelib chiqadi. Jamiyatning
nodonlik holati doimo xalqaro manfaatdor guruhlar, shuningdek, ichki elita
manfaatlariga mos kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Binobarin, bizni begonalashish
sari etaklayotgan bu xunuk g‘oyaviy-mafkuraviy tubsizlikdan tirik dunyoviy va
zamonaviy bilim bilan qutulish zarur.
Tanqidiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish madaniy va siyosiy
kuchimizni, immunitetimizni yoki immunitetimizni oshirish usullaridan biridir.
Insoniyatning siyosiy va madaniy qadriyatlariga, shu bilan birga, milliy madaniyatga
tanqidiy e’tibor qaratish izlanuvchan ong va millatni rivojlantirish imkonini beradi.
Bizning vaziyatimiz nazariy va biz pragmatizmga kam e’tibor beramiz yoki umuman
e’tibor bermaymiz. Zamonaviy mafkuraviy, siyosiy va madaniy yondashuv
amaliylikka asoslanadi, shuning uchun hozirgi vaziyat nazariyadan amaliyotga o‘tishni
talab qiladi. SHior tarzida milliy g‘urur sadosi etarli emas, uni amalda tatbiq etish va
albatta til bilan emas, balki samimiy, vatanparvarlik, g‘urur va manmanlikdan xoli
bo‘lish kerak.
Bugungi kunga kelib “axborot” tushunchasi turli hodisalarni birlashtirgan
fundamental falsafiy muammolardan biriga aylandi. Chunki aynan statistik axborot
nazariyasi aloqa kanallari orqali signallarni uzatish sohasidagi aniq amaliy
muammolarni hal qilish vositasi sifatida paydo bo‘ldi. Ushbu yondashuv doirasidagi
ma’lumotlar faqat tashqi qobig‘ida, bir-biriga yuborilgan signallar, belgilar, xabarlar
munosabatlari - sintaktik munosabatlar bilan ifodalanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - Toshkent: “O‘zbekiston” – 2017.
2.
Mirziyoyev Sh.M. Jismoniy va ma’naviy etuk yoshlar – ezgu maqsadlarimizga
etishda tayanchimiz va suyanchimizdir / «Xalq so‘zi» 2017 yil 1 iyul.
3.
Otamuratov S. Globallashuv va millat (Siyosiy-falsafiy tahlil). – Toshkent: YAngi
asr avlodi. 2008.
13
TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA. ILMIY-USLUBIY JURNAL. ISSN: 2181-2659. [2/2023].
4.
Jo‘raev N. Iqtidorli yoshlarni tarbiyalash – jamiyat taraqqiyotining muhim omili.
Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. – Toshkent: “Ma’naviyat”, 2013.
5.
Samarov R. Xavfsizlikning metodologik asoslari. – Toshkent: Akademiya, 2010.
6.
Фромм, Э. Анатомия человеческой деструктивности. Пер. авт. вступит. сл.
П.С. Гуревич / Э. Фромм. – Москва: Республика, 1994. – 447 с.
7.
Ницще, Ф. Веселая наука / Ф. Ницще. Утренняя заря. Переоценка всего
ценного. Веселая наука. – Москва: АЦ, 2000. – С. 606-884.
8.
Сартр Ж.П. Первичное отношение к другому: любовь, язык, мазохизм / П.
Сартр // Проблема человека в Западной философии. – Москва: Прогресс,
1988. – С. 207–209.
9.
Валеева З.Р. Нравственное отчуждение как философская проблема:
диссертация ... кандидата философских наук. - Уфа, 1998.
10.
Imom al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. – Toshkent: Movarounnahr, 2005.
