41
МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОРҚАЛИ ИНВЕСТИЦИЯ
ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШ
Ж.Т.
Раҳимов
-
Ўзбекистон Республикаси Президенти
ҳузуридаги
Давлат бошқарув академияси
Бугунги жаҳон иқтисодиёти глобал рақобатга асосланган. Ҳеч бир миллий
иқтисодиёт ўзини ўзи таъминлаш орқали ривожлана олмайди. Шунингдек, жаҳондаги
тенденция кўрсатмоқдаки, хорижий фонд биржаларида молиявий инструментларнинг
юзлаб турлари амал қилмоқда. Капитал бозорини янада ривожлантириш,
корхоналарни фонд бозори орқали хусусийлаштириш амалиётини кенгайтириш,
аҳолининг қимматли қоғозларга
инвестиция киритишини рағбатлантириш ва молия
бозорида соғлом рақобат муҳитини ярaтиш мамлакатимиз равнақи йўлидаги долзарб
масалалардан бирига айланган
35
.
Жаҳон амалиётида мамлакатларнинг инвестицияларга бўлган талабларини
рағбатлантириш,
инвестициялар
ресурс
базасини
кенгайтириш,
хорижий
инвестицияларни жалб қилишнинг молиявий механизмларини такомиллаштириш,
қулай
инвестицион муҳитнинг яратилиши натижасида инвестициялар ҳажмини
кўпайтириш, ҳудудларда инвестиция фаоллигини ошириш масалаларига бағишланган
илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бу борада миллий иқтисодиёт ва алоҳида
олинган минтақани ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантириш, ишлаб чиқаришни
тўлақонли ташкил қилиш негизида мавжуд ресурслардан унумли фойдаланиш,
иқтисодиётда инвестицион фаолликни белгиловчи қўшимча омил ва имкониятларни
аниқлаш, инновацион фаолликни рағбатлантириш ва тадбиркорлик фаолиятида
инвестицион таваккалчиликни бошқариш механизмларини такомиллаштириш
бугунги кундаги долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда.
Мамлакатимизда молия бозорини такомиллаштириш орқали инвестиция
фаоллигини ошириш йўллари ҳамда мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозорини
ривожлантириш йўллари борасида маҳаллий ва хорижий олимлар томонидан кўплаб
илмий изланишлар олиб борилган ҳамда тадқиқ этилган. Хусусан, хорижлик
иқтисодчилар Д.Б.Крутскихнинг фикрига кўра, “инвестицион фаолик иқтисодий
категория сифатида инвестициялар таркибининг ўсиши ва такомиллаштирилишини,
уларни қўллашнинг истиқболли йўналишларини кенгайтиришни ва ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишнинг асосий параметрларини яхшилашни таъминлайдиган
иқтисодий ва ташкилий муносабатлар мажмуидир
36
”
.
Иқтисодчи олим М.В Маркусенконинг фикрича, корхонанинг инвестицион
фаоллиги кенгроқ тушунчадир. Бу корхона фаолиятининг шундай ўзига хос хусусияти
бўлиб, у хоўжалик юритувчи субъектнинг нафақат иқтисодий барқарорлигини, муҳим
ривожланиш салоҳиятига эга эканлигини, балки самарали инвестиция қилинадиган
бўш маблағларнинг катта миқдорига эга эканлигини кўрсатади
37
.
Л.Н.Салимовнинг эътироф этишича эса “... кенг маънода инвестицион фаоллик
-
бу бир томондан, инвестицион имкониятларнинг, иккинчи томондан, инвестиция
35
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги “2022 –
2026 йилларга мўлжалланган Янги
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида” ги Фармони.
36
Крутских Д. Б. Сущность инвестиционной активности региона. вестник вгу. серия: экономика и управление. 2011.
№ 1.
37
Маркусенко М.В. Влияние инструментов валютной политики на инвестиционную активность Белорусских товаро
-
производителей. Стратегические решения и риск
-
менеджмент. 2015;(6):82
-89.
. 3.10.2022. 15.
42
фаолиятининг берилган якуний мақсадига эришиш эҳтимоли даражасининг мураккаб
динамик ўзаро таъсирининг ҳақиқий натижасидир
38
”.
Ивестицион фаоллик қуйидагиларни ўз ичига олади: инвестиция капиталини
концентрациялаш ва тақсимлаш, ишлаб чиқариш фаолиятини интеграциялаш,
тўғридан
-
тўғри ва портфелли инвестицияларини ривожлантириш, инвестиция
дастурларини амалга оширишнинг ташкилий омиллари ва янги ишлаб чиқариш
қувватларини ишга тушуришни фаоллаштириш. Ўрганишлар жараёнида ивестицион
фаолликни тавсифловчи кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқилди (1
-
расм).
1-
расм. Ивестицион фаолликни тавсифловчи кўрсаткичлар тизими
39
Ўзбекистон
Республикасининг
2019
йил
25
декабрда
тасдиқланган
“Инвестициялар ва инвестиция фаолияти тўғрисида”ги ЎРҚ
-598
–
сон қонуннинг 34
-
моддасида инвестицияларни ва инвестиция фаолиятини давлат томонидан қўллаб
-
қувватлаш бўйича имтиёз ҳамда преференциялар бериш кўзда тутилган.
Инвестицияларни ва инвестиция фаолиятини давлат томонидан қўллаб
-
қувватлаш
учун қўлланиладиган имтиёз ҳамда преференциялар қуйидагиларни ўз ичига олиши
мумкин: давлат мулки бўлган объектларни ёки уларга бўлган мулкий ҳуқуқларни
имтиёзли ёки нолга тенг харид қиймати бўйича инвесторга бериш; солиқлар ва
тўловлар бўйича имтиёзлар бериш; инвестиция лойиҳасини амалга ошириш учун
инвестор томонидан олинадиган кредитлар бўйича фоиз ставкаларини субсидиялаш
40
.
Имтиёзлар ва преференциялар қуйидагиларга қараб берилади: инвестициялар
ҳажмига; инвестиция лойиҳаси амалга ошириладиган жойнинг шарт
-
шароитларига;
кутилаётган ижтимоий
-
иқтисодий самарага ва янги иш ўринларини яратишга;
инвестиция лойиҳасини амалга ошириш соҳалари ва тармоқларига. Инвестицияларни
миқдорини, айниқса тўғридан
-
тўғри инвестицияларнинг ҳажмини ошиши мамлакатда
38
Салимов Л. Н. Сущность инвестиционной активности и её значение в управлении региональнои экономики //
Вестник Челябинского государственного университета.2009. №9 (147). Экономика. Вып. 20. С. 83
-88. 14.
39
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилди
40
Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 25 декабрда тасдиқланган “Инвестициялар ва инвестиция фаолияти
тўғрисида”ги ЎРҚ
-598-
сон Қонуни.
инвестиция
ресурсларини
концентрациялаш ва
тақсимлаш
ишлаб чиқариш
фаолиятини
модернизациялаш
чиқариш қувватларини
ишга тушириш
инвестицияларини
ривожлантириш
инвестиция дастурларини
амалга оширишга таъсир
этувчи омиллар
tomonli
Инвестицион
фаоллик
Ўсиш суръатлари
qiymat
Камайиш суръатлари
uchun yetarli miqdordagi zaxiralarni
aniqlash.
Янги қувватларни ишга тушуриш;
Корхонанинг иқтисодий салоҳияти;
Капиталнинг концентрацияси; Инвестиция
дастурларини амалга ошириш жадаллиги
Махсус инвестиция харажатлари;
Энергия ресурслари ва
материалларнинг истеъмол
қилиниши
43
иқтисодий ўсишни янада жадаллаштиради. Бу эса 2022–2026 йилларга мўлжалланган
янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида ҳам инвестицияларни иқтисодиёти
-
мизга жалб қилиш бўйича белгиланган вазифаларни бажаришга асос бўлади.
Молия бозорини такомиллаштириш орқали инвестиция фаоллигини ошириш
йўллари юзасидан олиб борилган изланишлар бўйича қуйидаги хулосалар
шакллантирилди.
1. Жаҳон амалиётидан келиб чиқсак, фонд бозори таркибида давлат
облигациялари (давлат томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар) бошқа турдаги
қимматли
қоғозлар учун пойдевор вазифасини ўтайди. Давлат облигацияларининг
даромад ставкалари ўз навбатида хавфсиз (рисксиз) инвестициялар баҳосини
кўрсатади. Агар биз давлат қимматли қоғозлари бозори ликвидлилигини ва барча
турдаги инвесторлар учун очиқлигини таъминлаб беролмас эканмиз, бошқа
муваффақиятлар ҳақида гапирмасак ҳам бўлади. Бошқача қилиб айтганда, агар биз
давлат қимматли қоғозларини ликвидли иккиламчи бозорга олиб чиқолмасак,
маҳаллий фуқароларга ва хорижий инвесторларга тўғри бозор нархларида эркин савдо
қилиш
имкониятини яратиб беролмасак, биз ҳақиқий бозор механизмларига
асосланган капитал бозорини ярата олмаймиз.
2.
Республика банклари давлат облигацияларини сотиб олишса, яъни ушбу
қимматли қоғозларга сармоя киритишса, бу маблағлар мажбурий резервга
жойлаштирилган нақд пул сифатида қабул қилинади. Бошқача қилиб айтганда,
мамлакатимиз тижорат банклари Марказий банкда очилган коррҳисобда мажбурий
резерв сифатида нақд пул ушлаб туриш ўрнига давлат облигациялари сотиб олишлари
мумкин. Бу механизм республика Марказий банки ва Молия вазирлиги томонидан
киритилган. Мазкур коррҳисобларда нақд пул ушлаб туриш жуда кам фоиз
ставкаларида даромад келтиришини ҳисобга олсак, табиийки, тижорат банклари учун
бу механизмнинг афзаллик томонлари яққол кўриниб турибди. Бу амалиёт мамлакат
фонд бозорини “нотуғри” шаклда ёки услубда ишлашига олиб келмоқда.
3. Инвестицион фаоллик фақат минтақанинг инвестицион жозибадорлигига
боғлиқ бўлган натижа сифатида кўриб чиқилади. Бизнинг фикримизча, реал амалиётда
тескари муносабатлар ҳам мавжуд: юқори инвестицион фаоллик, бошқа нарсалар
қатори, кўламнинг кенгайиши ва инвестиция фаолиятининг янги йўналишларининг
пайдо бўлиши, унинг самарадорлигини оширишда намоён бўлади, инвестиция
салоҳиятини янгилашда муҳим омил ҳисобланади. Минтақанинг инвестиция фаоллиги
мамлакатнинг маълум бир ҳудудига хос бўлган макро ва мезо ҳамда микроиқтисодий
даражадаги кўплаб омиллар таъсири остида ўзгарган объектив хусусият сифатида
ишлайди. Инвестицион фаолликнинг ушбу детерминантлари иқтисодий, ижтимоий,
институционал хусусиятларга эга бўлиб ҳисобланади.
СИСТЕМНАЯ ПОДГОТОВКА КАДРОВ ДЛЯ РЫНКА ЦЕННЫХ БУМАГ –
ВАЖНЕЙШЕЕ
УСЛОВИЕ РАЗВИТИЯ ОТЕЧЕСТВЕННОГО ФИНАНСОВОГО РЫНКА
И.Л.
Бутиков
-
Центр исследований Агентства по управлению
государственными активами РУз., д.э.н., проф
В современном мире реалии таковы, что ценные бумаги являются уже не просто
фиктивным капиталом, а при надлежащей организации их рынка, могут служить тем
мощнейшим финансовым рычагом, который способен вывести экономику на новый,
значительно более высокий, уровень развития [1]. Именно поэтому Стратегией
развития нового Узбекистана
на 2022 —
2026 годы, принятой
Президента
Республики Узбекистан от 28 января 2022 года № УП
-
60 (цель
27)
определена задача
