52
FOND BIRJA BOZORIDA XUSUSIY KAPITAL OPERATSIYALARINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
S.A. Maxmudov -
Samarqand davlat universiteti
Kattaqo‘rg‘on filiali
D.A. Maxmudova -
Samarqand davlat universiteti
Xususiy kapital (PE) odatda kompaniyalarni sotib oladigan va qayta tuzadigan,
cheklangan sheriklik sifatida tashkil etilgan investitsiya fondlarini anglatadi. Rasmiyroq qilib
aytganda, xususiy kapital
—
bu qimmatli qogʻozlar turi va fond birjasida ochiq sotilmaydigan
operatsion kompa
niyalardagi qimmatli qogʻozlar va qarzlardan iborat aktivlar sinflaridan biri.
Xususiy mablagʻlar odatda “xususiy kapital” deb nomlangan kengroq toifaga
guruhlanadi, odatda har qanday uzoq muddatli, likvid boʻlmagan investitsiya strategiyasini
qoʻllab
-quvvatlovchi kapitalni tavsiflash uchun ishlatiladi.
U sotib olingan firmani (yoki firmalarni) qayta tashkil qiladi va oʻz kapitalidan yuqori
daromad olishni maqsad qilib, yuqori qiymatda qayta sotishga harakat qiladi. Qayta qurish
koʻpincha xarajatlarni qisqartirishni oʻz ichiga oladi, bu esa qisqa muddatda yuqori daromad
keltiradi.
Xususiy sarmoya leverajdan foydalangan holda kompaniyalarni sotib olish uchun qarzni
moliyalashtirishdan keng foydalanadi. Firma qiymatining kichik oʻsishi —
masalan, aktivlar
narx
ining 20 % ga oʻsishi —
agar xususiy kapital fondining kompaniyani sotib olish uchun
ajratgan miqdori atigi 20 % boʻlsa, kapitalning 100 % rentabelligiga olib kelishi mumkin.
pastga va 80 % qarz. Biroq, agar xususiy sarmoyador firma maqsadli qiymatni oshira olmasa,
yoʻqotishlar katta boʻladi. Bundan tashqari, qarzni moliyalashtirish korporativ soliq yukini
kamaytiradi, chunki foizlar soliqqa tortilmaydi va investorlar foydasini oshirishning asosiy
usullaridan biridir.
41
Innovatsiyalar odatda mavjud tashkilo
tlarda emas, balki taʼsischilar tomonidan ishlab
chiqariladi, xususiy sarmoya kompaniyalari startaplarga agentlik xarajatlarini yengib oʻtish va
korporativ menejerlarning ragʻbatlantirishlarini oʻz aktsiyadorlari bilan yaxshiroq
moslashtirish orqali qiymat yaratishga qaratilgan. Bu firmaning taqsimlanmagan foydasining
katta qismi kompaniyaning ishchi kuchi yoki asbob-uskunalariga qayta investitsiya
qilinganidan koʻra aktsiyadorlarga taqsimlash uchun firmadan olinadi degan maʼnoni
anglatadi. Xususiy sarmoya
firmasi kichik startapni sotib olganida, u oʻzini venchur kapitali
kabi tutishi va kichik firmaning kengroq bozorga chiqishiga yordam berishi mumkin. Biroq,
xususiy kapital yirikroq firmani sotib olganida, xususiy kapital tomonidan boshqarilish
tajribasi m
ahsulot sifatining yoʻqolishiga va xodimlarning ruhiy holatining pastligiga olib
kelishi mumkin.
Xususiy sarmoyadorlar koʻpincha maqsadli risklarning turli turlarini diversifikatsiya
qilish, qoʻshimcha investor maʼlumotlari va malakalarini birlashtirish va
kelajakdagi bitimlar
oqimini koʻpaytirishni oʻz ichiga olgan imtiyozlarga erishish uchun oʻz bitimlarini boshqa
xaridorlarga sindikatsiya qiladi.
Xususiy sarmoyadagi umumiy investitsiya strategiyalariga kaldıraçli sotib olish, venchur
kapital, oʻsish kapi
tali, qiyin investitsiyalar va mezzanine kapital kiradi. Oddiy levered-sotib
olish operatsiyasida xususiy kapital firmasi mavjud yoki etuk firmaning aksariyat nazoratini
sotib oladi. Bu investorlar (odatda venchur kapital firmalari yoki farishta investorlar) yosh,
oʻsib borayotgan yoki rivojlanayotgan kompaniyalarga sarmoya kiritadigan, lekin kamdan
-
41
1.Elmirzayev S. va boshqalar. Xalqaro moliya bozori: Darslik.
–
T.: “Iqtisod
-
Moliya”,
2019 y.
–
224 bet.
53
kam hollarda koʻpchilik nazoratini qoʻlga kiritadigan venchur kapitali yoki oʻsish kapitaliga
investitsiyalardan farq qiladi.
Strategiyalar
Xususiy
kapital kompaniyalari foydalanishi mumkin boʻlgan strategiyalar
quyidagilardan iborat boʻlib, eng keng tarqalgani rivojlangan (levered) sotib olish
hisoblanadi.
42
Rivojlangan xarid
Umumiy levered sotib olish bitimining asosiy tuzilishining diagrammasi
Leve
reded buyout, LBO yoki Buyout kompaniyasi, biznes boʻlinmasi yoki biznes aktivlari
odatda moliyaviy kaldıraçdan foydalangan holda joriy aktsiyadorlardan sotib olinadigan
tranzaksiyaning bir qismi sifatida kapital investitsiyalarini amalga oshirish strategiyasini
anglatadi. Ushbu operatsiyalarda ishtirok etadigan kompaniyalar odatda etuk va operatsion
pul oqimlarini ishlab chiqaradilar.
Xususiy aksiyadorlik firmalari maqsadli kompaniyalarni mustaqil korxona sifatida
faoliyat yuritish uchun etarli miqyosga va
muvaffaqiyatli biznes modeliga ega boʻlgan
platforma kompaniyalari yoki qoʻshimcha / oʻrnatish / bolt
-on sotib olishlar sifatida
koʻrishadi.
Rivojlangan xaridlar moliyaviy homiyning sotib olish uchun zarur boʻlgan barcha
kapitalni oʻz zimmasiga olmagan holda sotib olishga rozi boʻlishini oʻz ichiga oladi. Buning
uchun moliyaviy homiy sotib olish boʻyicha qarzni oshiradi, bu foizlar va asosiy toʻlovlarni
amalga oshirish uchun sotib olish maqsadining pul oqimlariga qaraydi.LBOdagi sotib olish
qarzi koʻpincha
moliyaviy homiyga murojaat qilmaydi va moliyaviy homiy tomonidan
boshqariladigan boshqa investitsiyalar boʻyicha daʼvoga ega emas.
Shu sababli, LBO bitimining moliyaviy tuzilmasi fondning cheklangan sheriklari uchun
ayniqsa jozibador bo
ʻ
lib, ularga kald
ı
ra
ç
ning afzalliklaridan foydalanish imkonini beradi, lekin
bu kald
ı
ra
ç
dan foydalanish darajasini cheklaydi. Ushbu turdagi moliyalashtirish tuzilmasi LBO
moliyaviy homiysiga ikki yoʻl bilan foyda keltiradi:
(1) investor sotib olish uchun kapitalning faqat bir qismini taqdim etishi kerak va
(2) investorning daromadi yaxshilanadi, agar shunday boʻlsa, aktivlarning rentabelligi
qarzning qiymatidan oshadi.
Rivojlangan sotib olish maqsadi uchun sotib olish narxining ulushi sifatida tranzaksiyani
moliyalashtirish uchun foydalaniladigan qarz miqdori sotib olish maqsadining moliyaviy
holati va tarixiga, bozor sharoitlariga, kreditorlarning kredit berishga tayyorligiga qarab
oʻzgaradi (ikkalasi ham rivojlangan xaridning moliyaviy homiylar va sotib olinadigan
kompaniyalariga), shuningdek, foiz xarajatlari va kompaniyaning ushbu xarajatlarni qoplash
qobiliyatin oʻz ichiga oadi. Tarixiy jihatdan LBO ning qarz qismi sotib olish narxining 60 % dan
90 % gacha boʻladi.[12 2000—
2005-
yillar oraligʻida qarz AQShda LBO uch
un umumiy sotib
olish narxining oʻrtacha 59,4 % dan 67,9 % gacha boʻlgan.
Kredit yordamida sotib olishning oddiy misoli
Xususiy kapital fondi ABC Capital II bankdan (yoki boshqa kreditordan) 9 milliard dollar
qarz oladi. Buning uchun u 2 milliard dollarlik
oʻz kapitalini qoʻshadi —
oʻz sheriklari va
cheklangan sheriklaridan pul. Ushbu 11 milliard dollarga u kam ishlayotgan XYZ Industrial
kompaniyasining barcha aktsiyalarini sotib oladi (tegishli tekshiruvdan soʻng, yaʼni kitoblarni
tekshirgandan soʻng). U X
YZ Industrial-dagi yuqori boshqaruvni, uni tartibga solishni maqsad
qilgan boshqalar bilan almashtiradi. Ishchi kuchi qisqaradi, baʼzi aktivlar sotiladi va hokazo.
Maqsad kompaniyaning erta sotish uchun bahosini oshirishdir.
42
2.Karaliyev T., Sayfiddinov I. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorati: Darslik.
–
T.: “Iqtisod
-
Moliya”, 2019 y. –
298 bet.
54
Qimmatli qog‘ozlar chiqarish va
ularni muomalada yuritish bilan, qimmatli qog‘ozlar
bozori qatnashchilarning faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar ushbu Qonun hamda
O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solib turiladi.
43
Qimmatli qogʻozlar bozori oʻgʻir ahvolni boshdan kechirmoqda va XYZ sanoati sotib
olinganidan keyin ikki yil oʻtib 13 milliard dollarga sotilib, 2 milliard dollar foyda keltirdi.
Dastlabki kredit endi, masalan, 0,5 milliard dollar foiz bilan toʻlanishi mumkin. Qolgan 1,5
milliard d
ollarlik foyda hamkorlar oʻrtasida taqsimlanadi. Bunday daromadlarni soliqqa
tortish Qoʻshma Shtatlarda oddiy daromad soligʻi stavkalaridan pastroq boʻlgan kapital
daromad soligʻi stavkalarida amalga oshiriladi.
Ushbu foydaning bir qismi kompaniyani rivojantirishdan, bir qismi esa barqaror fond
bozorida aksiyalar narxining umumiy oʻsishidan kelib chiqadi, ikkinchisi koʻpincha katta
komponent hisoblanadi.
Eslatmalar:
Kreditorlar (misolda $9 milliardni qoʻygan odamlar) riskni tarqatish uchun kreditni
sindikat
siya qilish yoki kredit defolt svoplarini (CDSs) sotib olish yoki garovga qoʻyilgan qarz
majburiyatlarini (CDO) boshqa muassasalarga sotish orqali sugʻurta qilishlari mumkin.
44
Koʻpincha kredit/kapital (misolda $11 milliard) sotilgandan keyin toʻlanmaydi,
lekin
vaqt oʻtishi bilan toʻlash uchun kompaniya (XYZ Industrial) kitoblarida qoldiriladi. Bu foydali
boʻlishi mumkin, chunki foizlar asosan kompaniyaning foydasiga nisbatan qoplanadi, shuning
uchun soliqni kamaytiradi yoki hatto yoʻq qiladi.
Koʻpchilik so
tib olish bitimlari ancha kichik; Misol uchun, 2013-
yilda global oʻrtacha
xarid koʻrsatgichi 89 million dollarni tashkil etdi.
Maqsadli kompaniya (XYZ Industrials bu yerda) fond bozorida sotilishi shart emas;
2000-
yildan keyin koʻpgina xaridlar IPO emas.
S
otib olish operatsiyalari notoʻgʻri boʻlishi mumkin va bunday hollarda, agar hamma
narsa yaxshi boʻlsa, foyda boʻlgani kabi, yoʻqotish kaldıraç orqali ortadi.
Oʻsish kapitali
Oʻsish kapitali biznesni boshqarishni oʻzgartirmasdan, operatsiyalarni kengaytiri
sh yoki
qayta qurish, yangi bozorlarga kirish yoki yirik sotib olishni moliyalashtirish uchun kapital
izlayotgan nisbatan etuk kompaniyalarga kapital qoʻyilmalarni, koʻpincha ozchilik
investitsiyalarini anglatadi.
Oʻsish kapitaliga intilayotgan kompaniyalar koʻpincha oʻzlarining hayot tsiklidagi
transformatsion voqeani moliyalashtirish uchun shunday qilishadi. Ushbu kompaniyalar
venchur kapitali bilan moliyalashtiriladigan kompaniyalarga qaraganda ancha etukroq
boʻlishi mumkin, ular daromad va operatsion fo
yda olishga qodir, lekin yirik kengaytirish,
sotib olish yoki boshqa investitsiyalarni moliyalashtirish uchun etarli pul ishlab chiqara
olmaydi. Ushbu miqyosning etishmasligi tufayli, bu kompaniyalar odatda oʻsish uchun
kapitalni taʼminlash uchun bir nechta muqobil kanallarni topa oladilar, shuning uchun oʻsish
kapitaliga kirish zarur ob’ektlarni kengaytirish, sotish va marketing tashabbuslarini amalga
oshirish, uskunalar sotib olish va yangi mahsulotlarni ishlab chiqish uchun juda muhim
boʻlishi mumkin.
Davlat kapitaliga xususiy investitsiyalar (PIPE) ommaviy sotiladigan kompaniyaga
kiritilgan kapital qoʻyilmalarning oʻsish shakliga ishora qiladi. PIPE investitsiyalari odatda
maʼlum vaqt davomida roʻyxatdan oʻtmagan konvertatsiya qilinadigan yoki imtiyozl
i qimmatli
qogʻozlar shaklida amalga oshiriladi.
43
Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida o‘zbekiston respublikasining
2008-yil 22-
iyuldagi o‘rq
-163-
sonli “qimmatli
qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
2-
modda. Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risidagi qonun
44
Qobulov X. “Moliyaviy risklarni boshqarish” fanidan o‘quv qo‘llanma. –
T.: TMI, 2020 y.
–
83 bet.
