55
MOLIYA BOZORINING MAMALAKAT IQTISODIY TARAQQIYOTIDAGI O‘RNI
Sh.U. Mamamayusupova -
Ilmiy rahbar: : Burhanov A.U.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Qimmatli qog‘ozlar bozori bozor
munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Jamiyat
ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi qimmatli qog‘ozlar bozoriga bo‘lgan munosabatning
qayta ko‘rib chiqilishini talab qilayotgan kunda ushbu sohaning dolzarbligi oshmoqda, chunki
aynan qimmatli q
og‘ozlar ko‘p jihatdan qiymatni qaytish harakatining samaradorligini
oshirish, mulkchilik shaklining o‘zgarishi, uni xususiy egalikka topshirish muammolarini
yechishning kaliti hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda mazkur sohada alohida jiddiy ilmiy
ishlanmalar va tadqiqotlaming mavjud emasligi sababli ayrim masala va atamalami
tushuntirishda turli qarashlar bilan bog‘liq qator muarnmolarga duch kelinmoqda. Asosan
mamlakatlarda iqtisodiy muammolarini yechishning yagona, umumiy tamoyillari mavjud
bo‘lishiga qaramay, fond bozori faoliyat ko‘rsatishining turli modellari va uni tartibga
solishning har xil maktablari mavjud hisoblanadi.
Ushbu modellar mamlakat iqtisodiy taraqqiyot sohasiga maksimal darajada hissa qo‘sha
oladi. Bugungi kunda iqtisodiyotda qimmatli q
og‘ozlar bozori juda muhim o‘rin egallaydi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirish uchun samarali iqtisodiy siyosat yurgizish
bilan bir vaqtda, moliyaviy soxada institutional islohotlar o‘tkazilishi lozimligi ham ayni
haqiqatdir. Mustahkam moliyaviy tizimga ega mamlakatlar iqtisodiy xatarlarga bardoshli
bo‘ladilar
45
.Bugungi kundagi globallashuv sharotida fond bozorlari iqtisodiyatning asosiy
tarmog‘i bo‘lib kelmoqda. Bundan ko‘rinib turbdiki, qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish
iqtisodiyotni rivojlantirish demakdir.
Yurtimizda 2018-yildan boshlab elektron savdo maydonlari orqali davlat aktivlarini
sotish bo
‘
yicha elektron tizim tashkil etildi. 2018-yilda bank tizimi faoliyatini rivojlantirish
bo‘yicha belgilangan vazifalarni amalga
oshirishda banklar bilan tadbirkorlik subektlari
o‘rtasida samarali va o‘zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini ta'minlash masalalariga
asosiy e'tiborni qarata boshladi. Valyuta bozorini isloh qilishga qarshi bo‘lgan ayrim
“ekspertlar”ning ikkilanishi va
“maslahat”lariga qaramasdan, biz qisqa muddatda xalqaro
standartlar asosida valyutani liberallashtirish jarayonini boshladik. Lekin biz yaxshi
tushunamizki, bu ish ushbu sohadagi islohotlarning boshlanishi, halos. Valyuta siyosati biznes
va iqtisodiyotni
rivojlantirish manfaatlariga to‘liq xizmat qilishi, investisiya faoliyatiga ijobiy
turtki berishi lozim”
46
. Globallashuv jarayonida mamlakat taraqiyyotining asosini iqtisdiy
soha tashkil qilsa, moliya bozori ham iqtisodiy taraqqiyot asosi hisoblanadi. Hozirgi kunda
raqamlashtirilishga katta e'tibor qaratilmoqda va asosiy maqsad qilib qo‘yilgan va qimmatli
qog‘ozlar bozorining ham barcha ammallari hamda funksiyalari ochiq tarzida amalga
oshiriladi.
“2020
-2025-yillarda fond bozorini rivojlantirish strategiya
si” ini ishlab chiqish borasida
mas'ul davlat organlari shuningdek, tashkilotlari tomonidan muayyan ishlar amalga
oshirilmoqda.
Jumladan, uyushgan qimmatli qog‘ozlar bozorining qimmatli qog‘ozlar
bozoridagi umumiy savdo hajmidagi ulushi sezilarli darajada past ekanligini hisobga oladigan
bo‘lsak, qimmatli qog‘ozlar bozorini institutisional va infratuzilmaviy jihatdan yanada
rivojlantirish, fond birjasi listing talablarini qayta koʻrib chiqish, fond birjasi va elektron savdo
tizimlaridagi komission yig‘imlar
tarifini engillashtirish, xususiylashtirish jarayonlarida
aksiyadorlik jamiyatlaridagi davlat ulushining fond birjalaridagi erkin savdosini tashkil etish
45
O’zbе
kisto
nda moliya bozorini rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishlari Bekzodjon Mavlon o’g’li Xamidov Jasur
Xamrabayevich Razzoqov TMI 2023
46
Sh.M.Mirziyoyev Fond bozorini rivojlantirish masalalariga bagʻishlangan yigʻilish bayonoti. 2019
-yil 7-oktyabr.
http://xs.uz/uzkr/post/fond-bozorini-rivozhlantirish-masalalari-muhokama-qilindi.
56
maqsadga muvofiqdir. Moliya bozorini samarali tashkil etishda kapital bozorining tuzilmasi,
fond birjasi hamda markaziy depozitariyning funksiyalari, birja savdolari texnologiyasi, listing
xususiyatlari, korporativ boshqaruv asoslari, investorlar bilan munosabatlar, marketing
vositalari, loyihani boshqarish bo‘yicha xorij tajribasi va amaliyotiga jiddiy e
'tibor qaratmoq,
shuningdek, bu boradagi muammolarni hal etish bilan chambarchas bog‘liq hisoblanadi.
Tahlillar natijasi bo‘yicha, barcha rivojlanayotgan mamlakatlarda kuzatilayotgan o‘xshash
jihatlardan biri moliyaviy likvidlilikning yetishmasligi hisoblanadi. Sababi likvidlilik moliya
bozori taraqqiyoti yo‘lidagi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun korxonaga sarmoya
kiritish masalalari lozimdir.
O‘zbekiston Respublikasining 2022
-yildagi moliyaviy bozorlar ya'ni fond birjalarining
savdo natijalariga nazar solsak, jami tuzilgan bitimlar soni 80723 tani tashkil qilgan.
Shuningdek huddi shu bitimlar hajmi 4816,21 mlrd. so‘m ko‘rsatkichlarida belgilangan.
O‘zbekiston respublikasida amalgam oshirilgan bitimlar soni va hajmi 2018, 2019, 2020 va
2021 yil
lar davrlari bilan solishtiradigan bo‘lsak, ikkala ko‘rsatkichda ham sezilarli darajada
o‘sish kuzatilgan.
1-rasm. 2022-yilning 12 oyi uchun tuzilgan bitimlar soni va hajmi (mlrd. so'm)
2022-yil davomida 114 ta emitentning 36,15 mlrd dona
qimmatli qog‘ozlari bilan jami
4,82 trln so‘mlik 80 723 ta bitim tuzildi. Eng katta hajmdagi bitimlar yanvar oyida qayd
etilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 3,04 trillion so‘mga yetgan. Maksimal hajm 20 yanvarga to‘g‘ri
kelgan bo‘lib, shu kuni tuzilgan bitimlarning umumiy summasi 1,90 trln so‘mni tashkil etdi.
Eng kam hajmdagi bitimlar 26 avgust kuni tuzligan 39,53 mln so‘mlik bitimlarga to‘g‘ri keldi.
Bitimlar soni bo‘yicha eng ko‘pi dekabr oyida tuzilgan bo‘lib
- 10 044 donani tashkil etdi. 28
dekabr sanasida e
ng ko‘p bitimlar amalga oshirilgan kun bo‘ldi –
1 184 dona, ushbu
ko‘rsatkich 2022 yildagi o‘rtacha kunlik bitimlar sonidan 3,6 baravar ko‘pdir. Eng kam
bitimlar soni oktabr oyiga to‘g‘ri keldi, umumiy hisobda 4 643 ta bitim tuzilgan. 2022 yilda
barcha sav
do maydonlarida amalga oshirilgan oʻrtacha kunlik bitimlar soni 327 tani, oʻrtacha
kunlik hajm
–
19,50 mlrd soʻmni, sotilgan qimmatli qogʻozlarning oʻrtacha kunlik soni –
146,38 mln donani tashkil etdi
47
.
Bundan tashqari 2022-
yil investor turlari bo‘yicha
tahlilga asosan jismoniy hamda
yuridik shaxslar tomonidan qimmatli qog‘ozlar oldi sotdisi bitimlar soni anchagina yuqori
47
Uzse.uz
57
darajaga chiqdi. Jismoniy shaxslar o‘rtasida qimmatli qog‘ozlarni sotish bo‘yicha bitimlar soni,
ularni sotib olishga ko‘ra bitimlar sonidan ko‘p ekanligi tahlil qilindi.
Xulosa o‘rnida shuni ta'kidlash joizki, moliya bozorining takomillashtirilishi mamlakat
iqitisodiy taraqqiyoti asosi hisoblanadi. Bunda bir tomondan davlat iqtisodiyoti ma'lum
darajada manfaat ko‘rsa, ikkinchi tomondan aholi bo‘sh turgan pul mablag‘larini oqilona
yo‘naltirish orqali foyda ko‘radi. Mamlakat moliya bozorining rivojlantirish yo‘lida moliyaviy
likvidlilik darajasi shuningdek, birlamchi va ikkilamchi moliyaviy bozor tizimlarini yanada
rivojlantirmoq darkor. Shuningdek, Moliya bozorining investision faolligini oshirish, jumladan
aktivlar qiymati va savdo hajmlarining o‘sishi bilan birga olib borilishi kerak, balki qimmatli
qog‘ozlar bozorining barcha ishtirokchilari faoliyati ta'minlanishi zarurdir. Qimmatli qog‘ozlar
bozorini rivojlantirish moliyaviy resurslarni faollashtirishga, ulardan oqilona foydalanishga va
iqtisodiy rivojlanishni bir muncha tezlashtirish uchun qayta taqsimlashga yo‘naltirish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu mamalakat iqtisodiy taraqqiyoti asosidir.
ADABIYOTLAR:
1.
O‘zbekistonda moliya bozorini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlari Bekzodjon Mavlon o‘g‘li
Xamidov Jasur Xamrabaevich Razzoqov TMI 2023
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2017
-yilda amalga oshirilgan asosiy
ishlar yakuni va O‘zbekiston Respublikasini 2018
-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan murojaatnomasi
3.
Sh.M.Mirziyoev Fond bozorini rivojlantirish masalalariga bagʻishlangan yigʻilish bayonot
i.
2019-yil 7-oktyabr. http://xs.uz/uzkr/post/fond-bozorini-rivozhlantirish-masalalari-muhokama-qilindi.
4.
www.uzse.uz
5.
https://www.uzse.uz/system/analytics/pdfs/000/000/098/original/market_overview_2020_ru
s.pdf?1613567625
O’ZBEKISTON MOLIYA BOZORIDA MOLIY
AVIY TANGLIKNING KORPORATIV
SAMARADORLIK KO’RSATKICHLARIGA TA’SIRI
Nurmukhammad Oppokkhonov -
Turizm va servis kafedrasi
Firmalarning korporativ faoliyati investorlar va kreditorlar uchun tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda; chunki yomon korporativ ko
’
rsatkichlar salbiy moliyaviy oqibatlarga
olib keladi.
Umuman olganda, korporativ samaradorlikning namoyon bo’lishi, O‘zbekiston
moliya bozorida ham dolzarb masala hisoblanadi.
Korporativ samaradorlikning muhim ahamiyatidan kelib chiqqan hold
a, biz e’tiborni
oldingi tadqiqotlarda o’rganilgan korporativ samaradorlikning iqtisodiy oqibatlarini
tushunishga qaratamiz. Korporativ samaradorlikning firma riski va kapital qiymatiga ta'siri
oldingi tadqiqotlar orqali ko’p o'rganigan. Umuman olganda, ol
dingi adabiyotlar shuni
ko'rsatadiki, firmalarning korporativ ko'rsatkichlari firma riskini kamaytirish va ularning
moliyaviy sharoitlarini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi, bu esa firmalarning korporativ
samaradorligi va moliyaviy tanglik o'rtasidagi munosabatni o'rganish zarurligini keltirib
chiqaradi.
Menejment nuqtai nazaridan, yaxshi korporativ samaradorlik manfaatdor tomonlar
bilan munosabatlarni yaxshilashga olib kelishi mumkin, bu esa moliyaviy tanglikni
kamaytirishi mumkin. Masalan, yuqori korporativ ko'rsatkichlarga ega bo'lgan firmalar
qimmatli nomoddiy aktivlarni yaratishi mumkin, bu esa firmaning raqobatdosh ustunliklari
va rentabelligini oshiradi va shu bilan firmaning moliyaviy tanglikka duch kelish ehtimolini
kamaytiradi. Bundan tashqari, manfaatdor tomonlar bilan yaxshi munosabatlar boshqaruv
sifati va resurslardan samarali foydalanishni ko'rsatadi. Resurslardan samarali
foydalanadigan vakolatli boshqaruvga ega bo'lgan firmalar moliyaviy tangliklarga duch kelish
