59
ko
’
rsatkichlari namunasiga asoslanib, ushbu tadqiqot firmalarning korporativ faoliyati
moliyaviy tanglik bilan salbiy bog'liqligini ko'rsatadi. Bundan tashqari, biz korporativ
samaradorlik va moliyaviy tanglik ehtimoli o'rtasidagi salbiy bog'liqlik yuqori darajadagi
riskga ega bo'lgan firmalar uchun aniqroq ekanligini kuzatishimiz mumkin. Ushbu maqola
o
’
rganilgan muammo bo
’
yicha tadqiqotlarga bir necha jihatdan hissa qo'shadi. Birinchidan,
biz korporativ samaradorlik va moliyaviy tanglik o'rtasidagi bog'liqlik bo'yicha tadqiqotlarni
kengaytirib, firmalarning korporativ faoliyatini o'rganamiz va yaxshi korporativ samaradorlik
past moliyaviy tanglik bilan bog'liq ekanligi haqida empirik dalillar keltiramiz. Ikkinchidan,
bizning tadqiqotimiz moliyaviy inqirozlar va tangliklarning oldingi sabablarini o'rganadigan
tadqiqotlarga qo'shimcha qiladi. Uchinchidan, biz korporativ samaradorlikni firma riski bilan
bog'laymiz va korporativ samaradorlik va firmalarning moliyaviy tangligi o'rtasidagi salbiy
bog'liqlik yuqori darajadagi riskga ega bo'lgan firmalar uchun aniqroq ekanligini ko
’
rishimiz
mumkin bo
’
ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Campbell, J. Y., Hilscher, J., & Szilagyi, J. (2008). In search of distress risk. The Journal of
finance, 63(6), 2899-2939.
2.
Orlitzky, M., & Benjamin, J. D. (2001). Corporate social performance and firm risk: A meta-
analytic review. Business & Society, 40(4), 369-396.
3.
Godfrey, P. C., Merrill, C. B., & Hansen, J. M. (2009). The relationship between corporate social
responsibility and shareholder value: An empirical test of the risk management hypothesis. Strategic
management journal, 30(4), 425-445.
4.
Harjoto, M., & Laksmana, I. (2018). The impact of corporate social responsibility on risk taking
and firm value. Journal of Business Ethics, 151, 353-373.
5.
Sharfman, M. P., & Fernando, C. S. (2008). Environmental risk management and the cost of
capital. Strategic management journal, 29(6), 569-592.
6.
El Ghoul, S., Guedhami, O., Kwok, C. C., & Mishra, D. R. (2011). Does corporate social
responsibility affect the cost of capital? Journal of banking & finance, 35(9), 2388-2406.
7.
Ambec, S., & Lanoie, P. (2008). Innovation at the service of the environment and business
performance. INRA Sciences Sociales, 2007(910-2016-71672).
8.
Friede, G., Busch, T., & Bassen, A. (2015). ESG and financial performance: aggregated evidence
from more than 2000 empirical studies. Journal of sustainable finance & investment, 5(4), 210-233.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA FOND BOZORINING AMAL QILISH
MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Nurmuxamedov Azizbek Alisher o‘g‘li
-
Toshkent moliya instituti,
To‘laqonli bozor iqtisodiyotini shakllantirish uchun
fond bozorini, uning amal qilish
mexanizmlarini takomillashtirish zarur. To‘g‘ri, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki
yillaridan erkin bozor iqtisodiyotini shakllantirish bo‘yicha harakatlar boshlan
gan. Ammo
o‘tgan yillar davomida uning dolzarb masalalari o‘z
yechimini topmadi. 2006-yilda
Yaponiyada bo‘lib o‘tgan ilmiy
-amaliy anjumanda ishtirok etgan dunyoning etakchi iqtisodchi
olimlari va mutaxassislari tomonidan O‘zbekiston mustaqilligiga 15 yil to‘lgan bo‘lishiga
qaramay, u hali-
xanuz “o‘tish iqtisodiyoti” (transition economy)da ekanligi tanqid qilingan
edi. Ular sanab o‘tgan vajlar, aytish joizki, bugungi kunda butkul bartaraf etildi. Boshqacha
aytganda, bozor iqtisodiyotining drayveri bo‘lgan ka
pital bozorini shakllantirishga tamaltoshi
qo‘yildi. Valyuta siyosatining liberallashtirilishi, soliq islohotlari, yer munosabatlarini tartibga
solish bo‘yicha misli ko‘rilmagan amaliy chora
-
tadbirlar bunga misol bo‘la oladi.
Fond bozorining rivojlanganlik
darajasi, o‘z navbatida, aniq miqdor va sifat
ko‘rsatkichlari bilan ifodalangan bo‘lishi lozim. Asosiy miqdor ko‘rsatkichlari quyidagilar
60
bo‘lmog‘i kerak: iqtisodiyotning moliyaviy holati, pul massasining Yalpi ichki mahsulot
qiymatiga nisbati, ichki kreditning YaIMga nisbati, aktsiyalar kapitalizatsiyasining YaIMga
nisbati, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha qarzdorlik summasining YaIMga nisbati, hosilaviy
moliyaviy instrumentlar bozorining mavjudligi va rivojlanganlik darajasi
48
.
Fond bozorining
rivojlanganlik darajasini belgilovchi sifat ko‘rsatkichlari bo‘lib
moliyaviy institutlarning soni va ishonchliligi, fond bozorini tartibga solish tizimining
samaradorligi, tegishli qonunchilikning mavjudligi, bozorda ishtirok etish uchun
soddalashtirilgan shartlar va infratuzilmaning yuqori texnologik darajasidir.
Rivojlanish darajasi turlicha bo‘lgan iqtisodiyotlarga xos bo‘lgan holatlar, ya’ni mulk
tarkibidagi keng ko‘lamli farqlar, iqtisodiyotdagi davlatning roli, moliyaviy bozorning hajmi va
tarkibini a
holining milliy o‘zligi, dini, an’analariga asoslangan iqtisodiy xatti
-harakatlarini
hisobga olmay turib baholab bo‘lmaydi. Bu borada olib borilgan izlanishlar shundan dalolat
beradiki, aholining iqtisodiy xatti-harakati bilan fond bozorining rivojlanishi
o‘rtasidagi
bog‘liqlik quyidagicha namoyon bo‘ladi: qabul qilinayotgan risk darajasi, faollik va
innovatsiyalar qancha yuqori bo‘lsa –
aholining mulk tarkibidagi ulushi yuqori bo‘ladi, yakka
tartibdagi iqtisodiy erkinlikka intilish qancha yuqori bo‘lsa –
moliyaviy mahsulotlarning
tarkibi ko‘proq divesifikatsiyalangan va tez o‘zgaruvchan bo‘ladi, aholi moddiy maqomining
oshishiga intilish yuqori bo‘lsa –
qimmatli qog‘ozlar bozori hajmlari ortadi, davlat va ish
beruvchilar tomonidan nazoratning pasayishi
–
fond bozori tarkibining yanada
diversifikatsiyalangan bo‘lishiga olib keladi, ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlovning pasayishi
natijasida esa direvativlar bozorining jadalroq rivojlanishiga olib keladi.
Olib borilgan izlanishlarimiz natijasida rivojlanayotgan fond b
ozorining quyidagi o‘ziga
xos xususiyatlari va uning rivojlangan fond bozoridan farqli jihatlarini aniqlashga muvaffaq
bo‘lindi:
Rivojlangan fond bozorlari bilan solishtirganda, rivojlanayotgan fond bozorlarining
yuqori darajada beqarorligi va shunga mos ravishda yuqori darajadagi narx risklarining
mavjudligi.
Rivojlanayotgan bozorlarga ega bo‘lgan barcha mamlakatlarda fond bozorlarining nisbiy
hajmi (YaIMga nisbatan) rivojlangan mamlakatlarnikidan bir necha barobar past.
Rivojlanayotgan fond bozoriga ega b
o‘lgan barcha mamlakatlarda korxonalarni
moliyalashtirish manbalarida bank krediti qimmatli qog‘ozlarga qaraganda sezilarli darajada
yuqori ulushga ega
49
.
Rivojlanayotgan fond bozorlari o‘zining tez rivojlanish sur’atlari bilan ajralib turadi.
Rivojlanayot
gan va rivojlangan fond bozorlarining qiyosiy tahlili so‘nggi paytlarda
rivojlanayotgan mamlakatlar fond bozorlarining misli ko‘rilmagan sur’atlar bilan
rivojlanayotganligi va hajmlarining tez sur’atlarda ortib borayotganligidan dalolat bermoqda.
Buning sa
babi shundaki, so‘nggi paytlarda ushbu mamlakatlarga moliyaviy resurslar oqimi va
ularning xalqaro miqyosdagi ulushi asta-sekin oshib bormoqda.
Mamlakatda davlat organlari faoliyatining shaffofligi investorlar (ayniqsa, xorijiy
investorlar) uchun hal qiluv
chi mezonlardan biri ekanligini inobatga oladigan bo‘lsak, davlat
institutlarida korrupsiyaning mavjudligi investorlar uchun ushbu mamlakatga investitsiya
kiritishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida noaniqlikni keltirib chiqaradi va bu holat milliy
fond
bozorining lozim darajada rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, natijada moliyaviy
kapitalning fond bozoriga kirib kelishi cheklanib qoladi.
Shunungdek, fond bozorida narx masalalarini hal qilish fond bozorining barcha
ishtirokchilari uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Emissiya qilinayotgan qimmatli
qog‘ozlarni joylashtirish narxini adolatli belgilash jalb qilinayotgan mablag‘lar miqdorini
48
Сулtonov Sh.N. O‘zbekistonda fond bozorini rivojlantirish yo‘llari. Iqtisodiyot va ta’lim / 2022
-yil 5-son. 184-191-betlar.
49
Xojimatov R.X. Fond bozorini
rivojlantirish xususiyatlari va istiqbolli bank vositalari. “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 2, mart
-aprel, 2019-yil.
61
oshirishdagi muhim bosqichlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Investorlar uchun narxlarning
o‘zgarish mexanizmini yaxshi tushunish to‘g‘ri investitsion qarorlarni qabul qilish uchun juda
muhimdir. Qimmatli qog‘ozlar bozorida narx belgilash tamoyillarini to‘g‘ri o‘rnatish davlatga
bozorni tartibga solish va uni nazorat qilish jarayonining yo‘nalishlarini to‘g‘ri ishlab chiq
ish
imkonini beradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, investitsiya qarorlarini qabul qilishda xorijiy investorlar
asosan mamlakatning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga e’tibor qaratadilar va umuman
iqtisodiyotdagi beqarorlik sharoitida xorijiy investorlar, ushbu bozorda istiqbolli mahalliy
emitentlar mavjud bo‘lgan taqdirda ham, uzoq muddatli investitsiyalarni fond bozoriga
qo‘yishni afzal ko‘rmaydilar. Buning natijasida qisqa muddatli xorijiy chayqovchilik uchun
imkoniyat yuzaga keladi va bu holat rivojlanayotg
an fond bozoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Rivojlanayotgan fond bozorining rivojlangan bozorga aylanish jarayonini o‘rganish
natijasida ushbu jarayonning asosiy iqtisodiy, texnik va siyosiy muammolari aniqlandi.
Iqtisodiy muammolarga iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etish, xususan,
iqtisodiyotning moliyaviy jihatdan to‘yinganlik darajasini oshirish, jamoaviy investitsiyalash
tizimini rivojlantirish va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni barqarorlashtirish kiradi.
Rivojlanayotgan va rivojlangan fond bozorl
ari tahlili shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiyot pul
resurslari bilan qanchalik to‘yingan bo‘lsa, xo‘jalik aylanmasida qimmatli qog‘ozlar
komponenti shunchalik yuqori bo‘ladi, yalpi ichki mahsulotga nisbatan fond bozori
kapitallashuvi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Fond bozorining rivojlanishi bevosita iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga
bog‘liq, ammo rivojlanayotgan mamlakatlar har doim ham to‘g‘ri va malakali siyosat olib
boravermaydi. Zamonaviy sharoitda mamlakatning iqtisodiy o‘sishi ushbu iqtisodiyot
tovar va
moliya bozorlarining jahon bozorlariga dinamik ravishda integratsiyalashuviga bevosita
bog‘liq bo‘lib, bu o‘z navbatida bozorlarni erkinlashtirishni talab etadi. Biroq moliya sektorini
erkinlashtirish bozor riski (tavakkalchiligi) ko‘lamini hisobg
a olgan holda mutanosib ketma-
ketlikda amalga oshirilishi kerak.
Rivojlanayotgan fond bozorini rivojlangan bozorga aylantirishning texnik vazifalari
quyidagilardan iborat: jahon fond bozoriga samarali integratsiya qilish uchun zarur
infratuzilmani ta’minla
sh va fond bozoridagi faoliyatni tartibga soluvchi qonunchilik bazasini
takomillashtirish. Ko‘pgina rivojlanayotgan fond bozorlariga xos bo‘lgan muammo shundaki,
rivojlanayotgan mamlakatlarda odatda fond bozori infratuzilmasini rivojlantirish uchun zarur
b
o‘lgan davlat va jamiyatning e’tibori yetarli darajada bo‘lmaydi, davlat tomonidan qo‘llab
-
quvvatlanmaydi. Binobarin, fond bozorining rivojlanganligi uning mamlakat uchun qanchalik
dolzarb va muhim ekanligiga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu davlatning xohish va qat’iyatida o‘z
aksini topadi. Shuningdek, davlatning siyosiy qo‘llab
-quvvatlovi milliy fond bozori
manfaatlarini xalqaro moliya bozorlarida himoya qilish shaklida ham ayniqsa muhimdir.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INVESTITSIYA FONDLARINING MOLIYA
BOZORLARIDA ISHTIROKI VA ULARNING AHAMIYATI
Babayev Baxtiyor Babanovich -
XK MChJ “Freedom Finance” bosh direktori
O`zbekiston davlat mustaqilliga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni
rivojlantirishning o`ziga xos yo`nalishini belgilab oldi. Iqtisodiyotni rivojlantirishda va tashqi
iqtisodiy faoliyatni yanada jadallashtirishda milliy va xorijiy investitsiyalarning o`rni
beqiyosdir.
O`zbekiston Respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to`g`risida”g
i
qonunida “investitsiyalar
- investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha,
tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob`ektlariga tavakkalchiliklar asosida
