68
Umuman olganda, moliya bozori mintaqada sanoatni qo'llab-quvvatlashda hal qiluvchi
rol o'ynaydi. Bu biznesni kengaytirish va rivojlantirish uchun zarur kapitalni ta'minlaydi,
shuningdek, korxonalar o'z faoliyatini moliyalashtirish uchun zarur bo'lgan kapitalga kirish
uchun platformani taqdim etadi. Bu korxonalarga o‘z faoliyatini moliyalashtirish va faoliyatini
kengaytirish uchun zarur bo‘lgan kapitalni olish imkonini beradi. Bu mintaqada yanada faol va
farovon iqtisodiyotni yaratishga yordam beradi. Moliya bozori ham globallashib bormoqda.
Bu xalqaro moliyaviy vositalardan, masalan, valyuta va derivativlardan ko'proq foydalanishni
o'z ichiga oladi. Bu korxonalar uchun butun dunyo kapitaliga kirishni osonlashtirdi,
shuningdek, investorlar uchun portfellarini diversifikatsiya qilishni osonlashtirdi. Umuman
olganda, moliya bozori har qanday mintaqada sanoatni qo’llab quvvatlash uchun zarur
bo'lgan doimiy rivojlanayotgan tizimdir. Mintaqadagi sanoat kuchli bo‘lib qolishi uchun
moliya bozorining zamonaviy tendensiyalari va istiqbollarini tushunish muhimdir.
Texnologiyadan foydalanish, barqarorlikka e'tibor qaratish va yanada globallashuv orqali
moliya bozori korxonalarni kengaytirish va ish o'rinlarini yaratish uchun zarur kapitalni
ta'minlashda davom etishi mumkin.
Manba va foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati:
1.
Financial Markets and Institutions (10th Edition) by Frederic S. Mishkin and Stanley
G. Eakins. 12
2.
Стратегия
дальнейшего
повышения
конкурентоспособности
национальной
экономики
:
материалы
1
У
-
го
Форума
экономистов
/
отв
.
ред
.
М
.
П
.
Нарзикулов
.
Ташкент
,
2012.
С
. 8.
3.
Financial Management: Principles and Applications (12th Edition) by Sheridan Titman, Arthur
J. Keown, John D. Martin, and David F. Scott
4.
Мусахон Исаков, Дилобар Рўзиева. Ўзбекистон саноатидаги таркибий ўзгаришлар.
Монография.
-
Т.: ТДИУ, 2019 й.
5.
Financial Statement Analysis and Security Valuation (7th Edition) by Stephen H. Penman
YANGI O’ZBEKISTON TARAQQIYOT STRATEGIYASI SHAROITIDA QIMMATLI
QOG’OZLARDAN OLINADIGAN SOLIQLARNING BAZASINI ANIQLAS
HNING
METADOLOGIK ASOSLARI
Xalikchayeva Sadokat Ilxomjonovna -
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“Oʼzbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy
asoslari
va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi doktoranti
Qimmatli
qogʻozlar
bu oʻz egasiga mulkka egalik huquqini va daromad koʻrinishida
muayyan pul summasini olish huquqini beradigan pul yoki tovar hujjatlari hisoblanib, moliya
bozorida aksiya, obligatsiya, veksel kabi turlari eng mashxurlari sanaladi. Qimmatli qog‘oz
lar
bozorini tartibga solish va korporativ boshqaruv sohasidagi islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 apreldagi
“Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF
-6207-son farmoni
ijorosini ta’minlashda soliq munosabatlarining o’rni benihoya muhimdir. Zero, moliya
bozorining negizi bo’lgan qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq moliyaviy operatsiyalarning
faoliyatini tartibga solishda va nazorat qilishda soliqqa tortish tartiblarining ahamiyati ayni
dolzarb zaruriy masaladir. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 327
-moddasi
qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha soliq bazasini aniqlashning o‘ziga xos
xususiyatlariga bag’ishlangan bo’lib, bu sohadagi bar
cha vaziyatlarni qamrab olgan va batafsil
yoritib berilgan.
Soliq tushumlarining belgilanishida soliq bazasi va soliq stavkalarining darajasi asosiy
dastaklar bo’lganligi uchun qimmatli qog’ozlar bozoridagi qimmatli qog’ozlar bilan bogliq
69
operatsiyalarga soliq solinishida soliq bazasining aniqlash tartiblari kerakli vaziyatlarni
aniqlashtiruvchi va mavhumliklarni bartaraf etuvchi iqtisodiy muruvvathamdir. Jumladan,
qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha soliq bazasi soliq to‘lovchilar tomonidan
al
ohida aniqlanadi. Bunda soliq to‘lovchilar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida
muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bo‘yicha soliq bazasini qimmatli
qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari
b
o‘yicha soliq bazasidan alohida aniqlaydi. O‘tgan soliq davrlari davomida qimmatli
qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha zarar ko‘rgan soliq to‘lovchilar qimmatli qog‘ozlarga
doir operatsiyalar bo‘yicha joriy hisobot (soliq) davrida olingan tegishli soli
q bazasini
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksning
belgilangan tartibda va shartlarda
kamaytirishga haqli hisoblanadi.
Shuningdek, o‘tgan soliq davrlarida qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida
muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalardan ko‘rilgan zararlar hisobot
(soliq) davrida belgilangan ushbu qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalarning soliq bazasini
kamaytirishi mumkin.
Qolav
ersa, qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lgan qimmatli
qog‘ozlarga doir operatsiyalardan olingan daromadlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan
bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha qilingan
xarajatlar
ga yoki ko‘rilgan zararlarga kamaytirilishi mumkin emasligi belgilangan va qimmatli
qog‘ozlarning uyushgan bozorida muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarga doir
operatsiyalar bo‘yicha olingan daromadlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorida
muomalada b
o‘lgan qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar bo‘yicha qilingan xarajatlarga
yoki ko‘rilgan zararlarga kamaytirilishi mumkin emas deya ta’kidlangan.
Agar ayni bir qimmatli qog‘oz bo‘yicha bitim ikki yoki undan ortiq savdo tashkilotchisi
tomonidan amalga o
shirilgan bo‘lsa, soliq to‘lovchi savdo tashkilotchilarining birida yuzaga
kelgan bozor kotirovkasini mustaqil tanlashga haqli hisoblanadi. Bunda, qimmatli qog‘ozning
bozor kotirovkasi deb quyidagilar e’tirof etiladi:
1) O‘zbekiston Respublikasida savdo ta
shkilotchisining savdolariga (shu jumladan
birjaga) qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar uchun —
bunday savdo tashkilotchisi orqali savdo kuni
mobaynida amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha qimmatli qog‘ozning o‘rtacha tortilgan narxi;
2) chet el savdo tashkilotchi
sining savdolariga (jumladan birjaga) qo‘yilgan qimmatli
qog‘ozlar uchun —
bunday savdo tashkilotchisi tomonidan savdo kuni mobaynida o‘zi orqali
amalga oshirilgan bitimlar bo‘yicha hisob
-
kitob qilinadigan qimmatli qog‘ozning yopilish
narxi.
Shunday
holatlar mavjud bo’ladiki, muomaladagi qimmatli qog‘ozlarga oid bitim
qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridan tashqarida tuzilsa, birinchi navbatda, qimmatli
qog‘ozni o‘tkazishning barcha jiddiy shartlarini belgilovchi shartnoma sanasi bitimni amalga
os
hirish sanasi deb e’tirof etiladi. Ikkinchi navbatda esa, soliq solish maqsadlarida quyidagi
shartlarning hech bo‘lmaganda bittasiga rioya etilganda, qimmatli qog‘ozni haqiqatda
realizatsiya qilish (sotib olish) yoki boshqacha tarzda chiqib ketish narxi bozor narxi deb
e’tirof etiladi:
1)
agar bitim amalga oshirilgan kuni qimmatli qog‘ozga nisbatan bittadan ko‘p bitim
ro‘yxatga olingan bo‘lsa, amalga oshirilgan bitimning haqiqiy narxi, basharti bu narx bitimni
amalga oshirish sanasida savdo tashkilotchisi (tashkilotchilari) tomonidan ushbu sanada
ro‘yxatga olingan mazkur qimmatli qog‘ozga doir bitimlarning eng yuqori va eng past narxlari
o‘rtasidagi oraliqda (narxlar oralig‘ida) bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi;
2)
agar bitim amalga oshirilgan sanada qimmat
li qog‘ozga doir bitta bitim ro‘yxatga
olingan bo‘lsa, amalga oshirilgan bitimning haqiqiy narxi, agar ushbu narx ko‘rsatilgan
qimmatli qog‘oz bilan bozor narxi belgilanayotgan bitimni amalga oshirish sanasidagi boshqa
bir bitimning narxiga muvofiq bo‘lsa,
bozor narxi deb e’tirof etiladi;
70
Muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib
olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi
cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif qilinganda, shu jumladan ushbu qimmatli
qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday
qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari
uchun qabul qilinadi.
Soliq bazasin
i tog’ri aniqlash maqsadida, muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli
qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli
qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif
qilinganda,
shu jumladan ushbu qimmatli qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar
ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor
narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun qabul qilinishi kerak. Qolaversa,
muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi
bitimlarning eng past narxidan past narx bo‘yicha realizatsiya qilingan taqdirda moliyaviy
natijani aniqlashda qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi bitimning eng past nar
xidan
foydalaniladi.
Bundan tashqari, ochiq payli investitsiya fondlarining muomaladagi investitsiya
paylariga doir operatsiyalar bo‘yicha, shu jumladan ular tegishli ochiq payli investitsiya
fondini tashkil etuvchi mol-mulkini ishonchli boshqarishni amalga oshirayotgan
kompaniyadan sotib olingan taqdirda, bitimning haqiqiy narxi, agar u investitsiya fondlari
to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan tartibda investitsiya payining hisob
-kitob qiymatiga
teng bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq sol
ish maqsadida hisobga olinadi.
Muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bitimning haqiqiy narxi sifatida esa
qimmatli qog‘ozning hisob
-kitob qilingan narxi va narxning cheklangan tarzda chetga
chiqishidan kelib chiqib aniqlangan eng yuqori va eng
past narxi o‘rtasidagi oraliqda turgan
bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun e’tirof etiladi. Ushbu
qoida va tartiblar moliya bozoridagi qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyarning soliq solish
bazasini aniqlashda eng mu
him bo’lgan tartiblar hisoblanadi.
Foy
dalanilgan adabiyotlar ro’yxati
:
1.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 apreldagi “Kapital bozorini yanada
rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF
-6207-son farmoni
3.
O‘zbekiston Respublikasining 03.06.2015 yildagi “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi
387-sonli Qonuni.
4.
Soliq.uz
АКТИВЛАР ВА КРЕДИТЛАРНИ САМАРАЛИ БОШҚАРИШ МЕЪЗОНЛАРИ
С.А. Абдуллаев, Н.А. Абдуллаева
-
Тошкет молия институти мустақил тадқиқодчи
Инвестицион фондлар
ғарб мамлакатларида кўп тарқалган молиялаштириш
структураси ҳисобланади. Бундай фондлар одатда, пул жамғармаларини йиғувчи
субъект бўлиб
,
маълум миқдорда фойда олиш мақсадида жамғармачилар,
инвесторларнинг пул маблағлари, жамғармаларини йиғиш билан шуғулланишади.
Мазкур Фондлар
ўз проспектида ўзининг инвестицион
мақсадларини, имтиёз
ва
чекланмаларини ҳамда
бошқа кўпгина параметрларини белгилаб олади. Улар
проспектида асосий эътибор қаратиладиган омиллар сифатида масалан,
қайси
регионларга устиворлик бериш
,
қайси
соҳа ва қандай
активлар категориясига пул
қўйилиши
,
қанча
муддатга инвестиция қилиниши каби ҳолатлар белгиланганлигини
кўриш мумкин.
Бу фондларнинг туркумига
кирадиган, ҳозирда оммабоп бўлиб
