70
Muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib
olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi
cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif qilinganda, shu jumladan ushbu qimmatli
qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday
qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari
uchun qabul qilinadi.
Soliq bazasin
i tog’ri aniqlash maqsadida, muomalada bo‘lgan emissiyaviy qimmatli
qog‘ozlar ularni joylashtirish chog‘ida sotib olingan taqdirda, shuningdek ushbu qimmatli
qog‘ozlar joylashtirilgandan keyin doirasi cheklanmagan shaxslarga birinchi bor taklif
qilinganda,
shu jumladan ushbu qimmatli qog‘ozlarni taklif etish bo‘yicha xizmatlar
ko‘rsatadigan brokerdan sotib olinganda bunday qimmatli qog‘ozlarning haqiqiy narxi bozor
narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun qabul qilinishi kerak. Qolaversa,
muomalada bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi
bitimlarning eng past narxidan past narx bo‘yicha realizatsiya qilingan taqdirda moliyaviy
natijani aniqlashda qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozoridagi bitimning eng past nar
xidan
foydalaniladi.
Bundan tashqari, ochiq payli investitsiya fondlarining muomaladagi investitsiya
paylariga doir operatsiyalar bo‘yicha, shu jumladan ular tegishli ochiq payli investitsiya
fondini tashkil etuvchi mol-mulkini ishonchli boshqarishni amalga oshirayotgan
kompaniyadan sotib olingan taqdirda, bitimning haqiqiy narxi, agar u investitsiya fondlari
to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan tartibda investitsiya payining hisob
-kitob qiymatiga
teng bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq sol
ish maqsadida hisobga olinadi.
Muomalada bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bitimning haqiqiy narxi sifatida esa
qimmatli qog‘ozning hisob
-kitob qilingan narxi va narxning cheklangan tarzda chetga
chiqishidan kelib chiqib aniqlangan eng yuqori va eng
past narxi o‘rtasidagi oraliqda turgan
bo‘lsa, bozor narxi deb e’tirof etiladi va soliq solish maqsadlari uchun e’tirof etiladi. Ushbu
qoida va tartiblar moliya bozoridagi qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyarning soliq solish
bazasini aniqlashda eng mu
him bo’lgan tartiblar hisoblanadi.
Foy
dalanilgan adabiyotlar ro’yxati
:
1.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 apreldagi “Kapital bozorini yanada
rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF
-6207-son farmoni
3.
O‘zbekiston Respublikasining 03.06.2015 yildagi “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi
387-sonli Qonuni.
4.
Soliq.uz
АКТИВЛАР ВА КРЕДИТЛАРНИ САМАРАЛИ БОШҚАРИШ МЕЪЗОНЛАРИ
С.А. Абдуллаев, Н.А. Абдуллаева
-
Тошкет молия институти мустақил тадқиқодчи
Инвестицион фондлар
ғарб мамлакатларида кўп тарқалган молиялаштириш
структураси ҳисобланади. Бундай фондлар одатда, пул жамғармаларини йиғувчи
субъект бўлиб
,
маълум миқдорда фойда олиш мақсадида жамғармачилар,
инвесторларнинг пул маблағлари, жамғармаларини йиғиш билан шуғулланишади.
Мазкур Фондлар
ўз проспектида ўзининг инвестицион
мақсадларини, имтиёз
ва
чекланмаларини ҳамда
бошқа кўпгина параметрларини белгилаб олади. Улар
проспектида асосий эътибор қаратиладиган омиллар сифатида масалан,
қайси
регионларга устиворлик бериш
,
қайси
соҳа ва қандай
активлар категориясига пул
қўйилиши
,
қанча
муддатга инвестиция қилиниши каби ҳолатлар белгиланганлигини
кўриш мумкин.
Бу фондларнинг туркумига
кирадиган, ҳозирда оммабоп бўлиб
71
келаётган фондлар бу
-
кредит фондлари ҳисобланади. Кейинги йилларда кредит
фондларининг оммабоп бўлиб бораётганлигининг маълум сабаблари бўлиб булар
қаторига, биринчидан,
Базель қўмитаси томонидан банкларга қўйилаётган катта
талаблар (Базел аккордлари)ни
ва
иккинчидан,
пул эгалари, инвесторларнинг қарз
мажбуриятлари орқали кўпроқ даромад кўришга интилишларини келтиришимиз
мумкин. Айнан мана шу сабаблар
кредит фондларига катта пул оқими
кириб
келаётганлигини, бу ўз навбатида уларни кредит ресурслари бозорининг фаол
иштирокчисига айлантираётганлигини кўришимиз мумкин.
Ушбу кредит фондлари ўз
кредитларини кўпроқ улар учун жозибадор
бўлган
“риск
-
даромад”
нисбатига қараб
баҳолашади. Ушбу омиллар кўпгина ривожланган давлатларда кредит фондлари
томонидан кредитлаш жараёнлари ўсиб боришига ва уларнинг кредитлар бозорида
сезиларли мавқега эга бўлиб боришиги замин яратмоқда.
Хорижий давлатларда кредит фондларининг портфелидаги кредитлар, “хусусий
кредитлар”
деб юритилади ва хусусий кредитлар ҳисобидан молиялаштириш
эса,
“альтернатив инвестициялар” сифатида ҳисобга олинади.
Юқорида айтганимиздек
,
альтернатив инвестициялар анъанавий инвестицияларидан фарқли равишда
облигациялар ва акциялар стратегияларидан ташқарига чиқадиган инвестиция
имкониятларини ўз ичига олади. Ғарб давлатларида банклар томонидан
инфратузилмани молиялаштириш альтернатив сармоя ҳисобланмайди. Бироқ, агар бу
жараён кредит фонди,
хусусий капитал фонди ёки бевосита институционал
инвесторлар орқали молиялаштирилса, у альтернатив инвестиция сифатида талқин
қилинади.
Хусусий капитал инвесторининг фонд бозорида листинг қилинмаган
компанияларга
жалб
этилиши,
масалан
,
“buy
-
out”
(кредит
портфелини
диверсификациялаш, корхонани сотиб олиш) жараёнида альтернатив инвестициялар
оламига таянилади. Чунки
,
хусусий капитал фонди ҳам
кредит фонди каби ўз
пулларини банк бўлмаган
ташкилотлардан йиғиб олади. Худди шундай, банк
фаолиятининг йўналишларини ички тарафдан очиб берувчи, масалан акцияларнинг
турлари, кредитларни худудларга йўналтирилиши, уларнинг фоизлари, муддатида
қайтарилиши, гаровларнинг турлари, инвестиция портфелининг даромадлилиги,
қандай турдаги корхоналарга йўналтирилганлиги, муомалага чиқарилган қимматли
қоғозларни муддатлари, фоизлари, депозитларни қандай валютада жалб
қилинганлиги
ва муддатлари, банк даромади ва харажатларининг таркиби, 1
-
даражали
капиталнинг етарлилиги, левераж, активлар бўйича риск даражасини кўрсатувчи
меъёрлар,
нақд пул тушумларини мижозлар турлари бўйича таркиби, муомалага
чиқарилган пластик карта турлари (аҳолига, якка тартибдаги тадбиркорларга,
хўжалик субъектларига), уларга кирим қилинаётган маблағлар, уларнинг қолдиғи
каби ўнлаб кўрсаткичларни санаб ўтиш мумкин. Бу каби кўрсаткичлар юқорида
таъкидланганидек, банк фаолиятининг ички хусусиятларини ёритиб беради ва
улардан асосан тармоқ ичидаги ҳисоботларда фойдаланилади.
Мавжуд бўлган ААА дан С
-
гача ташқи рейтинглар шкаласида Базель II” В
-
дан
кам бўлмаган рейтингларни эътиборга олади. Янада паст рейтингли юридик
шахсларга (уларнинг қайси тармоққа алоқадор эканлигидан қатъий назар) юқори
баҳолаш коэффициенти берилади (150% миқдорида). Базель
-
2 стандартида кредит
рискини баҳолаш бўйича қуйидаги икки хил ёндашув таклиф қилинган:
1.Стандартлашган ёндашув ва 2. Ички рейтингларга асосланган ёндашув.
1-
жадвалда келтирилган
маълумотлардан кўринадики, стандартлашган
ёндашувга кўра кредит риски даражаси бевосита мижознинг суверен кредит
рейтингига боғлиқ. Фақат кредит рейтингига эга бўлмаган мижозларга 100%
даражасида кредит риски даражасини бериш таклиф қилинди.
72
1-
жадвал
Кредит рискини баҳолаш бўйича Базель қўмитаси томонидан таклиф
этилган “стандартлашган ёндашув”да кредит риски даражаси
53
Суверен кредит
рейтинги
ААА
дан
АА
-
гача
А+
дан
А
-
гача
ВВВ+
дан
ВВВ
-
гача
ВВ+
дан
В
-
гача
В
-
дан
паст
Рейтингсиз
Кредит
риски
даражаси
20%
50%
100%
100%
150%
100%
Бу эса, табиийки, мунозаралидир. Чунки, кредит рейтингига эга бўлмаган
мижозларнинг маълум қисми ҳақиқатда
В
-
дан паст рейтинга эга бўлган мижозлар
қаторида бўлиши мумкин. Базель қўмитаси томонидан кредит рискини баҳолаш
бўйича таклиф этилган ички рейтингларга асосланган ёндашув Европа Иттифоқи
мамлакатларининг банк амалиётида ҳам кескин танқидга учради.
Бу эса, 2008 йилда юз берган жаҳон молиявий
-
иқтисодий инқирози таъсирида
банкларнинг кредит операцияларидан улкан миқдорда зарар кўрганлиги ва етарли
даражада кредит рискига қарши захираларнинг ташкил этилмаганлиги билан
изоҳланади. Айнан мазкур омиллар тижорат банкларининг кредит рискини баҳолаш ва
бошқариш тизимига нисбатан назорат органларида етарлича шубҳа уйғотди.
Тараққий этган мамлакатларнинг банк амалиётида, шу жумладан, АҚШ банк
амалиётида кредит рискини аниқроқ баҳолаш мақсадида капиталнинг
рискни ҳисобга
олган ҳолда рентабеллиги кўрсаткичидан фойдаланилмоқда. Ушбу усул биринчи марта
АҚШнинг Бэнкрс Траст оф Нью Йорк (Bankers Trust of New York) банкининг амалитёига
жорий этилган. Уни амалиётга иккинчи бўлиб, Германиянинг Дойче банки (Deutsch
e
Bank) қабул қилган
54
.
Тижорат банклари ва нобанк фондлар активларининг даромадлилигини
баҳолашда активларнинг рентабеллиги кўрсаткичидан ва даромад/харажат
кўрсаткичидан кенг фойдаланиш лозим. Активларнинг рентабеллигини аниқлаш учун
тижорат банкининг соф фойдаси брутто активлар суммасига бўлинади ва олинган
натижа 100 фоизга кўпайтирилади. Мазкур кўрстакичнинг меъёрий даражаси мавжуд
эмас. Шу сабабли, уни баҳолаш учун молиявий таҳлилнинг қиёсий таҳлил усулидан
фойдаланилади. Даромад/харажат кўрсаткичини аниқлаш учун фоизсиз харажатлар
ялпи даромадларга бўлинади ва олинган натижа 100 фоизга кўпайтрилади. Ушбу
кўрсаткичнинг энг юқории меъёрий даражаси 45 фоизни ташкил этиши лозим. Мазкур
кўрсаткичлар тижорат банклари активларининг даромадлилик даражасини аниқ
баҳолаш имконини беради.
Хулоса қилиб айтганда, банк ва нобанк фондларнинг активлари ва кредитларини
самарали бошқаришда асосий эътиборни биринчидан, гуруҳлаш ва таркибий таҳлилга
қаратиш, иккинчидан, активларини самарали бошқаришда янги ахборот
-
коммуникация технологияларидан фойдаланиш; учинчидан, активларини бошқариш
самарадорлигини таъминлашда молиявий инновацияларга, тўртинчидан, кредит
рискини баҳолаш бўйича стандартлашган ёндашувга, даромад ва харажатларнинг
оптимал нисбатда бўлиши ва активларнинг рентабеллигига қаратиш
мақсадга
мувофиқ бўлади деб ўйлаймиз.
53
Международная конвергенция измерения капитала и стандартов капитала:уточненные рамочные подходы. Пер. с
англ. –
Базель: Банк международных расчетов. 2004. –
С.
23.
54
Синки Дж. Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых услуг. Пер. с англ. –
М.:
Альпина Паблишер, 2017. –
С. 499.
73
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси “Нобанк кредит ташкилотлари ва микромолиялаштириш
тўғрисида”ги қонун. 2022 й.20 апрель.
2.
Синки Дж. Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых
услуг. Пер. с англ. –
М.: Альпина Паблишер, 2017. –
С. 499.
3.
Международная
конвергенция
измерения
капитала
и
стандартов
капитала:уточненные рамочные подходы. Пер. с англ. –
Базель: Банк международных расчетов.
2004.
–
С. 23.
4.
Абдуллаев С.А.Кредит конвейери ёхуд конвейер усулида кредитлаш. Молия журнали 5
-
сон, 81
-
87 бб.
5. BAI Corporate Private Debt 2021 study, 1 бб.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ БАЛАНСИГА
ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР ТАҲЛИЛИ
Шералиев Жавохирбек Жахонгир ўғли
-
ПМТИ докторанти
Мамлакатимизда макроиқтисодий барқарорликни таъминлашда давлат бюджети
ижросини меъёрий даражада таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Хусусан,
мамлакатда иқтисодий пасайиш даврида солиқ тушумлари камаяди, иқтисодиётни
рағбатлантириш мақсадида давлат экспанцион фискал сиёсатни олиб борадиган бўлса,
давлат бюджети кутилганидан юқори дефицит билан якунланиши мумкин. Натижада
бюджет дефицити
иқтисодий ўсишни янада секинлашишига ҳамда нархлар
даражасини ўсишини тезлашишига олиб келиши мумкин. Шунингдек, бюджет ижроси
дефицит билан якунланиши қарз олишнинг юқори даражаларига, юқори фоизли
тўловларга ва паст қайта инвестициялашга олиб келиши мумкин, бу эса кейинги йил
давомида бюджет даромадларнинг камайишини англатади. Агар бюджет ижроси
профицит билан бажарилса, давлат мажбуриятларини сўндириши, давлат
жамғармаларининг ўсади, натижада инвестициялар ошиши мумкин ва бунда
давлатнинг самарали фаолияти алохида аҳамиятга эга. Умуман олганда, давлат
бюджети ижросини иқтисодий ўсишга салбий таъсири минимум бўлган даражада
таъминлаш давлат қарзи ва бюджет барқарорлигини сақлаш, мамлакат иқтисодиётини
ривожлантириш учун зарурий шарт ҳисобланади.
Таҳлилларга этибор қаратиган бўлсак, давлат бюджети (давлат мақсадли
жамғармаларисиз) 2001
-
2004 йилларда ЯИМга нисбатан 0,65 фоиз дефицит билан
бажарилган бўлиб, ушбу даврда давлат бюджети тақчиллигини Марказий банк
томонидан кредитлаш амалиёти мавжуд бўлган. Лекин 2003 йилда ушбу амалиёт
тўхтатилгандан сўнг, давлат бюджети профицит билан ижро этилиб, нархлар
барқарорлиги бирмунча таъминланди. Хусусан, 2005
-
2016 йилларда давлат бюджети
ЯИМга нисбатан ўртача 0,4 фоиз профицит билан бажарилди. Ушбу даврдаги энг
юқори
профицит 2007 ва 2008 йилларга тўғри келиб, мос равишда 1,1 ва 1,5 фоизни
ташкил этди.
Бироқ ушбу йиллар давомида банк тизими томонидан давлат дастурлари ва
иқтисодиётни кенг кўламда имтиёзли кредитлаш амалиёти мавжуд бўлиб, аслида
бюджет ортиқчалиги суръий равишда юзага келтирилган бўлиши мумкин. Яъни
аксарият ҳолларда маъмурий тўсиқлар орқали бюджет даромадлари прогноз
кўрсаткичларидан кўп, бюджет харажатлари эса прогноз кўрсаткичларидан кам қилиб
ижро этилган.
55
55
Ҳ.А.Ҳакимов, “Ўзбекистонда макроиқтисодий сиёсатни мувофиқлаштиришнинг молиявий механизмларини
такомиллаштириш”. Иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун
тайёрланган Диссертация иши//ТДИУ, 2021 йил, 167
-
бет.
