76
Ушбу моделнинг умумий кўриниши қуйидагича:
pb
t
= -0.2931
–
0.9692* pb
t-1
-
0.1313*gexp
t
+ 0.1345* gexp
t-3
+ e
t
Бунда
, pb
t
–
ЯИМга нисбатан давлат бюджети ижроси;
pb
t-1
-
ЯИМга нисбатан ўтган йилдаги давлат бюджети ижроси;
gexp
t
–
давлат бюджети харажатлари, ЯИМга нисбатан;
gexp
t-3
–
3 йил олдинги давлат бюджети харажатлари, ЯИМга нисбатан;
е
t
–
стандарт хатолик.
ARDL модели бўйича давлат бюджети балансини таъминлашда бюджет ижросини
бир йил олдинги қиймати таъсири 0,97 га тенг. Масалан, давлат бюджети балансининг
ўтган йилдаги қийматининг 1 фоиз бирликка яхшиланиши жорий йилдаги бюджет
балансининг 0,97 фоиз бирликда ижобий таъсир кўрсатган. Жорий йилдаги давлат
харажатларининг ошиши эса бюджет балансига
-
0.131 фоиз бирлик салбий таъсир
кўрсатади. Яна шуни алохида таъкидлаш керакки, олдинги йиллардаги давлат
бюджети харажатларининг ўсиши жорий йилдаги бюджет балансининг яхшиланишига
олиб келган. Масалан, 3 йил олдинги бюджет харажатларининг ЯИМга нисбатан 1
фоизга ўсиши жорий даврдаги бюджет балансининг ЯИМга нисбатан 0,134 фоиз
бирлик яхшиланишига олиб келган.
Хулоса шуки, давлат томонидан олдинги йиллардаги иқтисодиёт соҳасига ҳамда
марказлашган инвестиция каби фаолиятларга сарфланган маблағлар кейинги
йилларда бюджет балансининг ижобийлигини таъминланишига олиб келиши мумкин.
Шунингдек, агар ҳукумат давлат харажатларини самарали сарфланишини назорат
қилса, давлат қарзи
орқали олинган маблағларни рентабеллиги мавжуд лойиҳаларга
йўналтирса, олдинги йиллардаги қилинган ҳаражатлар кейинчалик давлат бюджети
балансига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин.
МАМЛАКАТИМИЗ ИҚТИСОДИЁТИДА СУҒУРТА КОМПАНИЯЛАРИНИНГ
ТУТГАН ЎРНИ
Камилова Санобар Мирджамаловна
-
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия
академияси тингловчиси
Республикамиз иқтисодиётни ривожлантириш бозор иқтисодиёти тамойиллари
асосида амалга оширилмоқда ва бундай шароитда давлат ўз фуқароларининг
ижтимоий ҳимоясини амалга оширишда иқтисодиётнинг турли субъектлари
хизматидан кенг фойдаланмоқда. Бу борада суғурта хизматлари алоҳида ўрин тутади.
Бу эса мазкур йўналишдаги суғурта хизматларини ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий
механизмларини такомиллаштиришни, бунинг учун ушбу соҳани илмий жиҳатдан
тадқиқ қилишни тақозо этади. Бу эса мазкур мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Дунё тараққиётида суғурта тизими давлат фаровонлигини таъминлайдиган ва
аҳоли ҳамда унинг мол
-
мулкини ижтимоий жиҳатдан ҳимоя қиладиган муҳим
стратегик тармоқдир. Ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодий секторида мавжуд бўлган
банк, молия ва солиқ тизимлари каби суғурта тизимини ҳам барқарор ва турғун ҳолда
ривожлантириш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.
Суғурта
-
содир бўлган ва фавқулодда юзага келиши мумкин бўлган табиий
зарарлар ҳамда уларнинг кучини қирқишга қаратилган амалий тадбирлар ва зарар
натижасида ҳосил бўлган камомадни ўрнини қоплаш юзасидан суғурталовчи ва
суғурталанувчилар ўртасидаги иқтисодий муносабатларига айтилади.
Суғурта мустақил иқтисодий категория сифатида пул муносабатлари тизимида
муҳим ўрин тутади. У молия, кредит каби иқтисодий категориялар билан чамбарчас
боғлиқдир. Молия ялпи ички маҳсулотни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш натижасида
77
вужудга келадиган мақсадли пул фондларининг шаклланиши ва улардан фойдаланиш
билан боғлиқ пул муносабатларини ифодаласа, кредит аҳоли, корхона ва ташкилотлар
ихтиёридаги вақтинча бўш турган маблағларни жалб этиш ва ундан фойдаланиш
билан боғлиқ пул муносабатлари йиғиндисидир. Суғурта олдиндан кўриб бўлмайдиган
табиий ва бошқа ҳодисалар рўй бериши натижасида кўриладиган зарарларни қоплаш
билан боғлиқ мақсадли пул фондларини шаклланиши ва ундан фойдаланиш бўйича
пул муносабатлари йиғиндисидир.
Республикамизнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши ва хорижий инвесторларни
ҳимоя
қилиш мақсадида ривожланган давлатлар билан суғурта борасида ҳамкорлиги
янада кўчайди ҳамда янги қўшма суғурта компаниялари ташкил этилиб, мамлакатимиз
суғурта компаниялари жаҳон суғурта компаниялари қаторидан ўрин олмоқда.
Жамиятимизда ҳар бир жабҳанинг узлуксиз фаолият юритиши, тармоқларда ишлаб
чиқаришнинг давомийлигини таъминлаш ва аҳолини турли
-
туман бахтсиз
ҳодисалардан ҳимоя қилишда суғурта тизимининг ўзига хос ўрни асослаб берилди.
Суғуртавий ҳимоя бозор иқтисодиётнинг зарур унсурларидан бири ҳисобланиб, ишлаб
чиқариш субъектларини доимий фаолият юритишида кафолатли вазифани ўтамоқда.
Суғурта муносабатлари орқали суғурта муассасалари инсонлар ҳаётини турли
тасодифий хавф
-
хатарлардан ҳимоя қилади ҳамда уларни келажакда барқарор ҳолда
фаолият юритишлари учун ижтимоий муҳофаза заминини яратади. Суғурта бозорида
кўрсатилаётган хизматлар турли мулкчилик шаклларидаги корхоналарни кутилмаган
турли табиий ҳодисалардан ҳимоя қилишда, келтирилган зарар оқибатларини ўз
вақтида тўла
-
тўкис қоплашда иқтисодий жиҳатдан ёрдам бермоқда. Турли мулкчилик
шаклларидаги хўжаликлар ўзидаги мавжуд мол
-
мулкдан самарали тарзда фойдаланиш
мақсадида турли кутилмаган ва тасодифий зарарларни олдини олиш ҳамда барқарор
фаолият юритиши учун суғурта хизматларидан кенг миқёсда фойдаланишга ҳаракат
қилмоқда. Шу боис ҳозирги кунда суғурта хизматига бўлган талаб ортиб бормоқда.
Мамлакатимизда ривожланишнинг асосий тамойилларидан бири бўлган “Давлат
бош ислоҳотчи” тамойили асосида суғурта соҳасини, аниқроқ қилиб айтганда
тижоратга асосланган суғуртани ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратиб
келинмоқда ва шу мақсадда ушбу соҳанинг ривожланишини кўзда тутувчи бир қатор
имтиёз ва преференциялар амал қилмоқда. Бу имтиёз ва преференцияларни МДҲ
давлатлари билан таққослаганда ҳам бизнинг мамлакатимизда кўпроқ имкониятлар
яратилган.
Суғурта бозорининг субъектлари қуйидагилардан иборат.
1. Ўз манфаатларидан келиб чиқиб суғурта ҳимояси бўйича хизматларни сотиб
олувчилар (суғурталанувчилар).
2. Бундай хизматларни ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар (суғурталовчилар).
3. Мазкур шахслар ўртасидаги воситалар (суғурта агентлари ва брокерлар).
4. Суғурталанган шахслар
5. Манфаатдор шахслар (наф олувчилар)
6. Учинчи шахслар.
Ички суғурта бозорини молиявий таркибини суғурта ташкилотларининг моддий
ва молиявий ресурслари ташқил қилади. Суғурта бозорининг асосий вазифаси суғурта
хизматларига талабни шакллантириш (маркетинг, реклама), шартномалар тузиш ва
суғурта полисларини сотиш, мақсадга мувофиқ ва эгилувчан тариф сиёсатини олиб
бориш, ўз инфратузилмасини тартибга солиш ҳисобланди.
Суғурта соҳасининг мамлакат миқёсида қай даражада ривожланганлигини
кўрсатувчи муҳим кўрсаткич, ялпи ички маҳсулотда суғурта мукофотларининг ҳиссаси
кўрсаткичи бўлиб, ушбу кўрсаткич мамлакатимизда 15
-
17 йилдан бери ўзгармасдан
0,3-
0,4 фоиз даражасида сақланиб келаётганлиги юқоридаги фикрни яққол тасдиқлаб
турибди. Чунки бу кўрсаткич ривожланган мамлакатларда 8
-
10 фоизни ташкил
78
этмоқда[7]. Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, мамлакатимизда олиб борилаётган жуда
кўплаб тадбирлар, қабул қилинаётган қонунлар, фармон ва қарорларга қарамасдан,
суғурта соҳаси ҳозирги замон талаблари даражасида ривожлана олмаяпти.
Суғурта фаолиятида бир мунча муаммолар мавжуд эканлигидагидан далолат
беради. Олиб борган тадқиқотларимиз натижасида суғуртанинг ривожланишига
таъсир қилувчи муаммолар аниқланди. Улар қуйдагилар:
-
мамлакатда
давом этаётган юқори инфляция жараёнлари узоқ муддатли суғурта
турларини амалда қўллаш имконини бермаяпти;
-
аҳоли катта қисмининг даромадлари кундалик эҳтиёжлари учун қилинадиган
харажатларидан ортиқ эмаслиги, келажакни ўйлаб амалга ошириладиган суғуртага
бўлган эҳтиёжни пасайтирмоқда;
-
узоқ муддатли суғуртани ривожлантиришга қаратилган давлат имтиёзларининг
етарли эмаслиги ушбу суғурта турларига бўлган қизиқишнинг паст даражада
қолишига
сабаб бўлмоқда;
-
суғурта билан шуғулланувчи миллий суғурта компанияларида етарли
тажрибанинг йўқлиги ва хорижий суғурта компанияларининг миллий суғурта
бозорида фаолият кўрсатишига мавжуд қонунчиликнинг йўл бермаслиги суғуртанинг
оммавийлашувини таъминламаяпти.
Республикамиз
суғурта
бозорини
ривожлантириш
бевосита
суғурта
компанияларини инвестиция соҳасига кенг жараёнда кириб бориш йўналишлари
билан чамбарчас боғлиқдир. Айрим ҳолатларда, хозирги вақтда суғурта
компанияларнинг инвестиция фаолиятини такомиллаштиришга тўсқинлик қилувчи
талайгина омиллар мавжуд бўлиб, булар ўз ичига қуйидагиларни олади:
-
қимматбаҳо қоғозлар бозорининг тўлиқ шаклланмаганлиги, жумладан
иккиламчи бозор фаолиятининг сустлиги;
-
иқтисодиёт соҳасига инфлясиянинг таъсири;
-
фуқаролар ва юридик шахсларнинг суғурта хизматларига бўлган талаби ва
мавжуд
тўлов қобилиятлилиги даражаси пастлиги;
-
суғурта захираларини узоқ муддатга жойлаштиришнинг ишончли
инструментлари этарли даражада мавжуд эмаслиги;
-
миллий қайта суғурталаш бозорининг ривожламаганлиги, хорижий қайта
суғурталаш
компанияларининг
иштирокисиз
катта
рискларни
суғурталаш
имкониятсизлиги суғурта бадаллари оқимининг асосланмаган ҳолда четга чиқиб
кетиши;
-
суғуртанинг этарли даражада ривожланмаганлиги.
Суғурта соҳасида айнан ҳаёт суғуртасидан йиғилган суғурта мукофотлари, узоқ
муддатли инвестициянинг асосини ташкил этади. Суғурта компаниясининг
инвестицион имкониятларини қўйидаги омиллар белгилайди:
-
мижозлар сони ва суғурта мукофоти ҳажмига боғлиқ бўлган вақтинчалик бўш
маблағлар ҳажми;
-
муддатлар, яъни бу вақт давомида ушбу маблағлардан
фойдаланиш мумкин
бўлади. Суғурта компаниясини инвестицион портфел тизими, унинг молиявий
барқарорлигини таъминлаши лозим ва у одатда суғурта назорати меъёрлари билан
белгиланади.
Унда суғурта захираларининг вақтинчалик бўш турган маблағларини
жойлаштириш тартиби белгиланган, давлат томонидан суғурта инвестицияларининг
маълум бир ҳимояси таъминланган. Суғурта компаниялари инвестиция фаолиятини
бошқаришда асосий мақсадларидан бири, бу
-
ўз инвестиция фаолиятидан тўғри ва
оқилона фойдаланишни бошқариш орқали самарага эришишдир.
Бунинг учун суғурта компаниясининг инвестиция дастури қуйидаги талабларга
жавоб бериши керак:
79
-
суғурта компанияси инвестиция портфелининг барқарорлигини таъминлаши
шарт. Шундагина суғурта компаниясининг барқарорлиги ва рақобатдошлиги ошиб
боради;
-
инвестициянинг даромадли ва ишончли йўналишини таъминлаш суғурта
компаниясининг асосий мақсадларидан биридир. Инвестиция портфелини самарали
йўналтиришда биринчи навбатда қуйидагиларга аҳамият бериш лозим;
-
суғурта ходисасининг содир бўлиш ва тўлов мажбуриятининг бажариш
эҳтимоллигига;
-
инвестиция таваккалчилигида суғурта захираларини йўқотиш эҳтимоллигига.
Суғурта компаниясининг инвестиция дастуридаги суғурта ходисаси эҳтимоллиги
унинг фаолияти хусусиятидан келиб чиқади. Чунки суғурта компанияси жисмоний ва
юридик шахслар ҳаёти, соғлиғи ёки мулкига тасодифан этган зарарни қоплашни
суғурта шартномаси шартларига асосан ўз зиммасига олади. Шунинг учун инвестиция
режалаштирилаётганда тўлов мажбуриятларининг бажарилиши эҳтимоллиги асосий
факторлардан бири ҳисобланади.
Миллий суғурта тизимини ривожлантиришнинг истиқболли вазифаларидан
бири суғурталовчиларнинг маблағларини инвестиция қилиш йўналишларни
кенгайишини таъминловчи, мамлакатда қулай инвестиция шароитларни ташкил
этувчи чораларни ишлаб чиқиш ва тадбиқ этишни назарда тутадиган инвестиция
сиёсатни такомиллаштиришдан иборатдир.
Суғурта иқтисодиётни диверсификация қилиш ва иқтисодий ўсишнинг асосий
омилига айланмаган. Маълумотларга кўра, суғурталаниши мумкин бўлган
рискларнинг атиги 2 фоизи суғурталанмоқда. Бунинг асосий сабаблари –
хизматлар
таклифи торлиги ва сифати пастлиги, рақобатнинг
ривожланмаганлиги, суғурта
ресурслари таъминотининг етарли эмаслиги, суғурта бозори инфратузилмаси
субъектлари фаолиятининг ривожланмаганлиги ҳамда суғуртанинг фақат битта
шакли
-
тижоратга асосланган шакли амал қилаётганлигидадир.
Бундай турғунлик ҳолатидан чиқишнинг бирдан
-
бир йўли, тижоратга асосланган
суғуртанинг муқобили бўлган ўзаро суғуртани мамлакатимизда ҳам йўлга қўйиш,
бунинг учун давлатнинг ташаббускорлигидан фойдаланиш, мазкур янги йўналишнинг
ҳуқуқий
асосларини яратиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бирига
айланмоқда.
Аҳолида суғурта ташкилотларига бўлган ишонч ҳамда қизиқишнинг ортишида
асосий омил бўлиб ушбу ташкилотлар томонидан суғурталанганларга тўлаб берилган
суғурта қопламаларининг ҳажми ҳисобланади. Тўлаб берилган
суғурта қопламалари
қанчалик кўп миқдорни ташкил этса одамларда шунчалик ушбу ташкилотларга
нисбатан ишонч ортиб боради ва натижада суғурталанувчилар сони ҳам кўпаяди. Ушбу
кўрсаткич хорижий мамлакатларда 90 фоизгача ҳам етиб боради. Бизнинг
мамлакатимизда эса бу кўрсаткич йигирма фоизга ҳам етмаяпти[10].
Бугунги кунда мамлакатда фаолият юритаётган суғурта компаниялари катта
объектларни тўлиқ суғуртавий ҳимоялаш имкониятига эга эмас. Баъзи объектлар
бўйича суғурта мажбуриятининг катталиги ва суғурта компанияларининг
капиталлашув даражасининг пастлиги туфайли маҳаллий суғурталовчиларнинг тўлов
қобилияти
уларнинг суғурта рискларини тўла қоплай олмайди. Бундай объектлар
сифатида Навоий кон
-
металлургия заводи, “Ўзтрансгаз” АК, “Лукойл оверсиз саплай
энд трединг”, Олмалиқ кон
-
металлургия комбинати, “Ўзбекистон темир йўллари” АЖ
каби йирик иқтисодиёт корхоналарини мисол тариқасида келтириш мумкин. Уларни
суғуртавий ҳимоялашда давлат томонидан қўллаб
-
қувватлаш муҳим аҳамият касб
этади. Шу нуқтаи назардан, мамлакатда давлат қайта суғурта ташкилотини ташкил
этиш зарурати пайдо бўлади ва у орқали маҳаллий суғурталовчиларнинг молиявий
барқарорлигини таъминлашга эришилади.
80
Ўзбекистон географик жойлашувига кўра сейсмик ҳудуд бўлишига қарамай,
талафотли рискларнинг жуда кам содир бўлиши туфайли мамлакат иқтисодиёти ва
ижтимоий тизимига катта хавф солмайди. Шунга қарамай эҳтимолий суғурта
объектларининг тўлиқ суғуртавий ҳимоя билан таъминланиши муҳим ҳисобланади.
Суғурта компаниялари ўзининг тўлов қобилияти ва молиявий барқарорлигини сақлаш
мақсадида ўз молиявий имкониятларидан ортиқ мажбуриятни қабул қила олмайди,
демак у қайта суғурта механизмидан фойдаланишига тўғри келади.
Ҳозирда
йирик қийматга эга объектларнинг салмоқли қисми хорижий суғурта
бозорларида иккиламчи жойлаштирилмоқда. Маълумки, сўнгги йилларда ҳукумат
томонидан иқтисодиётнинг барча соҳаларига жиддий эътибор қаратилмоқда,
танқидий ўрганилмоқда ва ислоҳотлар амалга оширилмоқда, албатта, бу бежис эмас.
Боиси, иқтисодиётнинг барча бўғини бир
-
бирини тўлдирган ҳолда хизмат кўрсатади
ва бир бўғиннинг ўзида юз берадиган узилишлар ёки ривожланишдан ортда қолиши
унинг бошқа бўғинларига ҳам салбий таъсир кўрсатади, натижада иқтисодий
ночорлик юзага келади.
Юқорида келтирилган маълумотлар, фикр ва мулоҳазалардан келиб чиқиб айтиш
мумкики, бугунги кунда мамлакатимиз миллий суғурта бозори нисбатан тез
ривожланаётган бўлсада, бугунги кун талабларига тўлиқ жавоб бера олмайди.
Юқоридаги кўрсаткичлар Ўзбекистон суғурта бозори кун сайин ривожланаётганини
билдиради. Бироқ бу суғурта
бозорининг бор имкониятларини намоён этган дегани
эмас. Суғурта аҳолининг қанча кўп қисмини қамраб олса, бу аҳолининг шунчалик
ижтимоий ҳимояланганлигини билдиради. Бу эса давлатнинг ижтимоий соҳага бўлган
ҳаражатларининг
тежалишига олиб келади. Юқоридаги кўрсаткичларига асосан
қуйдаги таклифларни бериб ўтмоқчимиз. Булар қуйдагилар:
-
Аҳолини узоқ муддатли суғурталашда индексацияни ҳисобга олган ҳолда
суғурталашни йўлга қўйиш;
-
Ҳаёт суғуртасининг микро моделларни ишлаб чиқиш;
-
Суғурта компаниялари томонидан бериладиган статистик маълумотларнинг
шаффофлигини таъминлашва маълумотларни аҳолига тарғиб қилиш;
-
Суғурта компаниялари фаолиятининг кенгайтиришда суғурта соҳасида
тадқиқот олиб бораётган тадқиқодчилар кўмагидан кенг фойдаланиш.
-
Суғурта компаниялар томонидан суғурта фаолиятига доир маълумотларн ўз
вақтида эълон қилиш ва тақдим этиш.
Келтириб ўтилган янгиликлар суғурта соҳасини
ривожлантиришда аҳолида суғурта ҳақида тасаввур шаклантиршга таъсир кўрсатади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Крюгер О.И. Т.1:
Основы страхования //Страховое дело (пер. в нем. О.И.Крюгер и
Т.А.Федоровой). М.: Экономисть, 20
10.-
Т.1
-
с.123.
2.
Абдурахмонов И.Х. Суғурта назарияси ва амалиёти. Ўқув қўлланма. –Т.:
“ИқтисодМолия”, 2018. 378
-
б.
3.
Сербиновский
Б.Ю. Страховое дело. –
М. “Феникс”, 20
12
г. с.7.
4.
Гвозденко А.А Основы страхования: Учебник. –
М,: Финансы статистика 2003.
;
Шахов.В.В Страхование. Учебник для вузов. М “ЮНИТИ”, 2001
5.
Сафуанов Р,, Кашипова И., Рябчиков А. О некоторых направлениях экономического
анализа и оценки эффективности деятельности обществ взаимного страхования. //Страховое
дело,
-2009.-
№7
6.
Шиннаев Х.М., Очилов И.К., Ширинов С.Е., Кенжаев И.Ғ. Суғурта иши. Тафаккур бўстони.
-
Тошкент
-2014
7.
Қулдошев
Қ.М. “Ўзаро суғуртанинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, Ўзбекистонда уни
жорий этишнинг афзалликлари” “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали. № 6, ноябрь
-
декабрь, 2017 йил
8.
http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/1_Qoldoshev.pdf
