81
O’ZBEKISTONDA FOND BOZORINI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMOLAR
VA ULARNI HAL ETISH YO’LLARI
Bo
‘
riboyeva Zamiraxon Ravshan qizi -
Toshkent Moliya Instituti qo
‘
shma fakulteti
“Umumiqtisodiy fanlar” kafedrasi o‘
qituvchisi
Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini avvalambor
insoniyat jamiyatida pulning paydo bo‘lishi va u bilan bog‘liq bozor munosabatlarini amalga
oshirila boshlashidan sh
akllanishini ko‘rish mumkin. Asrlar davomida moliya bozori, uning
mazmuni va unga oid tushunchalar shakllanib va uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab,
inson sivilizatsiyasining moliya sohasidagi tajribasini boyishi, unda shaxslarning moliyaviy
munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari ortib, manfaatlari
tobora o‘sib, ularning haq
-
huquqlari borgan sari mustahkamlanib va ta’minlanib borishidadir.
Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va uzluksiz rivojlanayotgan,
borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir butun va o‘z muhitiga ega
munosabatlar va institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon bo‘luvchi murakkab
tizim ekanligi aniq bo‘lmoqda.
Bunda moliya bozorlari na faqat milliy iqtisodiyot, balki global
iqtisodiyot rivojini belgilamoqda. Uning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va
qonuniyatlar asosida belgilanadi.
Darxaqiqat, moliya bozori, shu jumladan iqtisodiyotimizning fond bozori sektorining
yanada rivojlanishi uchun i
nvestitsion faoliyatni rag‘batlantirish, takomillashtirish kapital
bozori faoliyatini mustahkamlash talab etiladi.
Hozirgi zamon talablariga javob beruvchi investitsiya portfeli turini shakllantirish,
investorlarni moliya bozorida, jumladan fond bozoridagi investitsion faoliyatini faollashtirish
va pirovard natijada ichki va xalqaro moliyaviy bozorlarda raqobatbardoshligini yuqori
darajasiga erishish davlat tomonidan fond bozorida portfelli investorlar faoliyati tizimini isloh
qilishning strategik maqsadi hisoblanadi.
Mamlakatimiz fond bozorida investitsiyalar portfelini samarali boshqarishni
takomillashtirish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lar
edi:
1. Portfel diversifikatsiyasi evaziga investitsiya riskini pasaytirish. Korporativ
investorlar faoliyatining jahon tajribasida investorlar iqtisodiyotning turli xil tarmog‘iga
tegishli korxonalar aksiyalariga egalik qilib, investitsiya riskini pasaytirishadi. O‘zbekistonda
qo‘yilmalarni diversifikatsyalashning mushkul
tomoni shundaki, umuman olganda aksiyalar
bozori nolikvid hisoblanadi, ya’ni aksiyalarga ommaviy talab va taklifning yo‘qligi.
2. Fond bozorida investitsiya portfelini shakllantirish va boshqarishda yapon shamlari
tahlil usullaridan foydalanishi, ularning bozordagi risklarini xedjirlashida muhim ahamiyat
kasb etadi.
3. Qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozoridagi faolligini, jumladan, aksiyalar bo‘yicha
oldi-sotdi bitimlari hajmini oshirish maqsadida savdolar tizimini xamda savdolarni uzluksiz
auksion usuli
da olib borish, bir vaqtning o‘zida pul mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlarni bir
mijozdan ikkinchisiga o‘tkazish imkonini beradigan elektron dasturini yaratish.
4. Investitsiya portfeli monitoringini yanada takomillashtirish uchun uzoq muddatli va
optimal daromad keltiruvchi instrumentlarni muomalaga kiritish lozim. 5.
Birja savdolarida sotiladigan moliyaviy instrumentlar sonini ko‘paytirish, ya’ni moliyaviy
fyuchers, opsion, depozitar tilxatlar va ipoteka obligatsiyalarini joriy etish. Bu holat qimmatli
qog‘ozlar bozorida investorlarning faollashuviga va fond bozori aylanmasining oshishiga olib
keladi.
6. Investorlar tomonidan qimmatli qog‘ozlar oldi
-
sotdisida investitsiya risklari ta’sirida
ko‘rilishi mumkin zararlarni sug‘urtalash tizimini joriy etish. Bunday holat investorlarni,
82
Kapital bozori va
fond bozori
Makroiqtisodiy darajada
Fond bozori infratuzilmasini
rivojlantirish orqali
Fond bozorini
rivojlantirish
yo’nalishlari
Аktsiyadorlik jamiyatlarida
samarali korporativ
boshqaruvni joriy etish
Mikroiqtisodiy darajada
Аktsiyalar va
obligatsiyalarэмиссиясини
жадаллаштириш
Dividend siyosatini
takomillashtirish va
aholining fond bozoridagi
faolligini oshirish
Soliq siyosati
jumladan xorijiy investorlarini dadil ravishda qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarini
amalga oshirishiga turtki bo‘ladi.
Yuqoridagi fikr-
mulohazalarimizdan ko‘rinib turibdiki, fond bozorini
rivojlantirish
tamoyillari orqali investitsiyalar portfelini boshqarish yuqorida aytib o‘tilgan ayrim omillarga
ham bog‘liq ekanligi bilan izohlanadi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston kapital bozori hajmining YaIMga nisbati ko‘rsatkichi sezilarli
darajada past ekanligi (1 foizga ham etmaydi), bir tomondan, bu sohani isloh qilish naqadar
dolzarbligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, milliy iqtisodiyotni barqaror sur’atlarda o‘sishini
rag‘batlantirish uchun foydalanilmagan salohiyat yuqori ekanligidan dalolat beradi.
Xalqaro amaliyot ko‘rsatishicha, xorijiy investorlar tomonidan investitsiya kiritiladigan
maqsadli mamlakatni aniqlashda mazkur mamlakatdagi boshqaruv sifati muhim ahamiyat
kasb etadi. Masalan, korporativ boshqaruv sifati yuqori bo‘lgan mamlakat investorl
ari
investitsiya kiritishda boshqaruv sifatiga hal qiluvchi omil sifatida qaraydi. Ayni paytda,
korporativ boshqaruv rivojlanmagan davlat investorlari uchun investitsiya kiritish maqsad
qilingan davlatdagi korporativ boshqaruv darajasi ahamiyatsiz bo‘lishi
ham mumkin.
O‘z navbatida, institutsional investor orqali investitsiya qilishning qator afzalliklarini
qayd etish o‘rinlidir. Jumladan:
oqilona diversifikatsiya orqali investitsiyalarni professional boshqarish. Bunday
boshqaruvga resurslarini topshirgan i
nvestor bu investitsiya bo‘yicha uddaburon
mutaxassislar bilan ishlayotganligiga amin bo‘lishi mumkin;
institutsional investorlar ko‘pgina xususiy investorlarning qo‘yilmalariga qaraganda
yuqori miqdorda buyurtma bergan holda ish olib borishlari sababli ul
ar ko‘proq strategik
imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. Bundan tashqari, ular uchun birja va birjadan tashqari
operatsiyalarni amalga oshirish uchun komission to‘lovlar sezilarli darajada kamayadi.
1-
rasm. Fond bozorini rivojlantirish yo‘nalishlari
59
59
Sultonov Sh.N. O'zbekistonda fond bozorini rivojlantirish yo'llari. Iqt. fan. bo'yicha fals. dokt. (PhD) diss. avtoref.
–
Toshkent, 2020. - 19 b.
83
Xalqaro amaliyotda fond bozori likvidliligi va bank sektorining taraqqiy etganlik darajasi
iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi muhim omillardan ekanligi aniqlangan
60
. Fikrimizcha, fond
bozori uzoq muddatli investitsiyalarni rag‘batlantirish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagi
muhim
endogen omil vazifasini o‘taydi. Bank kreditlari esa nisbatan qisqa muddatli oraliqda
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda sezilarli ijobiy ta’sirga ega.
Bugungi kunda iqtisodchi olimlar tomonidan fond bozorini rivojlantirishning bir qancha
yo‘nalishlari
taklif etilgan. Xususan, makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada rivojlantirish
yo‘nalishlari tadqiq etilgan (
1-rasm).
Xorijiy institutsional investorlarni jalb qilishda milliy xo‘jalik sub’ektlarining hisob va
moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarini joriy etishlari, shaffoflik va axborot ochiqligini
ta’minlash, korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etishni yanada takomillashtirish,
institutsional investorlarning boshqaruvdagi ishtiroki orqali milliy kompaniyalar aksiyadorlik
kapitali qiymatini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish talab
etiladi.
O‘zbekistonda jadal rivojlanayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar hamda amalga
oshirilayotgan davlat rivojlanish strategiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biri milliy fond
bozorini rivojlantirish orqali iqtisodiyotga investitsiyalar jalb qilish va aholining
investitsiyalardan daromad olish manbalarini yaratishdan iborat. Davlatning makroiqtisodiy
siyosati talablariga fond bozori qay darajada javob berishi va qimmatli qog‘ozlar bozori orqali
investitsiya kiritish qanchalik samara berishiga e’tibor qaratish
muhimdir.
Fond bozorini rivojlantirish yo‘nalishlarini shakllantirish jarayonida ikki ustuvor masala
echimiga alohida e’tibor qaratiladi. Birinchidan, fond bozorini rivojlantirish bilan bog‘liq
bo‘lgan muammolarning echimiga, ikkinchidan O‘zbekiston Resp
ublikasini 2017-2021
yillarda yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarning, ya’ni
kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini
joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirishga qaratilgan vazifalarni
bajarishga xizmat qiladi. Bizning fikrimizcha, fond bozorini rivojlantirish yo‘nalishlarini
makro va mikroiqtisodiy darajada amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo‘lib,
makroiqtisodiy darajadagi bosqichda asosiy
e’tibor quyidagilarga qaratilishi zarur. Jumladan,
2019 yil «Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili» Davlat dasturida belgilangan
vazifalarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yilning
29 aprelidagi 4300-sonl
i «Respublika iqtisodiyotiga to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi Qororida
«qator kimyo va neft
-
gaz sanoati, mashinasozlik sohasidagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
,
bank-
sug‘urta tashkilotlari ustav kapitallaridagi davlat aksiyalar (ulushlar) paketlarini sotish,
mahalliy va xorijiy fond birjalarida IPO (SPO) bo‘yicha emissiyalarni joylashtirish uchun jalb
qilinadigan
investitsiya
vositachilari,
maslahatchilari,
shu
jumladan,
xorijiy
maslahatchilarning ko‘rsatadigan xizmatlari va to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb
etish uchun tayyor investitsiya takliflarini ishlab chiqish bo‘yicha chora
-tadbirlarni amalga
oshirish rejalashtirilgan».
Shuningdek, 2017-20
21 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar
va texnologiyalarni qo‘llab
-
quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturida
«Aholining
bo‘sh pul mablag‘larini iqtisodiyotning real sektoriga jalb
qilish maqsadida
korxonalar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni
sotib olishni rag‘batlantirish»
bo‘yicha normativ
-huquqiy hujjat loyihasi
ishlab chiqilgan va unda «aholining bo‘sh pul
mabl
ag‘larini iqtisodiyotning
real sektoriga jalb qilishni rag‘batlantirishni ta’minlash uchun
jismoniy
shaxslarning qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga yo‘naltirilgan
mablag‘larini daromad
60
Levine, R. and S. Zervos, (1998), Stock markets, growth and economic development, American Economic review, 88, 537-
58.
84
solig‘idan ozod etish» nazarda tutilgan.
Iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida ushbu chora-
tadbirlarni samarali, o‘z vaqtida tashkil etish moliya bozori, xususan, qimmatli qog‘ozlar
bozorida aholining faol ishtirokini ta’minlash, ushbu sohani yanada rivojlantirishda muhim
«motivatsion omil» bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekistonga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda portfel investitsiyalar sohibi o‘z
kapitalini fond bozorlari orqali yo‘naltirib, ular milliy iqtisodiyotni ob’ektiv baholaydi va
raqobatli kreditlaydi. SHu bilan ular mablag‘larini bir loyihaga to‘g‘ridan –
to‘g‘ri investitsiya
qiluvchi investorlardan farqlanadi. Bugungi kunda moliya bozori kechagidan farq qiladi.
Mulkdor bo‘lish uchun imkoniyatlar juda ko‘p. Bu borada aholi o‘rtasida tushuntirish ishlarini
yanada kuchaytirish orqali moliya bozorlarining jadal s
ur’atlar bilan rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatish mumkin.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalar va fond bozori
rivojlanishi o‘rtasidagi ikki tomonlama bog‘liqlikni tushuntirishning bir necha yo‘li mavjud.
Bir tomondan, xorij
iy investitsiyalar o‘zining investitsion ta’siri tufayli mahalliy fond
bozorlarini rivojlantirishga yordam beradi. Buning sababi shundaki, ko‘proq xorijiy
investitsiyalar to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalar faoliyati bilan shug‘ullanuvchi transmilliy
kompan
iyalarning filiallari mahalliy fond bozorlarida ro‘yxatga olinishi ehtimolini oshiradi,
chunki transmilliy kompaniyalar fond bozori orqali moliyalashtirish an’anaga aylangan
sanoati rivojlangan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari, to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalar oqimi mamlakat siyosiy elitasini
bozorga mos keladigan qoidalarni, xususan, investorlarni himoya qilish va boshqaruvni
yaxshilash qoidalarini qabul qilishga undaydi, deb taxmin qilish mumkin: bu fond bozorining
rivojlanishiga yordam beradi. Boshqa tomondan, nisbatan yaxshi rivojlangan fond bozori
xorijiy investorlarni jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bozor hayotiylik, davlat
hokimiyati organlari tomonidan ochiqlik va bozorga qulay muhit belgisi sifatida qabul
qilinadi.
Bugungi kunda kapital bozorini yanada rivojlantirish, raqobat muhitini shakllantirish va
fond bozori likvidligini oshirishni rag‘batlantirish bilan bog‘liq o‘z echimini kutayotgan bir
qator dolzarb muammolar va kamchiliklar mavjud, jumladan
61
:
kapital bozorini rivojlantirish sohasida davlatning strategik rejalashtirish tizimi mavjud
emas;
erkin muomaladagi qimmatli qog‘ozlarning mamlakat Y
aIM hajmiga nisbatan ulushi past
(0,41 foiz);
fond bozorida amalga oshirilayotgan bitimlarning yuqori qismi (birjadagi hajmlarning
70 foizidan ortig‘i) davlat ishtirokidagi korxonalar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda;
qimmatli qog‘ozlar bozorining likvidligi past, davlat qimmatli qog‘ozlari ikkilamchi
bozorini rivojlantirish zaruriyati mavjud, amaliyotga joriy etilgan moliyaviy mahsulotlar
turlari etarli emas, davlat aksiya paketlari «bitta aksiya bitta lot» tamoyili asosida sotilishi
sust va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog‘ozlar bozorida mablag‘ jalb qilishga
bo‘lgan qiziqishi past;
kapital bozoriga uzoq muddatli moliyaviy resurslarga ega yirik institutsional
investorlarni jalb qilish bo‘yicha ishlar sust olib borilmoqda;
bozor infratuzilmasi zamonaviy axborot-kommunikasiya tizimlari bilan etarli darajada
ta’minlanmagan, shuningdek, ushbu sohada mahalliy tizimlarning imk
oniyatlaridan samarasiz
foydalanilmoqda;
mintaqaviy darajada kapital bozori infratuzilmasi mutlaqo rivojlanmagan;
kapital bozori sohasida bozor kapitallashuvini oshirish choralarini faol ravishda ilgari
surish va amalga oshirishga imkon beradigan yuqori malakali mutaxassislar etishmaydi;
61
Moliya vazirligi huzuridagi Kapital bozorini rivojlantirish departamentini.
https://www.mf.uz/uz/?option=com
_content&view=article&id=849
85
sohani nomutanosib tartibga solishni nazarda tutuvchi hamda zamonaviy bozor
talablariga va xalqaro standartlarga javob bermaydigan huquqiy hujjatlar ko‘p;
korporativ munosabatlar zamonaviy yondashuvlar asosida tashkil etilmagan.
Investitsiya muhitini yaxshilashda quyidagi chora - tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvoqdir:
1. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va tartibga solishda qonun va me'yoriy xujjatlarni
takomillashtirish;
2. Mamlakatdagi va korxonalar daoajasidagi kadrlar salohiyatini oshirish; 3.Ichki
bozorda o‘z faoliyatini olib borayotgan milliy korxonalarni aniq axborot bilan ta'minlanishini
yaxshilash;
4.
Yashirin iqtisodiyot ulushini kamaytirish va faoliyat yuritayotgan xo‘jalik
sub'yektlarni legallashtirish;
5.
Mamlakatdagi rivojlanish darajasi pastroq bo‘lgan mintaqalarga moliyaviy mablag‘lar
ajratish;
6.
O‘zbekiston Respublikasida Investitsion loyihalarni baholash maqsadida investitsion
agentliklarni tashkil etish.
Bugungi kunda
eksportni rivojlantirish bu investitsion faoliyatni rag‘batlantirishga
yo‘naltirilgan davlatning umumiy iqtisodiy siyosatining ajralmas bir qismidir.Yuqoridagi
muammolarni bartaraf etilishi iqtisodiyot mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan tarkibiy
o‘zgartiri
sh va diversifikatsiya qilish, qisqa muddatda mutlaqo yangi, lokomotiv rolini
bajaradigan tarmoqlarni barpo etish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilash dasturlarini amalga oshirish, zamonaviy bozor infratuzilmasini
shakl
lantirish borasida o‘z vaqtida boshlangan, chuqur o‘ylangan va uzoq istiqbolga
mo‘ljallangan ishlarni yo‘lga qo‘yish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va natijada
mamlakat aholisining turmush darajisini ko‘tarilishi va daromadlarini oshishiga olib k
eladi.
Moliya bozorlarining iqtisodiyotni rivojlantirishdagi oʻrnini oshirish uchun samarali
tartibga solish tizimi oʻrnatilishi lozim. Moliya bozorini tartibga soluvchi organlar
ishtirokchilar va investorlarning firibgarlik va manipulyatsiyadan aziyat chekmasligini
ta'minlashga e’tibor qaratadi. Shuningdek, regulyatorlar bozorlarning samarali ishlashini va
bozor ishtirokchilarining bozor yaxlitligiga ishonchlarini ta'minlashga e’tibor qaratadi.
Likvidlilik, keng qamrovdagi ishtirokchilar hamda ishonchli ma'lumotlarning mavjudligi
moliya bozorlarining samarali faoliyat yuritishiga yordam beradi. Ushbu faktorlarni moliya
bozorlarida yuzaga keltirish, ishtirokchilar faoliyatini mavjud xalqaro standardlarga
moslashtirish mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish imkonini beradi.
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ РЕГИОНАЛЬНОГО ФИНАНСОВОГО
РЫНКА И ПУТИ ИХ РЕШЕНИЯ
Кадирова Х. Т.
д.э.н., проф.
Мирзахаликов Б.Б.
ст.
препод., (PhD)
Наманганский инженерно
-
технологический
институт кафедра «Бухгалтерский учёт и аудит»
Финансовый рынок аккумулирует временно свободный капитал и эффективно
распределяет его между потребителями, направляя его при этом в наиболее
эффективные сферы которые способствует экономическому развитию национальной
экономики. «Финансовый рынок представляет собой сферу реализации экономических
отношений, выражаемых движением и перераспределением финансовых ресурсов, как
в краткосрочном, так и долгосрочном аспекте, обеспеченных правовым механизмом,
где деньги приобретают новое
качество, превращаясь в экономический ресурс. Вне
