114
АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВЛАРИ ЖАРАЁНИДА ИЧКИ НАЗОРАТ
ТИЗИМИНИ БАҲОЛАШ МЕХАНИЗМИ
Калонов Мухиддин Баҳритдинович –
"Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишининг
илмий асослари
ва муаммолари"
илмий тадқиқот маркази директори,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети проректори,
иқтисод фанлари доктори, профессор.
Ҳакимов
Феруз Хуршид ўғли –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети,
Молия ва бухгалтерия ҳисоби факултети, 3
-
босқич талабаси
Аннотация.
Мақолада корхоналарда аудиторлик текширувини ташкил этиш
босқичлари кўрсатиб ўтилган. Бу борада аудиторлик воситалари ҳамда 5 та асосий
ҳуқуқий меъёрий ҳужжатлар асос сифатида келириб ўтилган. Муаллиф томонидан
таҳлилий натижалар ўрганилган.
Калит сўзлар
:
аудитрлик текшируви, хўжалик юритувчи субектлар,
бухгалтетия ҳисоби, далиллар, ички назорат.
Барчамизга маълумки, аудиторлик ташкилотларининг асосий фаолияти
аудиторлик
текширувларини
амалга
ошириш.
Ауҳисобланади.
Адиторлик
текширувларини ўтказишнинг бир қанча муҳим босқичлари бўлиб, текширишни
режалаштириш, текширилаётган хўжалик юритувчи субъектнинг бухгалтерия ҳисоби
ва ички назорат тизимини ўрганиш ва баҳолаш, аудитда муҳимлик ва аудиторлик
рискини аниқлаш, аудиторлик далилларини тўплаш шулар жумласидандир. Аввало
“бухгалтерия ҳисоби тизими”, “ички назорат тизими” каби тушунчаларга меъёрий
ҳуқуқий
ҳужжатлар нуқтаи назаридан изоҳ бериб ўтсак. Ўзбекистон Республикасининг
12-
сонли “Аудиторлик текширувлари жараёнида бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат
тизимини баҳолаш” номли аудиторлик фаолиятининг миллий стандартида юқоридаги
тушунчаларга қуйидагича таъриф берилган:
Бухгалтерия ҳисоби тизими
-
хўжалик
юритувчи субъектнинг вазифалари ва ёзувларининг йиғиндиси бўлиб, улар орқали
молиявий ҳисоботда хўжалик операсиялари ва бошқа воқеалар натижаларини
идентификасиялаш, тўплаш, таҳлил қилиш, ҳисоблаш, таснифлаш, умумлаштириш ва
акс эттириш мақсадида бухгалтерия ҳисобини юритиш усули сифатида хўжалик
операсиялари натижаларини қайта ишлаш;
Ички
назорат
тизими
-
хўжалик
юритувчи
субъект
раҳбарияти
томонидан
молиявий
-
хўжалик
фаолиятини
назорат
қилиш
ва
самарали
юритиш
,
активлар
ва
ҳисоб
ҳужжатларининг
сақланишини
таъминлаш
,
хато
ва
фирибгарлик
ҳолатларини
олдини
олиш
ва
аниқлаш
,
бухгалтерия
ёзувларининг
аниқ
ва
тўлиқлиги
ва
ўз
вақтида
ишончли
молиявий
маълумотларни
тайёрлаш
мақсадида
қабул
қилинган
ташкилий
тадбирлар
,
усуллар
ва
амаллар
(
ички
назорат
воситалари
)
йиғиндиси”[2] Яна
бир
қизиқ
жараён
мавжуд
бўлиб
,
унга
кўра
Энг
диққатга
сазовор
назарий
ва
амалий
ёндашувлар
орасида
хўжалик
юритувчи
субъектни
бошқаришнинг
самарали
тизими
–
ички
назоратни
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
дея
баҳоланади. Сабаби аудиторлик
текшируви аллоҳида устунлик касб этади
.
Аудиторлик фаолиятини меъёрий тартибга
солишнинг иерархик тизими
бешта асосий босқични
ўз ичига олади
.
Улар:
1.
Ўзбекистон Республикаси қонунчилик палатаси томонидан 25/05/2021
-
йилда
қабул қилинган “Аудиторлик фаолияти тўғрисида” ги 677
-
сон қонун.
2.
Турли хилдаги бошқа ҳуқуқий меъёрий қонуности хужжатлар
3.
Аудиторлик фаолиятининг милллий стандартлари
4.
Вазирлик, қўмита ва ташкилотларнинг соҳага оид меъёрий ҳужжатлари
5.
Аудиторлик ташкилотлариниг ички стандартлари.
115
1-
расм
.
Аудиторлик
текширувлари
жараёнида
бухгалтерия
ҳисоби
ва
ички
назорат
тизимини
баҳолаш
Ички назоратнинг воситалари
Маълумотларнинг
тўлиқлиги
Барча дастлабки
ҳужжатларни
хўжалик
операцияси содир
этиш вақтида
рақамлаш
Маълумотлар-
нинг аниқлиги
Операцияларга
рухсат
берилганлиги
Активларнинг
сақланиши
Ички хўжалик
текширувлари
Компьютер муҳитида
ёзувларни сақлаш
Хўжалик
операцияларини
содир этиш
Ҳисоб ёзувлари
тўғрилигини
арифметик
текшириш
Ҳужжатлар
айланиши
тўғрилигини
текшириш
Активларга
киришга
ваколатни
чегаралаш
Ички аудит
Компьютер
жиҳозларидан
фойдаланиш
ҳимояланганлиги
Ҳисоб натижалари
бўйича қарор
қабул қилишда
иштирок этувчи
шахслар ўртасида
мажбуриятларнинг
тақсимланганлиги
Барча
маълумотларга
ишлов
берилганлигини
текшириш
Маълумотларни
иккиламчи
киритилганлиги
Алоҳида хўжалик
операцияларини
амалга оширишга
рухсат
берилганлиги
Активларни
қўриқлаш
Ёрдамчи
бухгалтерлар
ишини бош
бухгалтер
томонидан назорат
қилиниши
Маълумот (дастур,
файл)ларни
кодлаштириш
Активлар билан
боғлиқ операция-
лар бўйича қарор
қабул қилишда
иштирок этувчи
шахслар ўртасида
мажбуриятларнинг
тақсимланганлиги
Турли дастлабки
ҳужжатларда акс
эттирилган
кўрсаткичларнинг
келишилганлиги
Ички ва ташқи
манбалардан
олинган
маълумотларни
ўзаро солиштириш
Ваколатли
шахслар
томонидан
бажарилган опера-
циялар мақсадли
эканлигини
тасдиқлаш
Инвентаризация
ўтказиш
Ҳужжатларни
сақлаш тартибини
текшириш
Маълумотларни
иккиламчи қайд
этиш (нусха
кўчириш)
Активлар билан
боғлиқ операция-
лар ва уларни
ҳисобда акс
эттирувчи шахслар
ўртасида
мажбуриятларнинг
тақсимланганлиги
Ҳужжатларни
тикиш (переплёт)
Таҳлилий
(аналитик) счетлар
ва айланма
қайдномаларни
юритиш ва
текшириш
Алоҳида хўжалик
операцияларини
амалга оширишга
ваколатли шахслар
рўйхатини
аниқлаш
Ички бошқарув
ҳисоботини тузиш
Компьютер
дастурларига
ўзгартириш
киритиш
Ҳужжатларн
и махсус
журналларда
қайд этиш
Пул маблағлари, моддий
қийматликларни ҳисоблаш
натижаларини бухгалтерия
ёзувлари билан таққослаш
Товар-моддий захираларининг кирими ёки
чиқими вақтида кўриш, ўлчаш ва дастлабки
ҳужжатлар маълумотлари билан солиштириш
116
Юқорида қайд этилган 5 та асосий босқични қўллаш жараёнида кичик бир хўжалик
юритувчи субект фаолиятини ташкил этишдан тортиб йирик корхонааргача бемалол асос
сифатида фойдаланиш мумкин бўлади. Бугунги кунда ички аудиторлик назоратини
ташкил этиш жараёни ҳам кўплаб сегментларга бўлинган воситаларни ўз ичига олади.
Жумладан :
Кўриниб турибдики текширув босқичлари
мураккаб ва вақт талаб этилади. Шундай
қилиб, ички назорат воситалари ишончлилигини дастлабки баҳолаш босқичида
бухгалтерия ҳисобининг барча счётлари ёки молиявий ҳисобот моддалари эмас, балки
уларнинг иқтисодий мазмунидан келиб чиқиб оммавий хусусиятга эга бўлган счётлар
тадқиқ этилади. Ҳар қандай текширув жараёни ички назорат тизими билан умумий
танишиб чиқиш босқичини бажаришнинг охирида ташкил қилинган мезонларига мос
келиши даражасига қараб корхона фаолияти ё давом эттирилади, ёки тўхтатилади.
Хулоса қиладиган бўлсак мақола ҳамда тақдим этилаётган лойиҳада ички назорат
воситаларини дастлабки баҳолаш асосида ички назорат воситаларини тестлашни
ўтказиш эҳтимоли тасдиқланган. Ички назорат воситаларини дастлабки баҳолаш муайян
циклга тааллуқли хўжалик операсияларини текшириш варақаси асосида амалга
оширилади. Ушбу иш ҳужжати ички назорат воситаларини ёритиш, бизнес
-
режалар блок
-
схемаларини тузиш, кузатувлар, хўжалик юритувчи субъект ходимлари ўртасида сўров
ўтказиш ва бошқа усуллар орқали шакллантириш жараёни тасвирлаб берилган.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
:
1.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2007 йил 12 апрелда 1673
-
сон билан
рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2006 йил 29 декабрдаги 108
-
сон
бўйруғи билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикаси аудиторлик фаолиятининг 12 сонли
«Аудиторлик текширувлари жараёнида бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат тизимини баҳолаш»
номли стандарти.
2.
WWW: lex.uz.
ХАЛҚЧИЛ
IPO
ҚАНДАЙ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА ЎТКАЗИЛИШИ КЕРАК?
Элмирзаев Самариддин
-
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия
академияси "Инвестициялар ва молия бозори"
кафедраси мудири и.ф.д., проф.
Акцияларни оммавий жойлаштириш бизнес учун арзон капитал жалб қилиш
орқали юқори самарадорликка хизмат қилса, инвесторлар
ва аҳоли учун даромад
манбаларини диверсификациялаш ҳамда оширишга хизмат қилади. Бугунги
иқтисодиётнинг фаол тарзда рақамлашуви шароитида акцияларни оммавий
жойлаштириш амалиёти глобаллик касб этмоқда. Яъни IPO амалиётларига глобал
амалиёт сифатида ёндашилмоқда. Бунга бугунги технологик ривожланиш тўла
-
тўкис
имкон бермоқда.
Мамлакатимизда ҳам бу борада Кварц, Қўқон механика заводи, Жиззах пластмасса,
Uzauto Motors акциядорлик жамиятлари мисолида маълум бир ижобий ёки салбий
тажрибалар олинди. Лекин айнан
акцияларни оммавий жойлаштириш амалиётлари
орқали эришиш мумкин бўлган имкониятлардан етарлича фойдаланилмоқда, дея
олмаймиз.
