121
Ўзбекистон республика товар
-
хом ашё биржаси инвестицион жозибадорлигига яна
бир сабаб соф корпоратив бошқарув амал қилаётанлигидир. Яъни ҳеч бир акциядор
назорат пакетига эгалик қилмайди ва давлат улуши 26,43 фоизга тенг (1
-
расм).
Яна шуни ҳам таъкидлашимиз лозимки, Олмалиқ кон
-
металлургия комбинати ва
Ўзбекистон металлургия комбинати ташаббуси асосида Ўзбекистон республика товар
-
хом
ашё биржасидаги 12 фоизлик акцияларни SPOга чиқариш тўғрисида 2019 йилда қарор
қабул
қилинган эди
80
. Мазкур қарор
ижроси таъминланмасдан келмоқда ва мазкур
амалиётни жорий йилда ўтказиш бозор учун том маънода ижобий сигнал бўлиб хизмат
қилади
.
Шунингдек, юқори рентабеллик асосида фаолият кўрсатиб келаётган уяли алоқа
компанияларини ҳам акциядорлик жамиятига айлантириш орқали IPOга чиқишини
таъминлаш, суғурта компанияларини бозорга олиб кириш муҳим, деб ҳисоблаймиз.
Умуман олганда халқчил IPO ташкил этиш ва ўтказишда юқоридагиларга эътибор
қаратиш
кўзланган мақсадга эришишда, яъни аҳолини акциядорга айлантириш орқали
даромадларини
оширишда,
бизнеснинг
арзон
капитал
жалб
қилишида,
хусусийлаштиришнинг самарали кечишида, иқтисодиётни молиялаштиришда кредит
бозорига рақобатчи институт сифатида фонд бозори ривожланишида муҳим аҳамият касб
этади, деб ҳисоблаймиз.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Иқтисодиётда давлат иштирокини янада
ва хусусийлаштиришни жадаллаштиришга оид қўшимча чора
қарори, 18.03.2022 йилдаги ПҚ
-168-
сон.
2.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Фонд биржасида акцияларнинг
бирламчи ва икиламчи оммавий таклифларини ўтказишни ташкил этиш тўғрисида” қарори,
26.04.2019 йилдаги 358
-
сон.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 20 декабрдаги Олий
Мажлис ва Ўзбекистон халқига Мурожаатномаси
4.
Хусусийлаштириш
борасидаги
вазифалар
белгиланди
–
https://president.uz/uz/lists/view/6081
5.
https://openinfo.uz/uz/facts/?org_name=%22UzAuto+Motors%22+aksiyadorlik+jamiyati&type=
6.
https://openinfo.uz/uz/facts/?org_name=%22Kvarts%22+aksiyadorlik+jamiyati&type=32&date_
7.
https://uzex.uz/fr/pages/public-data-on-accrued-dividends
8.
https://uzex.uz/fr/pages/Equity-structure#
9.
http://openinfo.uz/ru/facts/67221/
FOND BOZORIDA QIMMATLI QOG’OZLAR DAROMADLILIK TAHLILI
Sindarov Fazliddin Qaxramonovich -
TDIU, Moliya kafedrasi assistenti
Fond bozorida riski past va yuqori daromadli aksiyalarni tanlash professional investorlar
uchun ham qiyin hisoblanadi. Bunday aksiyalarni tanlashda kompaniyalarning moliyaviy
ko’rsatgichlarini, qarzning o'z kapitaliga nisbati, aksiylarni daromaliligini va aksiyalarni fond
80
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Фонд биржасида акцияларнинг бирламчи ва икиламчи оммавий
таклифларини ўтказишни ташкил этиш тўғрисида” қарори, 26.04.2019 йилдаги 358
-
сон https://lex.uz/docs/4311932
122
bozoridagi real narxini baholash, kompaniyaning kelajakda o’s
ish ehtimolini baholash zarur.
Fond bozorlarida riskni minimallashtirishni eng yaxshi usullaridan biri qimmatli qog’ozlar
portifelini diversifikatsiya qilishdir. Riskni taqsimlash uchun investitsiya portifeli turli sohalar va
sektorda faoliyat yuritayotga
n kompaniyalarning aksiyalarni o’z ichiga olganligi maqsadga
muvofiq. Fond bozorida potensional past baholangan aksiyalari, ya’ni qimmatli qog'ozlar narxi
kompaniyaning moliyaviy ko'rsatkichlaridan past baholangan aksiyalarni tanlashda P/E nisbati,
P/B nisbati, ROE, ROA kabi koeffitsientlarni aniqlab olish zarur. Ushbu maqolada jami 10
kompaniyaning moliyaviy ko’rsatgichlari tahlil qilingan bo’lib, ularning 5 tasi bank sektorida va 5
tasi ishlab chiqarish sektorida faoliyat yuritadi.
1-jadval
O’zbekistonda
gi aksiyadorlik tijorat banklarining fond bozoridagi
ko’rsatgichlari tahlili
81
Ushbu jadvalda 5 ta ATB ning moliyaviy ko’rsatgichlari, fond bozoridagi aksiyalar narxi,
kapitalizatsiya darajasi va kapital aktivlarni baholash modeli asosida tahlil qilingan
ko’rsatgichlari berilgan. Deyarli barcha ko’rsatgichalr bo’yicha o’rtacha eng yaxshi natija
“Hamkorbank” ATB ga to’g’ri kelmoqda, ayniqsa xususiy kapital rentabelligi koefitsienti(ROE) va
D/E nisbati juda yuqori. “Agrobank” ATB tahlil qilingan barcha ko’rsatgichlar bo’yicha eng yomon
natijasi qayt etmoqda. “Ipak yo’li bank” ATB tahlil qilingan barcha ko’rsatgichlar bo’yicha o’rtacha
natijasi qayt etmoqda.
2-
jadvalda 5 ta AJ ning moliyaviy ko’rsatgichlari, fond bozoridagi aksiyalar narxi,
kapitalizatsiya darajasi va kapital aktivlarni baholash modeli asosida tahlil qilingan
ko’rsatgichlari berilgan. Ushbu AJ lari orasida tahlil qilingan barcha ko’rsatgichlar bo’yicha eng
yaxshi ko’rsatgich “O'zRTXB” AJ ga to’g’ri kelmoqda. ROE koefitsienti, P/S, D/E, EPS va P
/B
ko’rsatgichlari bo’yicha ham eng yaxshi natija aynan “O'zRTXB” AJ ga tegishli. Jadvalda deyarli
barcha ko’rsatgichlar bo’yicha eng yomon natija “Qizilqumsement” AJ ga to’g’ri kelmoqda.
“O’zbekko’mir” AJ ni deyarli barcha ko’rsatgichlari tanlab olingan AJ orasida o’rtacha deyish
mumkin. Tahlil qilingan 10 ta AJ larini CAPM ko’rsatgichini qaraydigan bo’lsak, o’rtacha 4,54%
tashkil qilmoqda. Bu ko’rsatgichni past chiqishiga asosiy sabab so’ngi yillarda fond bozoridagi
savdo hajmini pasayishi bilan izohlash mumkin.
81
Ushbu jadval 10.03.2023 sanadagi ma’lumotlar asosida tadqiqot davomida muallif tomonidan shakllantirildi
“Hamkorbank”
ATB
“Aloqabank”
ATB
“Ipak yo’li
bank” ATB
“Agrobank”
ATB
“Turonbank”
ATB
Bozor
kapitalizatsiyasi
2,095 trln
866,762
mlrd
1,687 trln
4,323 trln
685,765 mlrd
Aksiya narxi
(so’m)
98
77
28
590
790
EPS
20,87
9,63
5,60
55,16
114,40
P/E
4,70
7,99
5,00
10,70
6,91
P/S
0,65
0,53
0,81
0,56
2,29
P/B
1,09
0,52
1,42
0,46
0,36
D/E
63,06
5,06
4,05
1,33
2,12
ROE
418,36%
7,96%
60,80%
4,72%
6,78%
ROA
3,63%
0.85%
5,26%
1,01%
0,92%
CAPM
4,42%
4,85%
5,05%
3,93%
4,45%
123
2-jadval
O’zbekistondagi aksiyadorlik kompaniyalarining fond bozoridagi
ko’rsatgichlari tahlili
82
“O’zbekko’mir”
AJ
“O'zRTXB”
AJ
“Qo’qon
mexanika
zavodi” AJ
“Qizilqumsement”
AJ
“Kvarts”
AJ
Bozor
kapitalizatsiyasi
3,686 trln
1,664 trln
18,227 trln
1,49 trln
294,2
mlrd
Aksiya narxi
(so’m)
20 000
22 199
815
3 330
3 050
EPS
108,69
768,43
8,50
510,25
323,27
P/E
184,01
28,89
95,88
6,53
9,44
P/S
3,79
5,64
0,89
0,78
0,69
P/B
4,54
7,78
0,56
0,66
0,87
D/E
1,54
43,01
2,86
0,16
0,45
ROE
11,07%
296,58%
2,36%
32,50%
33,08%
ROA
0,86%
3,63%
0,53%
8,62%
5,55%
CAPM
4,44%
4,57%
4,47%
4,47%
4,77%
Fond bozoridagi savdo hajmini o’zgarishini bilish uchun indeksni o’zgarish trendini
ko’rishimiz zarur. Ushbu diagrammada
01.01.2019 -
10.03.2023 vaqt oralig’idagi indeksini
o’zgarish trendi berilgan. 2022
-yil mart oyidan boshlab 2022-yil dekabr oyiga qadar indeksni
pasayib borib, faqatgina so’ngi oylarda jonlanish kuzatilayotganligini ko’rishimiz mumkin.
UCI indeksining 01.01.2019 -
10.03.2023 davr oralig’idagi o’zgarish trendi
83
82
Ushbu jadval 10.03.2023 sanadagi ma’lumotlar asosida tadqiqot davomida muallif tomonidan shakllantirildi
83
Ushbu diagramma
124
UCI indeksining 01.01.2019 -
0.03.2023 davr oralig’idagi kunlik tebranishi
84
Ushbu diagrammada UCI indeksining 01.01.2019 -
0.03.2023 davr oralig’idagi kunlik
tebranishi berilgan. 2022-yil dunyodagi siyosiy berarorlik tufayli jahon fond bozorlaridagi
narxlarni juda kuchli tebrangan edi. Bu O’zbekiston fond bozorlarini ham chetlab o’tmadi.
Diagrammani tahlil qiladigan bo’lsak, 2022
-yil fevral-mart oylaridan boshlab fond bozorlaridagi
kunlik narxlarni o’rtacha tebranish diapazoni juda yuqori bo’lib qolmoqda. Bunday vaziyatda
fond bozoridagi qimmatli qog’ozlarni risklilik darajasi odatdagiga qaraganda yuqori bo’ladi. Bu
esa fond bozorida faoliyat yuritayotgan investorlar uchun
daromadli qimmatli qog’ozlarga
sarmoya kiritishni qiyinlashtirmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
:
1.
Sharp W. F. «Capital Asset Prices: A Theory of Market Equilibrium under Conditions of Risk»
–
Journal of Finance September, 1964.
2.
M.Y.Khan, P.K.Jain. “Financial Management”, ed 8 th, Textbook, , India
-2022
3.
S. Elmirzayev, “Korporativ moliya”, darslik, T
-2019
4.
–
Iqtisodiyot va Moliya Vazirligi korporativ axborat yagona portali sayti
5.
–
“Toshkent” Respublika Fond Birjasi sayti
84
Ushbu diagramma
