125
II
SHO‘BA.
MOLIYA-BANK TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH ORQALI MILLIY
IQTISODIYOTNI BARQAROR RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
BANK KREDITLARI GAROV TA’MINOTINI BAHOLAS
H MASALALARI
Abdikarimova Dinara Rustamxanovna
–
Toshkent kimyo xalqaro universiteti, PhD, dotsent
Xalqaro
amaliyotda bank kreditlari bo‘yicha aylanmadagi tovarlarni garovga qo‘yish keng
qo‘llaniladi. Bunday holatda kompaniyaga tovarlarni sotish bo‘yicha chegara (sanksiya) joriy
etilmagan bo‘lishi hamda korxona mustaqil ravishda tovar, xom
-ashyo, materiallar va boshqa
aktivlarini sotish hamda sotib olish huquqiga ega bo‘lishi zarur. Bank krediti bo‘yicha kompaniya
tovarlarni garovga qo‘yishning o‘ziga xos jihatlari mavjud. Xususan, kompaniya tomonidan
sotilgan tovar yoki aktiv uchun to‘lov haqi kelib tushmagan bo‘lsa, garov ro‘yxatidan chiqariladi,
sotib olganlari esa, ushbu tovarlarga kompaniyaning egalik huquqi berilgan paytdan boshlab
bank garovi sifatida qaraladi. Bu jarayonda shunday shart saqlanishi zarurki, kompaniya
ixtiyoridagi tovar kredit shartnomasida
nazarda tutilgan garov summasidan kam bo‘lmasligi
kerak. Shuningdek, likvidliligi nazarda tutilgan darajadan o‘zgarmasligi, ya’ni pasaymasligi kerak.
1-rasm. Banklarning kichik biznesga kredit berishdan oldingi bosqichdagi
baholash mezonlari, foizda
85
O‘z navbatida, 1
-
rasm ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, biznesning moliyaviy holatini
baholash, garov ta’minoti, umumiy kredit tarixi kabilarga ham rivojlangan va rivojlanayotgan
davlatlarda alohida e’tibor qaratilishini ko‘rish mumkin.
Alohida olingan mamlakatlar bo‘yicha ushbu masalaga e’tibor qaratadigan bo‘lsak,
Shveysariya bank tizimi rivojlangan mamlakatlar sirasiga kiradi. Mazkur mamlakat bank
tizimining rivojlanishiga asosiy sabablardan biri bu albatta, kredit riskining pastligidir.
85
Jahon banki ma’lumotlari asosida muallif
tomonidan tuzildi.
10%
50%
0%
10%
0%
20%
10%
8%
49%
16%
4%
9%
0%
0%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90% 100%
Garov
Biznesning moliyaviy holatini baholash
Korxonaning bankdagi kredit tarixi
Korxonaning umumiy kredit tarixi
Korxona egasining xarakteristikasi
Qarz hajmi
Kredit olishdagi maqsad
Rivojlanayotgan mamlakatlar
jami javoblar: 77
Rivojlangan mamlakatlar jami javoblar
: 10
126
Kredit riskining past darajada bo‘lishini ta’minlovchi omillarning asosiysi bu garov
obyektining to‘g‘ri baholanganligi hisoblanadi. Ushbu mamlakatda garov sifatida quyidagi
aktivlar qabul qilinadi (1-jadval).
1-jadval
Garov obyektlari tasnifi
86
№
Garov obyektlari
Garov obyektlari tarkibi
1.
Ko‘chmas mulk
1.1.
Uy-joy
1.2.
Tijorat offislari
1.3.
Omborxona
1.4.
Mehmonxona
Boshqa binolar
2.
Qimmatli qog‘ozlar
1.1.
Aksiyalar
1.2.
Obligatsiyalar
1.3.
Opsionlar
1.4.
Fyucherslar
Davlat moliyaviy institutlari, korxonalar va boshqa
tashkilotlar tomonidan emissiya qilingan qimmatli
qog‘ozlar
3.
Yer
-
4.
Uskuna va texnologiyalar
-
Baholash faoliyatini tashkil etishda garov ta’minotini shakllantirish va baholashga turlicha
yondashuvlar mavjud. Jumladan, shahar sharoitida garov bozorining holatini uchta indeks
yordamida tavsiflash amaliyoti mavjud (2-rasm). 3.5-rasmda shahar sharoitida garov bozorining
holatini aniqlashning uchta indeksi aks ettirilgan bo‘lib, mulk joylashgan shahar bo‘yicha aholi
jon boshiga o‘rtacha yillik daromad, ko‘chmas mulk bo‘yicha bitimlar sonining ko‘chmas mulklar
aksiyalariga nisbati hamda ikki yil oralig‘ida ko‘chmas mulk joylashgan joydagi ko‘chmas mulk
bog‘liq bitimlar sonining foizdagi o‘zgarishi shahar sharoitida garov bozori holatini baholash
imkonini beradi.
“Global moliyaviy inqirozdan so‘ng markaziy banklar moliyaviy barqarorlikni himoya qilish
va real iqtisodiyotni qo‘llab
-
quvvatlash uchun o‘zlarining kredit faoliyati hajmi va ko‘lamini
oshirdi. Markaziy bankning kreditlash operatsiyalari odatd
a ta’minlangan (repo) operatsiyalari
bo‘lib, unda markaziy bank foiz stavkasini va tegishli garov aktivlarini belgilaydi. Kontragentlar
ushbu shartlarga muvofiq likvidlikni ta’minlashga harakat qiladi. Demak, markaziy bank
kreditlarining ortishi kontragent
larning xususiyatlariga va ularning garov aktivlariga ko‘proq
e’tibor qaratilishiga olib keldi. Markaziy banklar tomonidan likvidlikni oshirishga harakat qilish
turli shakllarda bo‘lishi mumkin. Odatda, mazkur jarayon likvidli garov aktivlarini (masalan,
s
uveren obligatsiyalar) yanada likvidli aktivlarga (masalan, naqd pul) aylantirishni o‘z ichiga
oladi. Biroq, nisbatan kamroq likvidli garov aktivlarini (masalan, ta’minlanmagan kredit
portfellari) likvidligi yuqoriroq aktivlarga (masalan, naqd pul yoki g‘a
zna veksellari) aylantirishni
ham o‘z ichiga olishi mumkin”
87
. Markaziy banklar tomonidan mazkur chora-tadbirlarning
ma’lumotlaridan foydalangan holda muallif tomonidan tuzildi.
87
Calebe de Roure, Nick McLaren. Liquidity transformation, collateral assets and counterparties. // Central Bank Review, Volume
21, Issue 4, December 2021, Pages 119-129.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1303070121000305
127
amalga oshirilishi tijorat banklarida kreditlarning garov ta’minotini samarali shakllantirishga
yordam berishini ta’kidlash lozim.
2-rasm. Shahar sharoitida garov bozorining holatini aniqlashning uchta indeksi
88
Buyuk Britaniya amaliyotiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, Buyuk Britaniya Markaziy banki
vazifasini bajaruvchi Angliya banki tomonidan bank kreditlaridan foydalanish jarayonini tashkil
etish mexanizmlariga e’tibor qaratilayotganligini kuzatish mumkin. Mazkur mexanizmlar, avvalo,
bank kreditlaridan samarali foydalanishni ta’minlasada, bank kreditlarida optimal garov
ta’minotini shakllantirishga ham yordam berishini ta’kidlash lozim. “Buyuk Britaniya Markaziy
banki vazifasini bajaruvchi Angliya banki (Bank of England) moliyaviy barqarorlikni oshirish va
bozor likvidligini himoya qilish orqali pul-
kredit siyosatini o‘tkazishni osonlashtirishga
qaratilgan bir qator vositalar orqali l
ikvidlikni sug‘urtalashni taklif qiladi. Mazkur jarayonda tez
-
tez ishlatiladigan vosita Uzoq muddatli repo operatsiyalari indeksi (Index Long-term Repo
(ILTR)) hisoblanadi. Bundan tashqari, Angliya banki 2012 yilda samarali pul-kredit siyosatiga
qaramasdan
real iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashni kuchaytirish maqsadida bozordan past
stavkalarda banklarni muddatli moliyalashtirishni ta’minlaydigan Kreditlash uchun
moliyalashtirish sxemasi (FLS) nomli dasturni ham ishlab chiqdi. Ushbu dasturlarning barchasida
Angliya banki resurslari garovga qo‘yilgan. Angliya bankining risklarni boshqarish funksiyasi
kontragentlarning kreditga layoqatliligini tekshirish, garov aktivlarini baholash va ushbu aktivlar
bo‘yicha tegishli chegaralar belgilashni o‘z ichiga oladi”
89
.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, bank kreditlari garov ta’minotini shakllantirish
bank tizimi faoliyatini yaxshilashga, tijorat banklarida muammoli kreditlarni kamaytirishga
xizmat qiladi. Shu sababli garovni baholash masalalariga alohida e’t
ibor qaratish lozim.
88
Rubina Canesia, Chiara D’Alpaosa, Giuliano Marellaa. Gu
arantees and collaterals value in NPLs. // Procedia - Social and
Behavioral Sciences 223 ( 2016 ) 77
–
82.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042816303822
89
Calebe de Roure, Nick McLaren. Liquidity transformation, collateral assets and counterparties. // Central Bank Review, Volume
21, Issue 4, December 2021, Pages 119-129.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1303070121000305
