128
BANK TIZIMI BARQARORLIGINI TA’MINLASHDA KREDIT PORTFELI
SIFATINI BAHOLASH AHAMIYATI
Ziyodilloyev Xushnud Rahimboyevich -
Toshkent Kimyo Xalqaro Universiteti, katta o’qituvchi
Kredit faoliyati tijorat bankining asosiy faoliyati hisoblanadi. Kredit jarayonlarini tashkil
etish darajasi bankning umumiy ishi va uni boshqarish sifatining eng yaxshi ko’rsatkichidir.
Banklar uchun kreditlar berish nafaqat foyda keltiruvchi operatsiya, balki asosiy daromad
manbalaridan biridir.
Boshqa so’z bilan aytganda, har qanday iqtisodiy rivojlanish darajasida,
hatto korxonalarning moliyaviy beqarorligi sharoitida ham kredit berish to’xtamaydi. Aynan
kredit operatsiyalarini va kredit portfelini bankda to’g’ri va oqilona kredit siyosati asos
ida eng
katta daromad olish imkoniyatini beradi. Kredit portfelini shakllantirish va portfel sifatini
baholash bank faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biridir. Optimal, sifatli kredit portfeli
bankning likvidligi va ishonchliligiga katta ta’sir qiladi. Bankning ishonchliligi ko’pchilik uchun,
eng muhimi -
omonatchilar bo’lgan va bank xizmatlaridan foydalanadigan aksiyadorlar,
korxonalar, aholi uchun muhimdir.
Bankning barqarorligini taminlashda asosiy vosita kredit portfeli sifatini boshqarish
maqsadi m
aqbul holatga, ya’ni optimal kredit portfeliga erishish hisoblanadi. Xatar va rentabellik
darajasi nisbati optimal kombinatsiyasini amalga oshiradigan kredit portfeli optimal kredit
portfeli deb ataladi. Kredit portfeli sifati ya’ni tavakkalchilik darajasi
va rentabellik holati bilan
ajralib turadi. Ularning o’zaro munosabatlarining umumiy shakli quyidagicha: daromad qancha
ko’p bo’lsa, xavf ham shuncha yuqori bo’ladi. Umumiy qilib aytganda, optimal kredit portfeli
-
boshqa barcha kredit maqsadlarini belgilaydigan kreditlash faoliyatining global maqsadi sifatida
ko’riladi. Tijorat banki kredit portfelining konsepsiyasi va mohiyatini aniqlash masalasiga bir
qator yondashuvlar mavjud. Tijorat bankining kredit portfelining ilmiy adabiyotdagi asosiy
talqinlarini 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Kredit portfeli konsepsiyasi va mohiyati bo’yicha ilmiy yondashuvlar
90
Dolan E.J.
Kredit portfeli -
bank aktivlari va majburiyatlari to’plami.
Tsisar I.F.
Kredit portfeli - bu resurslarni jalb qilish va
taqsimlash bo’yicha
tuzilgan, amaldagi shartnomalarning ro’yxati.
Sinky J.F.
Kredit portfeli bu moliyaviy aktivlar to’plami hisoblanadi.
Panova G.S.
Kredit portfeli - bank tomonidan o'z mijozlariga beriladigan kreditlar.
Tavasiev A.M.
Kredit portfeli - bu bank tomonidan har qanday vaqtda berilgan
kreditlarning butun yig'indisi.
Lavrushin O.I.
Kredit portfeli tijorat bankining ma’lum bir kun balansidagi kredit
qarzining qoldig’ini aks ettiradi.
Maslenchenkov Y.S.
Kredit portfeli - kredit tavakkalchiligining turli omillari yoki undan
himoya qilish usullari bilan bog’liq mezonlarga ko’ra tasniflangan
kreditlar hajmi
Ermakov S.L.
Kredit portfeli -
bu kredit xavfining turli omillari bilan bog’liq mezonlar
-
ga qarab tasniflangan kreditlar
bo’yicha bank talablarining to’plamidir.
90
Mohammad Javad Mohagheghnia, “Optimal Bank Loan Portfolio in Iranian's Banks”, Research Journal of Finance and
Accounting, ISSN 2222-1697, Vol.4, No.2, 2013.
129
Kredit operatsiyalarini olib borishda bank nafaqat ularning hajmini oshirishga, balki kredit
portfelining sifatini yaxshilashga ham intiladi. Bankning kredit faoliyati sifatini baholashda bir
qator ko’rsatkichlar bo’yicha baholash mumkin, ular orasida eng muhimi uning kredit
portfelining holatidir. Kredit portfeli sifatini ma’lum bir sanada tahlil qilishdan tashqari, kredit
portfeli va sifat holati dinamikada o’rganiladi, ya’ni bir necha yillar davomida asosiy
ko’rsatkichlar bo’yicha chiziqli tahlil o’tkaziladi. Shuningdek, mamlakat real sektorida mavsumiy
tebranishlar ta’sirini konkretlashtirish va o’rganish uchun ma’lumotlar o’rganilayotgan davrning
har choraklik sanalari uchun va boshqalardan foydalanilishi maqsadga muvofiq. 2-jadvalda
tijorat banklarining kredit portfeli dinamikasi tahlili ko’rsatkichlari keltirilgan.
2-jadval
Kredit portfeli dinamikasi tahlili ko’rsatkichlari
91
1.
Yalpi kredit portfeli
2.
Sof kredit portfeli
3.
Tavakkalchilik bilan ajratilgan kredit portfeli
4.
Risk guruhlari bo’yicha tuzilgan kredit portfeli
5.
Rentabellik bo’yicha tuzilgan kredit portfeli
6.
Diversifikatsiya qilingan kredit portfeli
7.
Zararlarni qoplash uchun yaratilgan zaxira miqdori
Ma’lumki, kredit
berish va boshqa kredit operatsiyalari yuqori xavflilik bilan tavsiflanadi.
Shu bilan birga, ular bank faoliyatining maqsadlariga javob berishi kerak, ya’ni likvidlikning
maqbul darajasi bilan maksimal foyda olish. Bu kredit portfelining kredit xavfi, rentabellik va
likvidlik kabi xususiyatlarini nazarda tutadi. Ular, shuningdek, ma’lum bir bank kredit
portfelining afzalliklari va kamchiliklarini baholash mezonlariga mos keladi, ya’ni uning sifatini
baholash mezonlari. Kredit portfelining sifatini uning kredit tuzilishi va balans likvidligining
maqbul darajasida rentabellikning maksimal darajasini ta’minlash qobiliyatiga ega bo’lgan
tuzilishining xususiyati deb tushunish mumkin. Optimal kredit portfelini shakllantirish uchun
bank tegishli kredit siyosatini i
shlab chiqishi, ya’ni bozor segmentlarini to’g’ri tanlashi, uning
faoliyatining tuzilishini aniqlashi muhimdir.
Kredit portfelining sifatiga katta e'tibor berilishi kerak. Sifatsiz kredit portfeli, kreditlarning
asossiz ravishda buzilishi, ishonchsiz qarz oluvchilarga kreditlar berilishi banklarning moliyaviy
muvozanatiga sabab bo’lishi mumkin. Qaytarilmaydigan ssudalarni beradigan bank haqiqiy
kapital to’planishini rag’batlantirish va bankning iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo’shish uchun
ishlatilishi mumk
in bo’lgan kredit resurslarini isrof qiladi. Kredit portfelini sifatli tashkil etish va
baholashda aktivlar va majburiyatlar shartlarini boshqarish tizimini o’zgartirish, natijada foiz
stavkalari farqi va pirovard natijada rentabellik muhim ahamiyatga ega.
Har bir manbaning o’ziga
xos xususiyatlari, o’zgaruvchanligi va zaxira talablari mavjud. Ularni boshqarishga yondashuv har
bir mablag’ manbasini alohida ko’rib chiqadigan moliyaviy resurslarni konvertatsiya qilish usuli
hisoblanadi.
91
Jadval muallif tomonidan boshqa tadqiqotlar asosida tuzilgan.
130
1-chizma. Kredit portfeli sifatini baholash tizimining elementlari
92
:
Kredit portfeli sifatini baholashda ikki xil tahlil yo’nalishidan foydalaniladi. Miqdoriy tahlil
bankning kredit portfelining tarkibi va tuzilishini bir qator miqdoriy, iqtisodiy mezonlarga
muvofiq dinamikada o’rganishni o'z ichiga oladi: a) kredit qo’yilm
alarining turlari va hajmi
bo'yicha tarkibi; b) qarz oluvchilar guruhlari bo’yicha kredit qo’yilmalarining tarkibi; d) kredit
shartlari va taqdim etilgan kreditlarni qaytarish muddati; e) kredit foiz stavkalari darajasi, f)
sanoat mansubligi.
Ushbu tahlil
kredit investitsiyalarining afzal yo’nalishlarini, rivojlanish tendensiyalarini, shu
jumladan kreditlarni to’lash va ularning rentabelligi bilan bog’liqligini aniqlashga imkon beradi.
Miqdoriy tahlildan so’ng kredit portfelining sifati tahlil qilinadi. Qa
rz oluvchining faoliyat
sohasi va uning turi ma’lum iqtisodiy sharoitlar uchun har xil tavakkallarga ega, shu sababli
kredit berish hajmi va maqsadlariga qarab kredit turlari turlicha baholanadi, bu bankning kredit
portfelini o'rganishda hisobga olinishi k
erak. Buning uchun ma’lum bir davrdagi tovar aylanmasi
yoki ma’lum bir sanadagi qoldiq hisoblab chiqilgan har xil nisbiy asosiy ko’rsatkichlardan
foydalaniladi. Bularga, masalan, mijozning butun yalpi kredit portfelidagi muammoli
kreditlarning ulushi; mudd
ati o’tgan qarzning o’z kapitaliga nisbati va boshqalar. Kredit
portfelining sifat ko’rsatkichlari asosida kredit berish tamoyillariga muvofiqligini va qarz berish
operatsiyalari tavakkalchilik darajasi, berilgan likvidlilik istiqbollarini baholash mumkin.
Yuqoridagi keltirilgan firklar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, har qanday bankda kredit
portfelining holati va portfel sifatini baholash doimiy ravishda amalga oshirilishi muhim
hisoblanadi.
БАНКЛАР КАПИТАЛЛАШУВ ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШДА БАНК
КАПИТАЛИНИНГ ЎРНИ
Қурбонов
Руфат Бахтиёрович
-
Тошкент молия институти “Банк ҳисоби ва аудит”
кафедраси доценти, PhD
Кириш
.
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегиясида ―банкларнинг капиталлашув даражаси ва депозит базасини ошириш,
уларнинг молиявий барқарорлиги ва ишончлилигини мустаҳкамлаш масаласи устувор
вазифалардан бири сифатида белгилаб қўйилган[1]. Мазкур вазифаларни ўз вақтида ва
самарали бажариш мақсадида Ўзбекистон Президентининг 2020 йил 12 майдаги «2020 —
2025 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини ислоҳ қилиш
стратегияси тўғрисида»ги ПФ
-5992-
сонли №армони билан 2025 йилга қадар банклар
устав капиталининг энг кам миқдорини 500 млрд сўмгача
босқичма
-
босқич ошириш
92
Muallif tomonidan musatil tayyorlandi
Kredit portfelini tashkil etadigan kreditlar sifatini baholash
янги ишлаб
Kreditlar sifatiga qarab portfel tarkibini aniqlash
тўғридан-тўғри ва портфелли
Kreditlar sifati dinamikasini o’rganish asosida ushbu tuzilmani
baholash
инвестиция фаолиятини тавсифловчи кўрсаткичлар
4. Kredit portfeli tuzilmasi asosida kreditlar bo’yicha zararlarni qoplash
