136
ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАЛАРДА ВАЛЮТА МУОМАЛАСИ
ВА УНИНГ
ТАРТИБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Рашидов Мэлс Каримович
-
Навоий давлат кончилик ва
технологиялар университети доценти, PhD
Мамлакатимизда эркин иқтисодий зоналарни ташкил этиш ва уларни самарали
фаолият юритишини такомиллаштириишга бугунги кунда катта эътибор қаратилмоқда.
Республикамиз Президентининг 2016 йил 26 октябрдаги ПФ
-4853-
сон Фармони, ҳамда
ушбу Фармонни ижро этиш юзасидан 2016 йил 29 декабрда Вазирлар Маҳкамасининг 418
-
сон “Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини янада такомиллаштириш ва самарадорлигини
ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги Қарори қабул қилинганлиги, 2017 йил 12 январда
Президентнинг “Ургут”, “Ғиждувон”, “Қўқон” ва “Хазарасп” эркин иқтисодий зоналарини
ташкил этиш тўғрисидаги Фармонларининг эълон қилиниши бу борадаги ишлар
мамлакатимиз ривожи учун катта аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради.
Ушбу фармонлар ва қарорлар ижроси юзасидан эркин иқтисодий зоналар фаолияти
самарадорлигига оид низомлар лойиҳалари муҳокама қилинмоқда. Жумладан, эркин
иқтисодий
зоналарда алоҳида валюта тартиби, солиқ ва божхона имтиёзлари, маъмурий
имтиёзлар ва бошқаларни айтишимиз мумкин. Хусусан, алоҳида валюта тартиби бўйича
эркин иқтисодий зоналар доирасида иштирокчилар ўртасида тузилган шартномаларга
мувофиқ хорижий
валютада ҳисоб
-
китоб қилиш ва тўлаш, республикамизнинг бошқа
хўжалик юритувчи субъектлари томонидан етказиб берилган товарлар, бажарилган
ишлар ва кўрсатилган хизматлар учун тўловни хорижий валютада тўлаш, шунингдек,
экспорт ва импорт қилинадиган товарлар
учун тўловларни ўзларига қулай бўлган
валютада тўлаш, ҳамда ҳисоб
-
китоб қилишлари мумкин.
Эркин иқтисодий зоналарда валюта муомалалари “Эркин иқтисодий зоналарда
алоҳида валюта тартиби фаолияти тартиби тўғрисида”ги Низом билан тартибга солинади
ва бу Низом юртимиздаги барча эркин иқтисодий зоналарда валюта тартиби бўйича амал
қилади.
Эркин иқтисодий зоналарда алоҳида валюта тартиби белгиланиб, валюта
муомалалари амалга оширилар экан, валюта муомалаларини умумлаштириш ва улар
тўғрисида ишончли ахборотларни шакллантиришда валюта муомалаларининг ҳисоби
алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун, валюталарнинг ҳисоб рақамларга келиб
тушиши ва сарфланиши қонунчиликка асосан узлуксиз равишда ҳисобга олинади.
“Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонун ва Бухгалтерия ҳисобининг миллий
стандартлари валюта муомалалари ҳисобини ташкил этиш, юритиш ва молиявий
ҳисоботни
тузишга доир тартиб ва талабларни белгилайди.
Эркин иқтисодий зоналар қатнашчилари хизмат кўрсатиш учун ваколатли
банкларни мустақил танлайди ва Ўзбекистон Республикасининг бир ёки бир неча
ваколатли банкларида хорижий валютада ҳисоб рақам очади.
Ички валюта бозорида хорижий валюталарни сотиб олиш ва сотиш эркин иқтисодий
зоналар қатнашчилари томонидан, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга
оширилади. Эркин иқтисодий зоналар қатнашчилари экспорт ва импорт шартномалари
мониторинги ташқи савдо муомалалари ягона ахборот тизими орқали амалга оширилади.
Экспорт қилувчилар етказиб берилган товарлар, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган
137
ишлар юзасидан ўз ҳисоб рақамларига ўз вақтида ва тўлиқ келиб тушмаган валюта
маблағлари бўйича жавобгар ҳисобланади.
Хорижий валютада ифодаланган активлар ва мажбуриятларнинг қиймати,
бухгалтерия ҳисобида акс эттириш мақсадида миллий валюта (сўм)да қайта ҳисобланади.
Хорижий валютада ифодаланган активлар ва мажбуриятлар қийматини сўмда қайта
ҳисоблаш
ана шу хорижий валютанинг сўмга нисбатан Марказий банк жорий курслари
бўйича амалга оширилади. Валюта муомалаларини асословчи бошланғич ҳужжатларни
расмийлаштириш санасидаги хорижий валюта курсидан келиб чиқиб, сўм эквивалентида
акс эттирилади.
Эркин иқтисодий зоналарда товар (иш ва хизмат)ларга нархларни хорижий валюта
эквивалентида белгилайдиган, ўзаро ҳисоб
-
китобларни эса миллий валюта
-
сўмда амалга
оширадиган хўжалик
субъектлари товарларни етказиб бериш, хизмат кўрсатиш ва
ишларни бажариш санасидан бошлаб тўлов келиб тушган санага қадар давр ичида
Марказий банк курсларининг ўзгариши муносабати билан юзага келадиган курс
фарқларини молиявий фаолиятдан олинган даромад ёки харажат сифатида молиявий
натижаларга киритилади. Импорт қилинган товар
-
моддий захиралар ва бошқа
активларнинг харид қиймати Божхона юк декларациясини тўлдириш ҳамда божхона
божлари ва йиғимларини, шунингдек, “Маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш
ва
сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби
тўғрисида”ги Низом, “Товар
-
моддий захиралар”номли 4
-
сон ва “Асосий воситалар” номли
5-
сон Бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларига мувофиқ шаклланадиган, харид қилиш
билан боғлиқ
бошқа харажатларни тўлаш санасида Марказий банк курси бўйича
белгиланган импорт қилинган товар
-
моддий захираларнинг шартнома қийматидан келиб
чиқиб белгиланади.
Эркин иқтисодий зона қатнашчиларининг устав фонди (устав капитал)нинг
миқдори хорижий валютада белгиланади ва ҳар бир муассис томонидан улушлар
киритилиши киритиш пайтидаги Марказий банк курси бўйича амалга оширилади. Эркин
иқтисодий зона қатнашчисининг устав фонди (устав капитал)ни шакллантириш чоғида
таъсис ҳужжатларини рўйхатдан ўтказиш санаси ва устав фонди (устав капитал)га
маблағларни ҳақиқатда киритиш санасидаги Марказий банк курслари ўртасидаги курс
фарқи бухгалтерия ҳисобида қўшилган сармоя сифатида акс эттирилади.
Ҳозирги
кунда, эркин иқтисодий зоналар қатнашчилари фаолиятида валюта
муомалалари ҳисоби билан боғлиқ қуйидаги муаммоли ҳолатлар мавжуд:
1. Эркин иқтисодий зоналардаги корхоналар аксарият хорижий инвестициялар
иштирокида ташкил этилган бўлиб, фаолият юритаётган корхоналарнинг молиявий
ҳисоботларини
чет эллик инвесторларга хорижий валютада ифодалаш орқали даврий
тақдим этиш талаб этилади. Аммо, ушбу ҳолат бўйича аниқ тартиб мавжуд эмас;
2. Эркин иқтисодий зоналар қатнашчиларининг устав фонди (капитали)га хорижий
инвесторлар томонидан асосий воситалар, номоддий активлар,
ўрнатиладиган ускуналар,
капитал қўйилмалар ва товар
-
моддий захиралар улуш сифатида киритилган. Хорижий
инвесторлар хорижий валютада киритилган ресурсларни валюта курсларидаги
тафовутлар натижасида йўқотишни хоҳлашмайди. Шу сабабдан, инвесторларни ушбу
ресурслар тўғрисидаги хорижий валютада ифодаланган даврий ҳисоботлар қизиқтиради.
Лекин, хорижий валютада ифодаланган ҳисоботларни тузиш бўйича миллий тартиб
белгиланмаган;
3. “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонунга кўра хўжалик субъектлари қонунчилик
талаблари асосида молиявий ҳисоботларнинг халқаро стандартларини қўллаши
138
мумкинлиги, белгиланган. Аммо, молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари таркибида
валюта муомалаларига оид стандарт мавжуд эмас. Шу билан бирга, эркин иқтисодий
зоналар қатнашчилари
солиқ
идораларига Ўзбекистон Республикаси солиқ
қонунчилигига кўра бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботларни топширишлари
белгиланганлиги ўз
-
ўзидан миллий қонунчилик талабалари асосида ишлаб чиқилган
бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартларини қўллашни тақозо этади.
“Валюта курсларидаги ўзгаришларнинг таъсирлари” номли 21
-
сон Бухгалтерия
ҳисобининг
халқаро стандартига кўра, ушбу стандарт хўжалик субъектининг молиявий
ҳисоботларини хорижий валютада тақдим этишга нисбатан қўлланилади. Ушбу стандарт
натижавий молиявий ҳисоботларни Молиявий ҳисоботларнинг халқаро стандартларига
мувофиқ, деб акс эттирилишига нисбатан талабларни белгилайди. Шу талабларни
қаноатлантирмайдиган
молиявий маълумотларни хорижий валютага ўтказишбўйича
очиб берилиши талаб этиладиган маълумотларни белгилайди.
Ушбу стандарт хорижий валютадаги пул маблағлари охирги курсдан, хорижий
валютада бошланғич қиймат бўйича ҳисобланган асосий воситалар, номоддий активлар
ва товар
-
моддий захиралар муомала санасидаги валюта курсидан, хорижий валютадаги
ҳаққоний
қиймат бўйича ҳисобланган асосий воситалар, номоддий активлар ва товар
-
моддий захиралар ҳаққоний қиймат баҳоланган санасидаги валюта курсларидан
фойдаланган ҳолда бир валютадан бошқа валютага ўтказилади.
Валюта муомалалари ҳисоби бўйича юқорида кўриб ўтилган ҳолатлар бўйича
аниқликни таъминлаш мақсадида “Чет эл валютасида ифодаланган активлар ва
мажбуриятларнинг ҳисоби” номли 22
-
сон бухгалтерия ҳисоби миллий стандартини
“Валюта курсларидаги ўзгаришларнинг таъсирлари” номли 21
-
сон бухгалтерия
ҳисобининг халқаро стандартига мослаштириш мақсадга мувофиқ.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 26 октябрдаги “Эркин иқтисодий
зоналар фаолиятини фаоллаштириш ва кенгайтиришга доир қўшимча чора
-
тадбирлар
тўғрисида”ги ПФ
-4853-
сон Фармони.
2.
Ўзбекистон Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Қонуни. (янги таҳрирда)
2016 йил 13 апрелдаги ЎРҚ
-404-
сон.
3.
Ҳамроев
Ҳ.Р. Зонал сиёсат:. Монография.
-
Тошкент: “Фан”
-
2008 й.
-
352 б.
4.
Рашидов
М.К.,
Бақоев
Ҳ.Н.,
Худойбердиев
М.Ў.
Ўзбекистон
минтақаларида
эркин
инновацион
-
тадқиқот
зоналари
ташкил
этиш.
//
“Минтақани
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантиришда
инновацион
фаолият
назарияси
ва
амалиёти”
мавзусидаги
республика
илмий
-
амалий
анжумани
материаллари –
Бухоро: БМТИ, 2018.
49-50-
б.
5.
Rashidov
М
.
К. World experience in the development of free economic zones. “South Asian
Academic Research Journals” India. Page 19
-28 // ISSN: 2249-877X Vol. 8 Issue 9, September 2018 Impact
Factor: SJIF 2017 = 5.169
6.
Rashidov M. Эркин иқтисодий зоналарни ривожлантиришнинг жаҳон тажрибаси
//Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar.
–
2018.
–
№. 5. –
С. 126
-140.
7.
Rashidov M., Baqoev H. Эркин иқтисодий зоналар фаолияти самарадорлик
кўрсаткичларининг эконометрик таҳлили //Iqtisodiyot va innovatsiontexnologiyalar.–
2019.
–№.1.–
С.125
-136.
http://www.iqtisodiyot.tsue.uz
8.
Rashidov M. K. The urgency of improving the functioning of free economic zones in the regions
//
Экономика
:
анализы
и
прогнозы
.
–
2021.
–
№. 2. –
С
. 13-21.
