146
ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ТУЗИЛМАЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ КРЕДИТЛАРИНИНГ ЎРНИ
Тоймухамедов Иброхим Рихсибоевич
-
Тошкент давлат иқтисодиёт университети “
Банк иши ва инвестициялар”
кафедраси профессори., и.ф.н.
Қишлоқ
хўжалигини ислоҳ қилишни чуқурлаштиришнинг устивор вазифалари
мамлакат ҳаёти ва иқтисодиётида аграр соҳанинг тутган ўрни, республиканинг
иқтисодий мустақиллигини таъминлаш, шу билан бирга иқтисодиётнинг барча
тармоқларида ислоҳотни босқичма
-
босқич амалга ошириб бориш ва ривожлантиришнинг
муҳим аҳамиятга эга эканлигидан келиб чиқади.
Қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқариш тизими ўзгарди. Дон мустақиллигига эришишлди,
аввал четдан келтириладиган баъзи қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш ва
картошка экиш майдонлари анча миқдорда кўпайтирилди.
Қишлоқ
хўжалигини молиялаштириш, кредитлаш ва суғурта қилишнинг янги
тизими, жумладан, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган маҳсулот ва келтириладиган
техника, ёқилғи ва минерал ўғитлар учун бўладиган ўзаро ҳисоб
-
китобларнинг асослари
ишлаб чиқилиб банк тизими амалиётига татбиқ этилди. Қишлоқ хўжалиги
корхоналарининг иқтисодий мустақиллиги кенгайди. қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини
сотиб олишда шартномавий баҳолар тизими кенг қўлланилмоқда.
Қишлоқ
хўжалигининг ўзида кенг кўламли ўзгаришлар ва сифат жиҳатдан
янгиланишлар юз бермоқда.
Бироқ, мамлакатимиз Президенти таъкидлаганларидек: “Қишлоқ хўжалигини илмий
асосда интенсив ривожлантириш орқали деҳқон ва фермерлар даромадини камида 2
баравар ошириш, қишлоқ хўжалигининг йиллик ўсишини камида 5 фоизга етказиш.
Туманларни аниқ маҳсулот турини етиштиришга ихтисослаштириш.
Қишлоқ
хўжалигида давлат томонидан қўллаб
-
қувватлаш кўламини кенгайтириш ва
суғурталашнинг янги механизмларини амалга ошириш.
Янги ва фойдаланишдан чиққан 464 минг гектар майдонни ўзлаштириш ва
кластерларга очиқ танлов асосида ажратиш. 200 минг гектар пахта ва ғалла
майдонларини қисқартириш ҳамда аҳолига очиқ танлов асосида узоқ муддатли ижарага
бериш.
Экспортбоп
маҳсулотлар
етиштириш
ҳамда
мева
-
сабзавотчиликни
ривожлантириш, интенсив боғлар майдонини 3 баравар ва иссиқхоналарни 2 баравар
кўпайтириб, экспорт салоҳиятини яна 1 миллиард АҚШ долларига ошириш
”
98
масалалари
келажак қишлоқ хўжалигидаги асосий муаммолардан ҳисобланади.
Шунга кўра айтиш мумкинки, ҳали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг
самарадорлигини ошириш ва ривожланишининг ички имкониятлари тўлиқ очилмаган.
Қишлоқ
хўжалигини тубдан ислоҳ қилиш, қишлоқда аграр ва иқтисодий муносабатларни
жорий қилиш айнан қишлоқ хўжалигида фаолият юритаётган молия
-
кредит
институтлари билан боғлиқ бўлган, лекин ҳали тўлиқ ишламаётган имкониятларини
такомиллаштиришга боғлиқдир.
Бу вазифаларни амалга оширишда банк тизимини ислоҳ қилиш борасидаги энг
муҳим вазифалар
-
банкларнинг аҳоли, тадбиркорлик субъектлари ва сармоя киритиш
98
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги “2022
-
2026 йилларга мўлжалланган Янги
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ
-60-
сон Фармони.
147
мумкин бўлган инвесторлар, шу жумладан, хорижий инвесторларнинг бўш пул
маблағларини жалб қилиш орқали кредит операцияларини кўпайтириш ва уларнинг
самарадорлигини ошириш чора
-
тадбирларини ишлаб чиқиш долзарб масала ҳисобланади.
Иқтисодий ўсишни рағбатлантириш мақсадида асосий ставканинг пасайтирилиши
ва мақбул фоиз ставкалар механизмининг қўлланилиши орқали иқтисодиётдаги пул
-
кредит шароитлари бироз юмшатилиб, коронавирус пандемияси таъсирида иқтисодий
фаолликнинг сусайиши шароитида инфляцияни пасайтириш ва иқтисодий фаолликни
қўллаб
-
қувватлаш мақсадлари ўртасидаги мувозанатни таъминлаш имконияти яратилди.
Мамлакатимиз банк тизими ривожланишининг хозирги босқичида тижорат
банклари томонидан қишлоқ хўжалик корхоналарига кредитлар беришда асосан
кредитлашнинг турли усулларидан фойдаланилмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги “Ўзбекистон
Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020 —
2030 йилларга
мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ
-5853-
сон Фармони, 2020 йил 6
мартда “Пахтачилик соҳасида бозор тамойилларини кенг жорий этиш чора
-
тадбирлари
тўғрисида” ПҚ
-4633-
сонли қарори ҳамда “Ғалла етиштириш, харид қилиш ва сотишга
бозор тамойилларини кенг жорий этиш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
-4634-
сонли
қарорлари имзоланди.
Ўрганилаётган давр мобайнида, яъни 2020 йилда банк тизимининг иқтисодиётни
кредитлаш фаолияти натижаларига тўхталиб шуни қайд этиш лозимки, 2020 йилда
иқтисодиётда кузатилган мураккаб шароитларга қарамай, кредит қўйилмалари қолдиғи
йил бошига нисбатан 34,3 фоизга ёки ЯИМ номинал ўсишига нисбатан 2,5 баробар юқори
суръатларда ўсиб, 2021 йил 1 январь ҳолатига 280,4 трлн. сўмга етди.
99
1-
жадвал
Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари томонидан кичик тадбиркорлик
субъектларига ҳамда аҳолига тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш
мақсадлари учун ажратилган кредитлар ҳажми
100
Асосий йўналишлар
Йиллар
01.01.2020
01.01.2021
01.01.2022
сумма
(млрд.
сўм)
фоизда
жамига
нисбатан
сумма
(млрд.
сўм)
фоизда
жамига
нисбатан
сумма
(млрд.
сўм)
фоизда
жамига
нисбатан
Барча молиялаштириш манбалари
ҳисобидан
ажратилган кредитлар,
жами
55430,0
100,0
48389,7
100,0
59552,1
100,0
шундан:
Ажратилган микрокредитлар
10777,5
19,44
10194,3
21,07
15092,4
25,34
Оилавий
тадбиркорликни
ривож
-
лантириш дастурлари доирасида
1136,1
2,05
6078,5
12,56
8566,3
14,38
шундан
: Аҳолига тадбиркорлик
фаолиятини амалга ошириш учун
4906,3
8,85
3602,1
7,44
6830,0
11,47
Хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини
ривожлантиришга
8772,2
15,83
5959,8
12,32
18176,6
30,52
Тадбиркор
аёлларни
қўллаб
-
қувватлашга
4499,8
8,12
4895,9
10,12
7756,8
13,03
Бошқалар
25338,1
45,71
17659,1
36,49
3130,0
5,26
99
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки йиллик ҳисоботи. 2021 йил.
100
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки статистик бюлетенлари. 2019
-
2021 йиллар.
148
2021 йилда тижорат банклари томонидан кичик тадбиркорлик субъектларига барча
молиялаштириш манбалари ҳисобидан кредитлар бериш миқдори ижобий натижага эга
бўлди, яъни кредитлар ҳажмини ўсишига эришилди. 1
-
жадвал маълумотларидан кўриниб
турибдики, сўнгги йилларда тижорат банкларининг кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларига йўналтирилган кредитлар миқдори йилдан йилга ўсиб
бормоқда. 2021 йилда тижорат банклари томонидан ажратилган жами кредитлар ҳажми
59,6 трлн. сўмни ташкил этиб, пандемия шароитларига қарамасдан қарийб 2020 йил
даражаси нисбатан 23 фоизга ўсди.
Банклар томонидан ажратилган кредитларнинг ушбу тенденциясида асосий сабаб
ишлаб чиқариш соҳаларига берилган кредитларининг қайтиб келишининг рискини
ҳимоялаш
билан боғлиқ муаммолар мавжудлигини кўрсатмоқда.
Ҳозирда
ушбу муаммоларни ҳал этиш мақсадида тижорат банклари ва банкдан
ташқари кредит ташкилотлари томонидан ажратиладиган микрокредитларнинг
таъминоти сифатида кредит қайтарилмаслиги рискини суғурталашда суғурта полисини
қўллаш
амалиётини кенгайтириш, якка тартибдаги тадбиркорларга, жумладан, касб
-
ҳунар билим юртлари битирувчиларига берилган тижорат банклари кредитлари бўйича
таъминот сифатида жисмоний шахсларнинг мол
-
мулкини гаровга олиш амалиёти кенг
жорий қилинди.
Шу билан бирга замонавий бозор тамойилларида ишлаш учун ҳудудларда банклар
лойиҳа фабрикалари ва тадбиркорликка ўқитиш марказларини ташкил этиб, хорижий
мутахассисларни жалб қилмоқда. Ушбу марказлар тадбиркорларга, айниқса, ёшларга ўз
ғояларини
амалиётга татбиқ этиш, бизнес режаларни ишлаб чиқиш, маблағлар жалб
қилишга
ёрдамлашади ҳамда уларга бизнес жараёнининг барча занжирида кўмакдош
бўлади
101
.
Шу билан бир қаторда, кредит олиш юзасидан аризаларни электрон тизим орқали
қабул
қилиш амалиётини йўлга қўйиш имконияти яратилди.
Бу яхши кўрсаткич лекин, ҳозирги кунда қишлоқ
хўжалиги ишлаб чиқаришнинг
самарадорлигини ошириш ва ривожланишининг ички имкониятлари тўлиқ очилмаган.
Қишлоқ
хўжалигини тубдан ислоҳ қилиш, қишлоқда аграр ва иқтисодий муносабатларни
жорий қилиш айнан қишлоқ хўжалигида фаолият юритаётган молия кредит
институтлари билан боғлиқ бўлган, лекин ҳали тўлиқ ишламаётган имкониятларини
такомиллаштиришга боғлиқдир.
Банклар учун деҳқон хўжаликлари ноқулай мижозлигича қолмоқда. Буни бир қатор
сабаблар билан изохлаш мумкин, жумладан: банк учун таваккалчилик омилининг
юқорилиги, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг паст рентабеллилиги (кўп ҳолларда
деҳқон хўжаликларида маҳсулот ишлаб чиқариш рентабеллиги юқори бўлишидан қатъий
назар), етарли даражадаги гаров таъминотининг йўқлиги, ҳисоб рақамининг мавжуд
эмаслиги, деҳқон хўжаликлари томонидан аксарият ҳолларда кам миқдорда кредит
олиниши, кредитни расмийлаштириш жараёнининг мураккаблилиги ҳисобланади.
Бозор иқтисодиёти шароитида банклар томонидан мижозларга кўрсатиладиган
факторинг операциялари молиялаштириш асосига эга бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин.
Республикамизнинг йирик тижорат банкларини қишлоқ хўжалик корхоналарига
берадиган факторинг кредитларининг ривожланишини ва уларнинг ҳажмини ошириш
лозим. Бунинг натижасида қишлоқ хўжалик корхоналарининг дебитор
-
кредитор
101
https://president.uz/uz/lists/view/4551
149
қарздорлигини
сезиларли даражада қисқартириш, уларнинг пул маблағларига бўлган
эҳтиёжини тўлароқ қондириш имконини беради.
Ушбу муаммоларнинг ҳал этилиши қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи
барча тузилмаларни молиявий ахволини яхшиланишига, хар бир дехқон моддий
маифаатдорлигини таъминлаш оркали ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга
хизмат килади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги “2022
-
2026 йилларга
мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ
-60-
сон Фармони.
2.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки йиллик ҳисоботи. 2021 йил.
3.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки статистик бюлетенлари. 2019
-
2021 йиллар.
4.
https://president.uz/uz/lists/view/4551
THE BANKING SYSTEM OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN: WHY INVESTING
IN DIGITAL TRANSFORMATION IS ESSENTIAL
Alimjanova Kamila -
TSUE, Finance and financial technology,
Group MT-81, 3 rd year student
The world is rapidly moving towards digitization, and the banking sector is no exception.
Digital transformation is the integration of digital technology into all areas of a business, which
fundamentally changes the way it operates and delivers value to customers. The banking sector is
at the forefront of this transformation, as customers increasingly demand digital services that are
faster, more convenient, and accessible anywhere and anytime. This transformation has become
even more crucial with the COVID-19 pandemic, which has accelerated the shift towards
digitalization.
In Uzbekistan, the banking sector has seen steady growth over the past few years, with a
significant increase in assets, loans, and deposits. According to the Central Bank of the Republic
of Uzbekistan, the total assets of the banking sector reached 555.3 trillion Uzbekistan soums
($49.3 billion) in 2022, a 28,5% increase compared to the previous year. Loans and deposits also
increased by 19,1% and 51%, respectively. [1]
Despite this growth, the banking sector in Uzbekistan faces several challenges, including
low financial inclusion, inefficient processes, and a lack of digital infrastructure. The World Bank
estimates that only 44% of adults in Uzbekistan have a bank account, and only 42% have access
to digital financial services. [2] This highlights the need for investment in digital sphere in order
to improve financial inclusion and access to banking services.
One of the primary challenges is the lack of digital infrastructure, including internet
connectivity, which limits the reach of digital financial services, particularly in rural areas. To
address this challenge, the government has been investing in expanding the country's digital
infrastructure, including improving internet connectivity and mobile network coverage.
Another challenge is the low digital literacy rate among the population, which limits the
adoption of digital financial services. According to the United Nations Development Programme,
only 33% of Uzbekistan's adult population has basic digital skills. To address this challenge, the
government has been implementing various programs to promote digital literacy, including
training programs for teachers and students, as well as awareness campaigns targeting the
general public. [3]
