БАНК ТИЗИМИНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

156

ҳисобланади, бироқ, таҳлил қилинган давр мобайнида соф фоизли маржа кўрсаткичини
меъёрий даражадан (4,5%) анча паст бўлган;

-

ТИФ Миллий банки соф фойдасининг даражаси фақат 2019 йилда меъёрий талаб

даражасида бўлган, яъни 2,0 фоиздан юқори бўлган. Қолган таҳлил қилинган йилларда

соф фойданинг даражасини паст бўлганлиги Миллий банкнинг молиявий

барқарорлигини таъминлаш нуқтаи

-

назаридан салбий ҳолат ҳисобланади.

Фикримизча, республикамиз тижорат банкларининг халқаро рақобатбардошлигини

таъминлаш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш лозим:

Ҳар бир тижорат банкининг халқаро рақобатбадошлигини таъминлаш

стратегиясини ишлаб чиқиш лозим ва ушбу стратегия қуйидаги устувор йўналишлардан

иборат бўлиши керак:

–

банкларнинг самарадорлиги ва барқарорлигини ошириш;

–банк хизматлари турларини кенгайтириш ва мижозларга хизмат кўрсатиш

сифатини янада ошириш;

–банклар устидан амалга ошириладиган назоратни такомиллаштириш;

–

банк қонунчилигини замонавий шароитларга мослаштириш;

–

Банк назорати бўйича Базель қўмитасининг банкларнинг ликвидлилиги, молиявий

барқарорлиги ҳамда рискларни баҳолаш ва бошқариш бўйича тавсияларини амалиётга
жорий этиш;

–

банк сирини сақлаш;

–

янги банк технологияларини жорий этиш;

–

тижорат банкининг инновациялар портфелини шакллантириш;

–

банкнинг халқаро рақобатбардошлигини тўлиқ баҳолаш имконини берадиган

кўрсаткичлар тизими.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги Фармони. 2022

-2026

йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистонннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида//www.lex.uz.

2.

Климова Н.В. Повышение международной конкурентоспособности российских

банков//Аудит и финансовый анализ. –

Москва, 2011.

-

№ 6. –

С. 77

-81.

3. Синки Дж. Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых

услуг. Пер. с англ. –

М.: Альпина Паблишер, 2017. –

С. 648.

4.

Семибратова, О.И. Банковское дело: учебник / М.: Академия, 2012. –

С. 146

.

БАНК

ТИЗИМИНИНГ ИҚТИСОДИЙ

САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДА

ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

Мирҳайдарова Моҳира Миракбар қизи

-

Тошкент давлат иқтисодиёт университети

мустақил тадқиқотчиси

Иқтисодиётнинг барча тармоқ ва соҳаларини кредитлаш орқали қўллаб

-

қувватлаш

ҳамда пул муомаласини бошқариш жараёнларида тижорат банкларининг аҳамияти жуда

катта. Иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси кўп жиҳатдан тижорат банклари ўзларига
юклатилган вазифаларни қай даражада бажара олаётганликларига ҳам боғлиқ бўлади.

Давлат раҳбари

Ш

.

Мирзиёев алоҳида таъкидлаб ўтганидек, бу борада ҳал қилиниши зарур

бўлган муаммолар ҳали жуда кўп. Жумладан, “банк тизимига хусусий ва хорижий капитал
кириб келиши ҳисобидан биз давлат банклари улушини босқичма

-

босқич камайтириб

157

борамиз. Бу эса соҳада рақобат муҳитини яхшилашга, тижорат банклари фаолиятини,
кредитлаш сифати ва маданиятини ҳар томонлама оширишга

хизмат қилади. Шунингдек,

молия бозорлари, жумладан, фонд бозорини ривожлантириш ҳам янги иқтисодий
шароитда асосий

мақсадларимиздан бири бўлиши керак.

Янги молиявий инструментларни жорий этиш ва облигациялар чиқариш орқали,

банк хизматлари кўламини янада кенгайтириш, илғор ахборот технологиялари асосида
банк тизимини ривожлантириш зарур”

107

.

1-

расм. Жаҳон амалиётида рейтингни аниқлашдаги ёндашувлар

108

Тижорат банклари учун ҳалқаро қарзлар олишнинг энг кенг тарқалган турлари

синдицирлашган кредитлар ва еврооблигацияларни жойлаштиришдир. Маблағларини

бирламчи жойлаштириш (IPO) орқали ҳам жалб этиш мумкин. Тижорат банклари ушбу

инструментлардан фойдаланиши

учун Moody's, Fitch ва S&P йирик ҳалқаро рейтинг

агентликларининг ҳеч бўмаганда биттасининг баҳосига эга бўлиши керак. Одатда ҳалқаро

инвесторлар икки рейтинг агентлигининг баҳосига эга бўлишни тавсия этадилар.

Рейтинг жараёни бэнч маркинг, яъни рақибларнинг нисбий таҳлилига ўхшаб кетади,
аммо сезиларли экспертли таркибга эга. Жаҳон молия бозорида рейтингларнинг энг кўп

107

Ўзбекистон

Республикаси

Президенти

Ш.М.Мирзиёевнинг

Олий

Мажлисга мурожаатномаси 2018 йил 28 декабрь.

“Халқ сўзи”, 2018 йил 29

декабрь.

108

Эрматов М.К. Банк назорати ва аудитини такомиллаштириш муаммолари. «Иктисод

-

молия» 2005, 41

-

бет

.

Тартиблаш усули. Банк молиявий фаолиятининг

кўрсаткичи муҳим хулоса тузилишлари билан

биргаликда олиб борилиши ва аниқланган ҳар- бир

кўрсаткичлар бўйича рейтинг жойларини белгилаш.

Бу усулнинг камчилиги, рақамлаш тизими

технологиясига мувофик белгиланган омиллар

усулида банк молиявий фаолиятининг жараёни аниқ

акс этмаган.

Балл усули. Банк рейтингини аниқлашда энг қийин

методика ҳисобланади. Чунки, банкни иқтисодий

фаолиятида аниқланиб тўпланган ҳар бир

кўрсаткичлар холати баллда ифодаланиши талаб

этилади. Бу тўпланган балл кўрсаткичлари банкни у

ёки бу гуруҳга мувофиқлигини аниқлаб беради.

Индекс усули. Дунё банк амалиётида кенг

қўлланиладиган усул бўлиб, уни қўллашда банкнинг

ҳар бир алоҳида кўрсаткичлар бўйича индексини

ҳисоблаш йўли билан белгиланади.

158

қисмини

қарз мажбуриятлари, асосан облигацияларнинг рейтинглари ташкил этади ва

улар ўн минглаб миқдорга етади. АҚШда S&P ва Moody's барча

чиқарилган акцияларга

рейтинглар тақдим этадилар. Рейтингларнинг моҳияти ва аҳамияти улар у ёки бу
ҳўжалик

субъекти ёки молиявий инструментнинг синфи (гуруҳи)ни аниқлаб беради,

бунда ушбу субъектнинг ўз мажбуриятларини бажара олмаслик яъни дефолт

эҳтимоллигига билвосита баҳо берилади. Рейтинглар орасидаги катта тафовут
ноаниқликка мос келади ва бозор томонидан қўшимча риск сифатида тан олинади. Айтиб

ўтиш керакки, рейтинг агентлиги ўз баҳолари учун

ҳуқуқий

жавобгарликка тортилмайди.

Шу билан бирга ҳар доим рейтинг агентлиги ўзининг фикрини акс этиб, эмитентиинг у
ёки бу мажбуриятлари ёки у ёки бу молиявий инструментни сотиш ёки сотиб олиш учун

тавсия бермаслиги

доимо таъкидланиб келади.

Тижорат банклари рейтингини аниқлаш тартиби қуйидагилар билан белгиланади:

-

банк фаолияти таҳлил қилинади, барча асосий кўрсаткичлар ҳисобланади

ва

банкнинг барча ижобий ва салбий тарафлари аниқланади;

-

баҳолаш шкаласи ва чегаравий кўрсаткичлар асосида кредитга қобиллик

аниқланади.

Рейтинг

-

статистик маълумотларга таянмаган ҳолда, кўрсаткичларни хатарли

ҳолатлари билан аниқ томонларини ўрганишни талаб этади

109

. Банкнинг рейтинги махсус

банк ишига ихтисослашган рейтинг агентлиги томонидан белгиланади. Бунда иш

юритувчи банк муассасаси рейтинг агентлиги билан келишган шартнома асосида иш олиб
бориб, банкнинг салбий томонларини ҳимоя қилиш вазифасини ўтайди

110

.

Банклараро соғлом рақобатнинг кучайиши шароитида тижорат банклари барқарор

ривожланишида улар фаолияти самарадорлигини баҳолаш тизими муҳим амалий аҳамият

касб этади.

Тижорат банклари фаолияти самарадорлигини баҳолаш ва банклараро рақобат

кураши янги талаблари асосида уни такомиллаштириш масалалари тадқиқига янгича
ёндошув қуйидагиларга имкон беради:

-

банклараро рақобат шароитида тижорат банки фаолияти самарадорлигининг

моҳияти ва аҳамиятига оид назарий қарашлар умумлаштирилади, тижорат банки

фаолияти самарадорлигига

-

“банк қонунчилигига ва тартибга солишнинг пруденциал

нормаларига риоя қилиш режимида бизнес эгалари фаровонлигини ошириш, банк
қийматини

яратиш ва кўпайтиришни ифода этувчи фаолиятнинг рақобатбардош

натижалари” тарзидаги таъриф берилади ва шу асосида мазкур тушунчанинг илмий

аппарати тўлдирилади ва кенгайтирилади;

-

тижорат банкининг банкрот бўлишига йўл қўймаслик учун ўз вақтида тегишли

чоралар кўриш жараёнида Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг тартибга
солиш фаолиятида ҳамда мулкдорлар, инвесторлар нуқтаи

-

назаридан амалий аҳамият

касб этувчи “фаолият самарадорлиги” муаллифлик параметрини ажратиб кўрсатишни
ҳисобга

олувчи тижорат банкларини комплекс таснифлаш таклиф этилади;

-

интеграл кўрсаткичлар асосида тижорат банклари фаолияти самарадорлигини

ҳисоблашни

ўз ичига олувчи тижорат банки фаолияти самарадорлигини баҳолаш

услубиёти ишлаб чиқилади.

109 Spyros Pagratisa, Marco Stringab. Modeling Bank Senior Unsecured Ratings: A Reasoned Structured Approach to Bank Credit

Assessment//International Journal of Central Banking/ June 2009.
110

Morgan, D. (2002). ‘Rating banks: risk and uncertainty in an opaque industry’, The American Economic Review, 92, 874

-888

159

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга

мурожаатномаси 2018 йил 28 декабрь. “Халқ сўзи”, 2018 йил 29 декабрь.

2.

Лаврушин О.И. и др. Банковское дело/ учебник. Москва.КНОРУС, 2016

-

795с.

3.

Коммерческие банки и их операции.

-

М.: Банки и биржи, 2015.

-

311 с.

4.

Роуз П.С. Банковский Менежмент. Пер. с англ.

- 5-

изд.М.:Дело: 2017.

-

768с.

5.

Семибратова О.И Банковское дело. М.:Академия, 2014.

-

218с.

6.

Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Дарслик.

-

Тошкент.: «Iqtisod

-

Moliya», 2017

-

732 б.

7.

Омонов А.А. Тижорат банкларининг ресурсларини самарали бошқариш масалалари.

и.ф.д. илм. дар. ол. уч. тақд. эт. дисс. автореф.

-

Тошкент, 2008.

-

35 б.

AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KAPITALNI BYUDJETLASHTIRISH

AMALIYOTINI RIVOJLANTIRISH

Hamdamov Omonullo Ne’matulla

yevich -

Toshkent moliya instituti dotsenti, PhD

Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlari korporativ boshqaruv

mexanizmini rivojlantirish borasida ko‘plab ijobiy o‘zgarishlarga ega bo‘lgan bo‘lsada, biroq

xalqaro amaliyotda kompaniyalar istiqbolini prognoz qilishda keng foydalaniladigan korporativ

baholash instrumentlarini joriy etishning amaldagi holati bo‘yicha ijobiy xulosaga kelish qiyin.

Aynan moliyaviy qarorlar qabul qilishda investitsion risklarni baholash, korporativ baholash

mexanizmini muhim elmentlaridan biri hisoblanadi. Kompaniyalar faoliyatiga moliyaviy risklar

ta’sirini baholash nazariyasini ishlab chiqishda erishilgan yutuqlarga qaramay, ko‘plab
muammolar hal etilganicha yo‘q, ularni hal qilish metodologiyasi va uslubiy bazasi a

maliyot

talablaridan ortda qolmoqda, hamda asosiy yondashuvlar va masalalar bo‘yicha fikrlardagi

farqlar kuzatilmoqda. Tan olish lozimki, hozirgi kunga qadar aynan investitsion risklarni

aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy faoliyatiga ta’sirini baholash met

odologiyasi ilmiy tadqiqot

ishlarda keng o‘rganilmagan. Shuning uchun, investitsion risklarni aksiyadorlik jamiyatlari

moliyaviy faoliyatining alohida yo‘nalishlari bo‘yicha ta’sirini baholashning uslubiy jihatlarini

tadqiq etish dolzarb masalalardan biri sanaladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejment

tizimini takomillashtirishning zaruriyati bugungi kunda tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga mos

ravishda kompaniyalar moliyasini boshqarish siyosatini muvofiqlashtirish, moliyaviy
menejmentning xalqaro zamonaviy uslubiyatini joriy etish, kompaniya faoliyatidagi dolzarb

masala hisoblangan moliyaviy ta’minotining qo‘shimcha manbalarini shakllantirishda moliya

bozori bilan munosabatlarni rivojlantirish kabilarda namoyon bo‘ladi.

Kapitalni byudjetlashtirish

(investitsiya byudjeti, inglizcha “capital budgeting”)

- bu

kompaniyalar kapital loyihalarga, ya’ni amalga oshirish muddati bir yil yoki undan ortiq bo'lgan

loyihalarga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilish uchun foydalanadigan jarayon. Bu
jarayon asosan moliyaviy tahlilchilar tomonidan foydalaniladigan fundamental tahlilning muhim

yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Aytib o‘tish kerakki, moliyaviy ekspertlar tomonidan

aniqlangan moliyaviy koeffitsientlar nafaqat aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy masalalari

bo‘yicha mas’ul menejerlar balki investor va aksiyadorlar uchun ham muhim axborot ta’minot

manbai hisoblanadi. Shuningdek, kapital qo‘yilmalar byudjetini samarali boshqarilishi

kompaniyani istiqboldagi moliyaviy holatini belgilash bilan birga, uzoq muddatli aktivlarning

yetarliligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.