159
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
мурожаатномаси 2018 йил 28 декабрь. “Халқ сўзи”, 2018 йил 29 декабрь.
2.
Лаврушин О.И. и др. Банковское дело/ учебник. Москва.КНОРУС, 2016
-
795с.
3.
Коммерческие банки и их операции.
-
М.: Банки и биржи, 2015.
-
311 с.
4.
Роуз П.С. Банковский Менежмент. Пер. с англ.
- 5-
изд.М.:Дело: 2017.
-
768с.
5.
Семибратова О.И Банковское дело. М.:Академия, 2014.
-
218с.
6.
Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Дарслик.
-
Тошкент.: «Iqtisod
-
Moliya», 2017
-
732 б.
7.
Омонов А.А. Тижорат банкларининг ресурсларини самарали бошқариш масалалари.
и.ф.д. илм. дар. ол. уч. тақд. эт. дисс. автореф.
-
Тошкент, 2008.
-
35 б.
AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KAPITALNI BYUDJETLASHTIRISH
AMALIYOTINI RIVOJLANTIRISH
Hamdamov Omonullo Ne’matulla
yevich -
Toshkent moliya instituti dotsenti, PhD
Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlari korporativ boshqaruv
mexanizmini rivojlantirish borasida ko‘plab ijobiy o‘zgarishlarga ega bo‘lgan bo‘lsada, biroq
xalqaro amaliyotda kompaniyalar istiqbolini prognoz qilishda keng foydalaniladigan korporativ
baholash instrumentlarini joriy etishning amaldagi holati bo‘yicha ijobiy xulosaga kelish qiyin.
Aynan moliyaviy qarorlar qabul qilishda investitsion risklarni baholash, korporativ baholash
mexanizmini muhim elmentlaridan biri hisoblanadi. Kompaniyalar faoliyatiga moliyaviy risklar
ta’sirini baholash nazariyasini ishlab chiqishda erishilgan yutuqlarga qaramay, ko‘plab
muammolar hal etilganicha yo‘q, ularni hal qilish metodologiyasi va uslubiy bazasi a
maliyot
talablaridan ortda qolmoqda, hamda asosiy yondashuvlar va masalalar bo‘yicha fikrlardagi
farqlar kuzatilmoqda. Tan olish lozimki, hozirgi kunga qadar aynan investitsion risklarni
aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy faoliyatiga ta’sirini baholash met
odologiyasi ilmiy tadqiqot
ishlarda keng o‘rganilmagan. Shuning uchun, investitsion risklarni aksiyadorlik jamiyatlari
moliyaviy faoliyatining alohida yo‘nalishlari bo‘yicha ta’sirini baholashning uslubiy jihatlarini
tadqiq etish dolzarb masalalardan biri sanaladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejment
tizimini takomillashtirishning zaruriyati bugungi kunda tashqi muhitdagi o‘zgarishlarga mos
ravishda kompaniyalar moliyasini boshqarish siyosatini muvofiqlashtirish, moliyaviy
menejmentning xalqaro zamonaviy uslubiyatini joriy etish, kompaniya faoliyatidagi dolzarb
masala hisoblangan moliyaviy ta’minotining qo‘shimcha manbalarini shakllantirishda moliya
bozori bilan munosabatlarni rivojlantirish kabilarda namoyon bo‘ladi.
Kapitalni byudjetlashtirish
(investitsiya byudjeti, inglizcha “capital budgeting”)
- bu
kompaniyalar kapital loyihalarga, ya’ni amalga oshirish muddati bir yil yoki undan ortiq bo'lgan
loyihalarga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilish uchun foydalanadigan jarayon. Bu
jarayon asosan moliyaviy tahlilchilar tomonidan foydalaniladigan fundamental tahlilning muhim
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Aytib o‘tish kerakki, moliyaviy ekspertlar tomonidan
aniqlangan moliyaviy koeffitsientlar nafaqat aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy masalalari
bo‘yicha mas’ul menejerlar balki investor va aksiyadorlar uchun ham muhim axborot ta’minot
manbai hisoblanadi. Shuningdek, kapital qo‘yilmalar byudjetini samarali boshqarilishi
kompaniyani istiqboldagi moliyaviy holatini belgilash bilan birga, uzoq muddatli aktivlarning
yetarliligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
160
Aksariyat xorijiy adabiyotlarda kapitalni byudjetlashtirish investitsiyalarni baholash
sifatida ham yondashilgan holda ta’rif beriladi hamda kompaniya tomonidan byudjetlashtirish
jarayonida qaysi asosiy vositalarni modernizatsiya qilish yoki qaysi loyihaga investitsiyalar mos
kelishiga doir qaror qabul qilinadi. Mazkur jarayonda, har bir loyiha bo‘yicha yakuniy moliyaviy
natijalar muqobil usullar yordamida hisoblab chiqiladi hamda boshqaruv organlari tomonidan
ijro organlari bilan kelishgan holda tegishli qarorlarni qabul qilish nazarda tutiladi.
Kapitalni byudjetlashtirish biznes tamoyillarini takomillashtirishga xizmat qiladigan bir
qancha xususiyatlarga ega:
Kiritilgan
investitsiyalarning uzoq davr mobaynida qoplanishi. Korxona tomonidan ma’lum
loyihalar bo‘yicha kiritilgan sarmoya, istiqbolda samaradorlik va foydaga ega bo‘lishi tabiiyki
ma’lum yillarni talab qiladi. Bunda asosiy e’tibor moliyaviy menejerlar tomonidan k
iritilgan
sarmoyalar bo‘yicha xalqaro umume’tirof etilgan usullar orqali samaradorlik ko‘rsatkichlarni
prognozini ishlab chiqishni va amaliyotga tadbiq etishni taqozo etadi.
Kiritilgan investitsiyalarning yuqori daromadga ega bo‘lishi. Albatta har qanday i
nvestor
tomonidan ma’lum loyihaga kiritilgan sarmoyaning daromadliligi asosiy maqsad sifatida
belgilanadi. Bunda har bir qilingan sarmoyaning istiqbolda qancha miqdorda daromad keltirish
masalasiga alohida ahamiyat qaratilib, moliyaviy natijalarga ta’sir e
tuvchi risk omillari tahlil
qilinadi.
Loyihalar bo‘yicha daromadlilikka ta’sir etuvchi risk omillarini hisobga olish. Har qanday
qabul qilinadigan investitsion loyihalar ma’lum ma’noda tizimli va tizimsiz risklar ta’siri ostida
bo‘lib, bunda investitsion risklarni boshqarish masalasiga alohida e’tibor qaratish lozim.
Fikrimizcha kapitalni byudjetlashtirish jarayonida quyidagilarga alohida e’tibor qaratish
lozim. Birinchidan, kapital qo‘yilmalarga doir qarorlarni bekor qilish yoki ularga o‘zgartirish
k
iritishlar aksiyadorlik jamiyatlari uchun qo‘shimcha moliyaviy xarajatlarni keltirib chiqarishini
hisobga oladigan bo‘lsak, qarorlar qabul qilish jarayoni har tomonlama tizimli yondashuvni talab
qiladi. Ikkinchidan, kapitalni byudjetlashtirish jarayoni bir nechta tamoyillar asosida shakllanishi
e’tiborgan olgan holda ushbu tamoyillar aktivlarga sarmoya kiritish, qo‘shib olish va birlashish,
faoliyatni tarkibiy o‘zgartirish, diversifikatsiya, xalqaro kapital bozorida resurslar jalb qilish
singari korporativ
qarorlarga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Uchinchidan, kapitalni
byudjetlashtirishda qo‘llaniladigan baholash tamoyillari fond bozorini tahlil qilish va investitsiya
portfelini boshqarishda qo‘llaniladigan baholash tamoyillariga o‘xshashdir. Bozor tahlilc
hilari va
portfel menejerlari tomonidan qo‘llaniladigan ko'plab usullar kapitalni byudjetlashtirish
usullariga asoslanadi. O‘z nabatida bozorni tahlil qilish va portfelni boshqarishdagi ba’zi
innovatsion yondashuvlar ham kapital byudjetiga moslashtirilgan.
Mamlakatimiz aksiyadorlik jamiyatlarida kapital byudjetlashtirish va investitsion qarorlar
qabul qilishning amaliy jihatlarini takomillashtirishda quyidagilarga alohida ahamiyat qaratish
lozim:
Aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy strategiyasini ishlab chiqish bugungi kunda ular oldida
turgan moliyaviy resurslarni shakllashtirish va manbalarni optimallashtirish, investitsion
imkoniyatlarni oshirish, korporativ baholash amaliyotini takomillashtirish singari muhim ilmiy-
amaliy yo‘nalishlarda ijobiy yechimlarni
hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’kidlash
lozimki, bugungi kunda mamlatimizda faoliyat yuritayotgan aksariyat aksiyadorlik
jamiyatlarining moliyaviy barqarorlik darajasini past darajada saqlanib qolayotganligi, moliyaviy
xisobotning xalqaro stand
artlarini joriy etish bilan bog‘liq kechikishlar, korporativ
boshqaruvning zamonaviy standartlarini joriy etish bilan bog‘liq muammolarning mavjudligi
aynan tadqiqot mavzusini dolzarb ekanligini namoyon etish bilan bir qatorda mazkur
yo‘nalishdagi xalqaro
amaliyot tajribalaridan samarali foydalanishni taqozo etadi.
161
Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy moliyaviy boshqaruv mexanizmini samarali tashkil
etishda moliyaviy risklarni boshqarish siyosatini ishlab chiqish alohida o‘rin egallaydi. Xorijiy
kompaniyalar amaliyotda moliyaviy risklarni boshqarish va ularni salbiy oqibatlarini yumshatish
mazkur siyosatning bosh maqsadi hisoblanadi. Moliyaviy risklarni boshqarish siyosati umumiy
qoidalar,
tashqi
muhit,
maqsadlarni
belgilash,
moliyaviy
risklarni
turkumlash
(identifikatsiyalash), risklarni ekonometrik baholash, aloqa va axborot hamda monitoring singari
yo‘nalishlar doirasida ishlab chiqilib kompaniya strategiyasini belgilashda foydalaniladi.
Ta’kidlash lozimki, bozor munosabatlari sharoitida risklarni minimal
lashtirishning asosiy
usullaridan biri diversifikatsiyalash hisoblanadi. Diversifikatsiya investitsion portfel tarkibidagi
aktivlarning o‘zaro korrelyatsion bog‘lanishini imkon qadar minimallashtirish imkoniyatini
berish bilan birga ma’lum bir risklarning
salbiy moliyaviy oqibatlarini yumshatishda muhim
ahamiyatga ega.
Moliyaviy qarorlar qabul qilish nafaqat istiqboldagi strategiyalarni ishlab chiqish bilan
bog‘liq masalalar balki joriy faoliyatni moliyaviy jihatlarini ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Moliyav
iy qarorlar qabul qilish aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy masalalar bo‘yicha rahbar
o‘rinbosarlari yoki moliyaviy menejerlardan tashqi va ichki omillarni har tomonlama tahlil qila
olish, moliyaviy resurslarni optimal joylashtirish, investitsion qarorlar va moliyaviy risklarni
boshqarish bilan bog‘liq sohalarda chuqur amaliy va nazariy ko‘nikmalarni talab qiladi. Yuqorida
ta’kidlab o‘tkanimizdek, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning amaliy va
nazariy jihatlari keng qamrovli ma
vzulardan biri bo‘lib, mazkur yo‘nalishda ko‘plab ilmiy maqola
va tadqiqotlar olib borish jarayonida mazkur yo‘nalishning muhim jihatlari yoritib boriladi.
АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ МОЛИЯСИ ВА УНДА ФОЙДА ШАКЛЛАНИШИ ҲАМДА
ТАҚСИМЛАНИШИНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ ҲАМДА ТАШКИЛИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Ғаниев
Сардор Муродулла ўғли –
ТДИУ докторанти
Акциялар бозорида ҳам корпоратив тузилмалар, ҳам инвесторлар фаоллиги туфайли
акциядорлик капитали жудаям майда улушлар асосида шаклланишига ўтилди. Чунки
инвесторлар ҳам ўз портфелларини диверсификациялаш нуқтаи назаридан бирор
акциядорлик жамияти бўйича улушини 10 фоизга етказмади. Натижада айнан бир
инвестор юзлаб акциядорлик жамиятлари (корпорациялар) акцияларига инвестиция
киритиши натижасида корпоратив молиявий бошқарув ва капиталга эгалик қилиш ўзаро
ажралди. Бу жиҳат ўз навбатида профессионал менежерлар синфининг юзага келиши ва
ривожланишига хизмат қилди.
Корпоратив молиявий бошқарув ва капиталга (мулкка) эгалик қилишнинг
алоҳидалашуви кейинчалик манфаатлар қарама
-
қаршилигини ҳам юзага келтирган
бўлиб, бу жиҳат фойда тақсимоти ва дивиденд амалиётларида яққол намоён
бўлганлигини шу ўринда алоҳида таъкидлаб ўтишимиз лозим.
Умуман ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича, корпоратив тузилмалар
молиявий
-
иқтисодий фаолиятида юзага келадиган молиявий муносабатлар кенг
қамровли
бўлиб, уларнинг асосий гуруҳланиши қуйидагича (1
-
расм):
Акциядорлик жамиятлари молиясида қимматли қоғозлар билан боғлиқ
муносабатлар ҳам бугунги кунда ниҳоятда кенг қамровли эканлиги билан эътиборимизни
тортади. Бунда қуйидагиларни алоҳида қайд этиб ўтишимиз лозим:
