415
O‘ZBEKISTONDA DUALISTIK MOLIYA TIZIMINI SHAKLLANTIRISHDA
ISLOM
MOLIYAVIY MUNOSABATLARINING AHAMIYATI
Xabibullayev Dadajon Ro’ziboyevich
-
TDIU Moliya kafedrasi assistenti
Yangi ishlab chiqarish munosabatlarining paydo bo'lishi ko'pincha davlat tuzilmasida
ham o'zgarishlarga olib keladi. Iqtisodiy tizimlar rivojlanar ekan, davlat o'z siyosati va
institutlari ishlab chiqarishning yangi usullarini qo'llab-quvvatlashi va ularga yordam
berishini ta'minlash uchun moslashishi kerak.
Barcha davrlarda Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari
xususiyatlari bilan tubdan ajralib turishgan. O‘z navbatida aytish mumkinki, yangi ishlab
chiqarish munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish bosqichlaridan
kelib chiqadi. Yangi ishlab chiqarish munosabatlaring vujudga kelishi bilan bir vaqtda davlat
tuzilmasi ham ushbu munosabatlarga boshqichma bosqich moslashib bormog’i kerak. Har bir
ijtimoiy tuzum va shunga muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga
ma’lum bir moliyaviy
tuzilma mos keladi va bosqichma bosqich moslashib boradi.
Umuman olganda, ishlab chiqarish munosabatlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlar
murakkab jarayondir. Jamiyat ehtiyojlarini qo‘llab
-quvvatlashda dolzarb va samarali bo'lib
qolishi uchun davlat o'zgaruvchan iqtisodiy tuzilmalarga moslasha olishi kerak.
Moliyaviy sektorni o'zgartirish uchun hukumatlar ko'rishi mumkin bo'lgan turli chora-
tadbirlar mavjud. Masalan, islomiy moliya va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan
dualistik moliya tizimining rivojlanishi hukumatlar moliya sektorini o'zgartirish uchun
ko'rishi mumkin bo'lgan chora-tadbirlarga misoldir.
Statistik ma’lumotlarga koʼra islomiy banklarning yalpi aktivlari umumiy xisobda 2,5
trillion АQSh dollariga teng deb baholanmoqda. Аholisini asosiy qismini musulmonlar tashkil
etadigan davlatlar uchun bu sohani rivojlantirish ayniqsa dolzarb hisoblanadi.
Oʼzbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirzieyov IHT TIV kengashi 43
-sessiyasi
ochilish marosimida soʼzlagan nutqidan quyidagi satrlarni keltirib oʼtish joiz: “Islom olami
ulkan iqtisodiy, investitsion salohiyat, energetika resurslariga ega. Ulardan toʼgʼri foydalanish,
Islom hamkorlik tashkilotiga aʼzo davlatlarning xalqaro savdo
-iqtisodiy, moliyaviy,
investitsion hamkorligini kengaytirish, mamlakatlarimizni birlashtiradigan transport
yoʼllarini tashkil etish yuksak iqtisodiy taraqqiyot koʼrsatkichlariga erishish imkonini beradi
va bu pirovard natijada boshqa barcha sohalarning rivojlanishida asos boʼlib xizmat qiladi”
266
-
deya ta’kidlagan edi.
O'zbekiston iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun dualistik moliya tizimini
shakillantirishda
an’anaviy moliya tizimidan farqli o’laroq mamlakatda islomiy
moliyalashtirish mexanizmlarini joriy etilishi va sarmoyalarni jalb qilinishi potentsial yo'l
bo'lishi mumkin, ammo bu puxta o'ylash va rejalashtirishni talab qiladi. Bu shunday
moliyalashtirish mexanizmlarini qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan huquqiy va me'yoriy
bazani o'rganishni, shuningdek, O'zbekistondagi investorlar va qarz oluvchilarning ularga
bo'lgan potentsial talabini baholashni o'z ichiga oladi.
Islomiy moliya ssuda foizni (ribo) taqiqlovchi va risklarni taqsimlash, axloqiy sarmoya
va ijtimoiy adolatni targ'ib qiluvchi islomiy tamoyillarga asoslanadi. An'anaviy moliya,
aksincha, foizga asoslangan kreditlash va qarz olishga asoslangan.
Islomiy va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan dualistik moliyaviy tizimni ishlab
chiqish orqali hukumatlar iste'molchilar va biznes uchun mavjud moliyaviy xizmatlar
ko'lamini kengaytirishi mumkin. Bu moliyaviy inklyuzivlikni oshirishi va iqtisodiy o'sishni
266
https://www.gazeta.uz/oz/2016/10/19/ustuvor/
416
rag'batlantirishi mumkin, ayniqsa islomiy moliyaviy xizmatlarga talab yuqori bo'lgan
musulmon aholisi ko'p bo'lgan hududlarda.
Islom moliyasining asosiy maqsadlaridan biri real iqtisodiyotni rivojlantirish va uning
o‘sishini ta’minlashdir. Bu shuni anglatadiki, islomiy moliya savdo, ishlab chiqarish va
infratuzilmani rivojlantirish kabi real qiymat yaratadigan iqtisodiy faoliyatni qo'llab-
quvvatlashga qaratilgan.
Islomiy moliyaning yana bir muhim jihati shundaki, u keng doiradagi mijozlar, jumladan,
an’anaviy bank xizmatlaridan foydalana olmaydiganlar ham foydalanishi mumkin. Misol
uchun, islomiy moliya mahsulotlari foizga asoslangan operatsiyalardan qochishni afzal
ko'radigan yoki ma'lum turdagi sarmoyalarga nisbatan axloqiy yoki qadryatlariga to’g’ri
kelmaydigan mijozlar ehtiyojlarini qondirish uchun tashkil etilishi mumkin. Bu moliyaviy
inklyuzivlikni rag'batlantirishga yordam beradi va axolisining 88%
267
ni musulmonlar tashkil
etadigan mamlakatimiz uchun ayni muddaodir.
Dualistik moliya tizimida an’anviy moliya tizimidan farqli o’laroq muqobil va
innavatsion moliyalashtirish usuli sifatida islom bank-
moliya xizmatlarining o’tmishi, xozirgi
xolati va rivojlanish istiqbollarini taxlil qilib, agar bu tizim bizning mamlakatda xam tatbiq
qilingan taqdirda, uning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’siri qay darajada ijobiy ekanligini
baholash kerak bo’ladi.
Tarixga nazar tashlasak islomiy moliyaning ildizlari VI asr oxirlaridan shakllana
boshlaganini koʼrish mumkin. Yaqin Sharq, Shimoliy Аfrika va Markaziy Osiyo mintaqasida VII
asrdan yagona tizim sifatida keng yoyilgan. Biroq, bugungi kunda biz bilgan zamonaviy
islomiy moliya tizimi ancha keyinroq, XX -asrda paydo bo'lgan.
XX-asr boshlarida zamonaviy islomiy moliya tizimini rivojlantirishga bir qancha
urinishlar boʻlgan, biroq 1950
-yillarga kelib Misrda birinchi islom banki tashkil etilgan. Mit
Ghamr deb nomlangan ushbu bank 1963 yilda tashkil etilgan bo'lib, foyda va zararni
taqsimlash (Mudarabah) va xarajatlarni qo'shimcha moliyalashtirish (Murabaha)
tamoyillariga asoslangan edi.
Keyingi yillarda turli mamlakatlarda, jumladan Saudiya Arabistoni, Quvayt va
Malayziyada bir qancha boshqa islom banklari tashkil etildi. Bu banklar shariat tamoyillariga
mos keladigan moliyaviy mahsulotlar va tuzilmalar qatoriga asoslangan zamonaviy islom
moliya tizimini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.
1-rasm. Islom moliyasining zamonaviy tarixi
268
267
https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/fields/401.html#SN
268
J.M. Imamnazarov: Islom moliya tizimi imkoniyatl
а
rid
аn Oʼzbekiston iqtisodiyotidа
foyd
а
l
а
nishning n
а
z
а
riy
а
sosl
а
rini
t
а
komill
а
shtirish.
Iqtisodiyot fanlari boʼyicha falsafa doktori (PhD) avtoreferati.
-T.: TDIU, 2023. 16-b.
417
Islom moliyasi o'sib borayotgan soha bo'lib, u hozirda jahon moliya tizimining kichik bir
qismi bo'lsada, u dunyoning turli burchaklarida asta-sekin o'z o'rnini topib, kengayib
bormoqda. Malayziya, Turkiya va MDH kabi musulmon davlatlari islomiy moliyani
rivojlantirishda yetakchi rol oʻynamoqda, biroq Buyuk Britaniya kabi musulmon boʻlmagan
davlatlar ham bu sohada muvaffaqiyatlarga erishib, samarali natijalarga erishmoqda.
Xususan, Malayziya 30 yildan ortiq vaqt davomida islomiy moliya sanoatida kashshof
bo‘lib kelmoqda va so‘nggi yillarda u tez o‘sishga erishdi. Mamlakatda birinchi islom banki
1983 yilda tashkil etilgan bo‘lib, o‘shandan buyon islom moliya tizimi takomillashgani sari
ko‘proq islomiy moliya institutlari tashkil etilmoqda. Bu islomiy moliyaviy mahsulotlar va
xizmatlarning yanada xilma-
xil bo‘lishiga olib keldi, bu esa o‘z navbatida ushbu sohaga
ko‘proq mijozlar va investorlarni jalb qildi.
Mamlakatda an'anaviy banklar bilan bir qatorda islomiy moliya institutlari faoliyat
yuritadigan ikki tomonlama moliyaviy tizim mavjud. 2019-yilda Malayziyadagi islomiy moliya
sanoati 192 milliard dollarlik aktivlarga ega edi.
Islomiy moliyani rivojlantirgan boshqa davlatlar qatoriga Saudiya Arabistoni, Birlashgan
Arab Amirliklari, Qatar va Bahrayn kiradi. Har bir davlat islom moliyasiga o'ziga xos
yondashuvga ega, ammo barchasi islom tamoyillariga muvofiq ishlaydi. Zamonaviy davrda
islomiy moliya an'anaviy moliyaga munosib muqobil sifatida paydo bo'ldi. Dualistik moliya
tizimi islomiy va an'anaviy moliyaviy tizimlarning ko'plab musulmonlar yashaydigan
mamlakatlarda birga yashashini anglatadi. Islom moliyasining rivojlanish tendentsiyasi ijobiy
bo'lib, so'nggi yillarda sanoat jadal rivojlanmoqda.
O‘zbekistonda dualistik moliya tizimini shakillantirishda islom moliyaviy
munosabatlar tiz
imini O‘zbekistonga bosqichma
-bosqich joriy etish maqsadga muvofiq
yondashuv bo‘lishi mumkin. Normativ
-huquqiy bazani yaratish va shariatga mos moliyaviy
mahsulot va xizmatlarni rivojlantirish islom moliya tizimining poydevorini yaratishda hal
qiluvchi aha
miyatga ega. Bu islom moliya institutlari faoliyatini taʼminlovchi qonunchilik
bazasini yaratish, shuningdek, islom tamoyillariga mos keladigan moliyaviy mahsulotlarni
ishlab chiqishni oʻz ichiga oladi. Normativ
-huquqiy baza va mahsulotlar ishlab chiqilgandan
so'ng, keyingi qadam aholini islomiy moliya haqida ma'lumot berish va uning tamoyillari va
afzalliklari haqida xabardorlikni oshirish bo'ladi. Bu iste'molchilar, biznes va siyosatchilarni
islomiy moliya haqida o'rgatish uchun jamoatchilikni xabardor qilish kampaniyalari,
seminarlar va seminarlar o'tkazishni o'z ichiga olishi mumkin.
Bundan tashqari, islomiy moliya sohasida mutaxassislar, jumladan bankirlar,
huquqshunoslar va buxgalterlarni tayyorlash uchun salohiyatni oshirish dasturlariga ehtiyoj
sezilishi mumkin. Bu, shuningdek, ta'lim va texnik yordam ko'rsatish uchun islomiy moliya
sohasida tajribaga ega xalqaro tashkilotlar va institutlar bilan hamkorlikni o'z ichiga olishi
mumkin.
Umuman olganda, O‘zbekistonda islomiy moliya tizimini bosqichma
-bosqich joriy etish
mamlakatda barqaror va muvaffaqiyatli islomiy moliya sanoati uchun mustahkam poydevor
yaratishga yordam berishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro
‘
yxati
1.
Беккин
Р.И.
Исламская
экономическая
модель
и
современность.
Москва, 2010
2.
Байдаулет Е.А. Основы этических (исламских) финансов, учебное
пособие, Павлодар, 2014.
3. J.M. Imamnazarov: Islom moliya tizimi imkoniyatl
а
rid
а
n O
ʼ
zbekiston iqtisodiyotid
а
foyd
а
l
а
nishning n
а
z
а
riy
а
sosl
а
rini t
а
komill
а
shtirish. Iqtisodiyot fanlari bo
ʼ
yicha falsafa doktori
(PhD) avtoreferati. -T.: TDIU, 2023. 16-b.
