412
XULQ-
ATVOR IQTSODIYOTINING BANKLAR FAOLIYATIDA TUTGAN O’RNI
Xasanboyeva Muxlisabonu -
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 4-bosqich talabasi
Ma’lumki, pul bilan bog’liq operatsiyalar va insonlarning pul mablag’larini to’g’ri
boshqarish har zamonning global muammosi hisoblangan. Ayniqsa, odamlar o'z mablag'larini
to'g'ri boshqarish qiyin bo'lishining sabablari ko'p va tadqiqotlar shuni ko'rsatmoqdaki, biz
ko'pincha moliyaviy intilishlarimizga to'g'ri keladigan qarorlar qabul qila olmasligimizdadir.
Natijada, iqtisodiyot, psixologiya va sotsiologiya bir chorrahada kesishmoqda va bu fan tilida
xulq-atvor iqtisodiyotnng maydonga
kirayotganini ko’rsatmoqda.
Mijozlarning noto’g’ri moliyaviy qarorlarini kamaytirish, kreditlarni to’lay olish
qobilyatini oshirish va samarali loyihalar uchun investitsiya kiritish uchun aynan bankdagi
xulq-atvor iqtisodiyoti muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Shuningdek, bu iqtisodiyotning
aynan O’zbekiston hududida tutgan o’rni ham yuqori bo’lib kelmoqda. Buni O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-iyuldagi PF-
6019 Farmoni asosida joriy etilgan “2020
-
2024-yillarda Tovar va Moliya bozorlarid
a raqobatni rivojlantirish strategiya”sida keltirilgan
“xulq
-atvor iqtisodiyoti (behavioral economics) tamoyillariga asoslangan tovar va moliya
bozorlarini tahlil qilish vositalarini joriy etish” bandida ham ko’rishimiz mumkin.
261
Shuningdek, O’zbekiston R
espublikasi Prezidentining 28-yanvardagi PF-60 Farmoni:
“2022
-2026-
yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot strartegiyasi” orqali ham
bilishimiz mumkinki, milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o’sish sur’atlarini
ta’minlash bo’yicha belgilangan vazifalar tobora mustahkamlanib bormoqda. “2022
-yilda
yillik inflatsiya darajasini 9 foizgacha va 2023-yilda 5 foiz hamda fiskal taqchillikni 3 foizgacha
pasaytirish choralari ko’rilib, keyinchalik inflatsiya va Davlat budjeti taqchilligi
ushbu
ko‘rsatkichdan oshmasligi ta’minlab borilshi, davlat ulushiga ega tijorat banklarida
transformatsiya jarayonlarini yakunlab, 2026-yil yakuniga qadar bank aktivlarida xususiy
sector ulushi 60% gacha chiqarilishi”
262
kabi sohadagi belgilangan ustuvor y
o’nalishlar orqali
sezishimiz mumkinki, O’zbekiston bank tizimi xalqaro andozalar tomon qadam tashlamoqda
va bunda xulq-
atvor iqtisodiyotining ham amaliy qo’llay olishimiz tizimga samara berishiga
ishonamiz.
Hozirgi kunga kelib esa xulq-atvor iqtisodiyotid
a sezilarli o’sish bor. Xususan, Nobel
mukofoti laurianti Daniel Kahneman aynan iqtisodiyot va psixologiyaning o’zaro bog’liqligini
tahlil qilgan va 2002-
yilda mukofotga sazovor bo’lgan. Psixolog va iqtisodchi sifatida u
insonlarning “homo economics” (iste’molchi sifatida foydalilikni va ishlab chiqaruvchi sifatida
iqtisodiy foydani maksimal darajada oshirishga harakat qilish iqtisodiyoti) ni tanqid qilgan
odamlarga chuqur ta'sir ko’rsatdi, bu bizning iqtisodiy qarorlarimiz har doim mukammal
mantiqiyligini va odamlar qanday qaror qabul qilishini ko'rsatdi. Uning tushunchalari bu
sohani tubdan o'zgartirib, endi xulq-atvor iqtisodiyoti deb ataladigan sohaga zamin yaratdi.
263
Xulq-atvor iqtisodi psixologiya va iqtisodga asoslanib, odamlar nega ba'zan mantiqsiz
qarorlar qabul qilishlarini, nima uchun va qanday qilib ularning xatti-harakatlari iqtisodiy
modellar prognozlariga amal qilmasligini o'rganadi.
Bir finjon kofe uchun qancha to’lash,
universitetga borish, sog’lom turmush tarzi, qaysi moliyaviy xizmatlardan
foydalanish, qaysi
bank u uchun samarali bo’lishi mumkin kabi qaror qabul qilishi
va boshqalar ko’pchilik
o’z
hayotida qandaydir bir nuqtada qabul qiladigan qarorlardir. Shuning uchun ham xulq-
261
https://static.norma.uz/documents/2/6019.pdf
262
https://lex.uz
263
The
Nobel
Prize.
https://www.nobelprize.org/prizes/economic-
sciences/2002/kahenman/facts/.
413
atvor iqtisodiyoti nima uchun shaxs B tanlovi o'rniga A tanlovini tanlashga qaror qilganini
tushuntirishga intiladi.
264
Har bir sohada odamlarning ehtiyojlari, istaklari va motivlarini tushunishga harakat
qilishlik, oxirgi foydalanuvchiga qiymat qo'shadigan yangi yechimlarni yaratishga harakat
qilishlik, boshqacha qilib aytganda, uni mijoz uchun maqbul qilishlik hozirgi davr talabiga
aylanib bormoqda. Bundan tashqari, har bir topilayotgan yechimlar texnik va iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq bo'lishi kerakligi ham alohida ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Bank misolida qar
aydigan bo’lsak, xulq
-atvor iqtisodiyoti odamlarning iqtisodiy
qarorlarini qabul qilish psixologiyasini o'rganadi. Unda odamlar nega ba'zan mantiqsiz
qarorlar qabul qilishlari va buni kredit, depozit kabi operatsiyalarga qanday ta’sir qilishi
o’rganiladi.
Ayniqsa, banklarda olib borilayotgan transformatsiya jarayonlarida mijozlar
uchun eng maqbul bankni ham tanlab olish bevosita xulq-
atvor iqtisodiyoti bilan bog’liq
holatlarni keltirib chiqaradi. Sababi, keng tanlov imkoniyati orqali tanlash qobiliyati bir
muncha qiyinlashadi. Mijoz o’ziga mos keluvchi ta’riflarni tanlash uchun esa ma’lum vaqt
davomida bank bilan tanishadi, imkoniyatlarini o’rganadi va maslahatlar oladi.
Xulq-atvor iqtisodiyotidan kelib chiqib quyidagi fikrga kelishimiz mumkin, hozirda
banklar, korxona, tashkilotlar mijozlar uchun kurash olib bormoqdalar. Mijozlarning
qoniqishini oshirish, mijoz va xodimlar bilan muloqotni optimallashtirish dasturlarini
belgilash kabilarni ichki tizmni yaxshilash orqali inson psixologiyasiga ta’sir etib keli
nmoqda.
1-rasm.
Mijozlar sonining psixologik aloqaga bog’liqligi
265
Har yili moliyaviy xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar marketing va mijozlar uchun juda
katta miqdorda sarmoya kiritadilar, ba’zan bu sezilarli natijalarga olib ke
lmaydi, qachonki bu
vaziyatga psixologik jihatdan yondashilinmaganda. Mijozlar bilan differensial o’sishning
264
https://www.investopedia.com/
www.thefinancialbrand.com/news/bank-cross-selling
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
Psixologik aloqa keng daromadli va uzoq muddatli mijozlarga olib keladi
Norozilik/
Bog’lanmaganlik
Yuqori qoniqish
Brend kuchi
Psixologik aloqa
15-20% kam
10-15% ko’p qiymat
30-100% ko’p qiymat
•
Sifat
•
Xizmat
•
Qiymat
•
Eng yaxshi
mahsulot
•
Xususiylik
•
Brendning
ajralib turishi
•
Erkinlik
•
Hayotdagi
muvaffaqiyat
•
Ijtimoiy
qobiliyat
•
Oila
414
yagona imkoni bu ular bilan psixologik va hissiy jihatdan aloqalar o’rnatish hisoblanadi.
Mijozlarning eng chuqur hissiy tuyg’ulariga murojaat qili
sh, xatti-harakatlarini bashorat qilish
va ularni obyektiv tarzida aniqlash moliyaviy xizmat ko’rsatuvchi kompaniyalar uchun yillik
barqaror mijozlar tizimini shakllantirishga yordam beradi. Mijozlar moliyaviy tashkilotlar
bilan o’z qadriyatlarini ro’yobga
chiqara olish imkoniyati borligini his qilsalar, ko’p xizmat
turlaridan sadoqat bilan foydalana oladilar.
Yuqoridagi diagrammada yillik mijozlarning diapazon miqdori ko’rsatilgan. Bunda
psixologik jihatdan bog’langan mijozlar har yili
30-
100%dan ko’proq bo’lishi ko’rsatilgan. Bu
farq ayniqsa, moliyaviy xizmatlarda yuqori bo’lib, bunda yildan
-yilga his-
tuyg’ulari inobatga
olingan mijozlar salmog’i ortib bormoqda. Bir so’z bilan aytganda, bank va boshqa
tashkilotlarning marketinggi bevosita xulq-
atvor iqtisodiyoti bilan bog’langan bo’lishi mijozlar
salmog’ini oshirishga ko’maklashadi.
Shuning uchun ham hozirgi kunga kelib, banklar o’z xizmat turlarini, faoliyatini ommaga
yaxshiroq tanishtirish uchun reklamalar va PR tadbirlaridan keng foydalanib kelmoqdalar.
Xususan banklar, kompaniya va firmalar o’z brendini targ’ib qilish uchun “brend yuzi”, “brend
elchisi” usullaridan foydalanib kelmoqdalar. Marketingning bu usuli orqali nafaqat
mijozlarning psixologiyasiga ta’sir etish mumkin, balki m
arketing xarajatlari ham bu orqali
qoplanib boradi. Bundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, marketing va insonlarning
psixologik yondashuvi uzviy bog’liq va bu bevosita xulq
-
atvor iqtisodiyotidagi ta’sir doirasi
bo’yicha ham salmoqli o’rinni egallaydi.
Xulq-atvor iqtisodiyoti bank faoliyati konteksida juda muhimligini bilgan holda
fikrimizni davom ettirar ekanmiz, quyidagi mulohazaga ham alohida to’xtalib o’tishimiz kerak.
Hozirgi kunda "ma'lumotlar fani" (data science) moliya sohasida juda keng tarqalgan tizimdir,
ammo ko'plab ma'lumotlarga ega bo'lish iste'molchilarning xatti-harakatlariga ta'sir qilish
uchun yetarli emas. Misol tariqasida “FitBit”ni olsak
- u o'z bazasida kundalik faoliyat haqida
tonnalab ma'lumotlarni to'pladi, lekin u odamlarni ko'proq mashq qilishga undamadi, chunki
u inson elementini o'z ichiga olmagan. Ma'lumotlar fani va xulq-atvor iqtisodiyotining
birlashganda esa, potentsiali katta bo'ladi. Ayniqsa, bank sohasida odamlarning pul va
moliyaga nisbatan hissiy munosabati juda kuchli. Agar ular butunlay oqilona qaror qabul
qilmoqdamiz deb o'ylashsa ham, har doim ularni boshqarib turuvchi hissiyotlari mavjud
bo'ladi. Shuning uchun banklar odamlarga pullari bilan to'g'ri qaror qabul qilishda yordam
berish uchun bu his-tuyg'ulardan xabardor bo'lishlari kerak.
Yuqoridagi fikr va mulohazalarga tayangan holda aytishimiz mumkinki, O’zbekiston
bank tizimida ham aynan xulq-
atvor iqtisodiyotiga e’tibor qaratgan holda, xizmat ko’rsatish
tashkillashtirilsa, ham mijozlar uchun, ham iqtisodiy sektor
uchun manfaatli bo’ladi.
Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish holati mamlakatdagi bank sektoriga to’g’ridan to’g’ri
bog’liq ekanligini inobatga olgan holda, banklar faoliyatini nostandart tarzda
tashkillashtirishga urg’u berish ayniqsa kerakli bo’ladi deg
an fikrdamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
https://static.norma.uz/documents/2/6019.pdf
2.
3.
The Nobel Prize. "
, https://www.nobelprize.org/prizes/economic-
sciences/2002/kahenman/facts/.
4.
https://www.investopedia.com/
5.
www.thefinancialbrand.com/news/bank-cross-selling
