390
Xorijiy rivojlangan davlatlarda asosan faktoring amaliyoti regress huquqisiz amalga
oshiriladi. Masalan, Italiyada, AQSHda faktoring operatsiyalari regress huquqisiz amalga
oshiriladi. Revers faktoring (teskari faktoring amaliyoti) xizmat turi xaridorni tovar
mahsulotlarini moliyalashtirishga yoʻnaltirilgan boʻlsa ham, lekin faktoring kompaniya (tijorat
banki) sotuvchi bilan shartnoma tuzadi. Islom faktoring amaliyoti: islom moliyasi oxirgi
yillarda nafaqat musulmon olamida balki butun dunyoda integratsiyalashuv jarayonida,
moliyaviy va vositachilik qilish uchun yaxshi potensialga ega boʻlib bormoqda. Xususan
anʼanaviy banklar yetarlicha xizmat koʻrsata olmaydigan hollarda, islom moliyasi oʻz
xizmatlarini jadallik bilan taqdim qilib kelmoqda.
Ilgʻor xorijiy tajriba asosida hududlardagi investitsiya muhitini yaxshilashda faktoring
amaliyotini rivojlantirish taklif etilgan. Taklifning amaliyotga joriy etilishi natijasida
mamlakatda investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish,
tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish va doimiy daromad manbalarini shakllantirish uchun
sharoitlar yaratishda yangicha mexanizm joriy etilgan.
МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ
Ҳайдаров
Ўрал Ахмадович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти
Бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари ичида фақат бизда ва
Туркманистондагина бирорта ислом банки йўқ! Нафақат ислом банки, балки ислом
дарчаси ҳам йўқ. Ваҳоланки бир нечта тижорат банки сўнгги икки йилда бу йўналишда
бир қатор ташкилий ишлар амалга оширилган, хусусан, Ислом тараққиёт банки
гуруҳига кирувчи Хусусий Тармоқни Ривожлантириш Ислом Корпорацияси (ICD) билан
ислом дарчалари очиш юзасидан шартномалар имзоланган, тегишли ходимлар ушбу
дарчаларда ишлашга тайёрланган, ислом дарчаси фаолияти учун биринчи навбатда
зарур бўлган дастурий таъминотлар ўрнатилган. Шунинг учун ислом банкчилигини
ўрганиш глобал иқтисодиётда долзарб мавзу ҳисобланади. Анъанавий банк тизимига
муқобил молиялаш шакллари мавжудлигини билиш қизиқарли ва фойдалидир. Бу
борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрда Олий Мажлис
палаталарига йўллаган Мурожаатномасида “Мамлакатимизда Ислом молиявий
хизматларини жорий этиш бўйича ҳуқуқий базани яратиш вақт
-
соати етиб келди. Бу
борада Ислом тараққиёт банки ва бошқа халқаро молия ташкилотлари экспертлари
жалб этилади
234
”, деб таъкидлаб ўтдилар.
Хусусан, иқтисодчи олим Б.Жўраевнинг фикрича: “Aнъанавий банкдан фарқли
равишда исломий банк тизими, аввало, диний омилларга, кейин фойда омилига
таянган бўлади. Исломий банк хизматлар тақдим этиб ўз вазифаларини бажарар экан,
ўз фаолияти натижасида фойда олишни кутади, олинган фойдани ўзининг ахлоқий ва
ижтимоий мажбуриятларини
бажариш учун йўналтиради. Мана шу мажбуриятларнинг
ҳаётга татбиқ этилиши исломий банкнинг сиёсатига боғлиқ бўлади
235
” деб
таърифлайди.
234
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.
https://president.uz/uz/lists/view/4057
. 2020 йил 29 декабрь.
235
B. Jurayev. (tarj) “Islomiy moliya va bank tizimi”, “O’zbekiston” Toshkent 2019y. 138
-bet.
391
Мусаев ва Магомедова
236
эса глобализация шароитида Ислом молиявий
институтларининг ривожланиш тенденцияларини характер хусусиятини ўрганган.
Иқтисодчи олим Зарипов ўзларининг илмий мақолаларида бугунги кунда жаҳонда,
ислом молияси барқарор даражада ривожланаётгани ва юқори ўсиш суръатларини
кўрсатаётганини, ислом молиясида анъанавий молиядаги «пул баҳоси» тушунчасига
ўрнига «капитал самарадорлиги»
237
деб аталувчи янги атама жорий этилганлиги
ҳақида
сўз юритган. Шунингдек, Rafik Yunus al
-
Misri “Ислом молияси ислом иқтисодий
таълимотидан келиб чиқадиган ўзига хос хусусиятларга эга. Асосий исломий молия
хусусиятлари
қуйидагиларни
ўз
ичига
олади:
активларга
асосланган,
молиялаштириладиган фаолиятга чекловлар ва капитал ҳамда тадбиркорликнинг
узлуксизлиги ишлаб чиқариш омиллари сифатида
238
” талқин этади. Амалга оширилган
ушбу илмий ишларда ислом молиясининг назарий асослари ҳамда ислом молия
инструментларидан фойдаланиш йўллари тўлиқ ёритиб берилмаган. Умуман олганда
бугунги кунда ислом молияси жаҳон ҳамжамияти учун бирмунча, миллий
иқтисодиётимиз учун деярли янги бўлганлиги учун келгусида кўплаб изланишларни
талаб этилади.
Мамалакатимизда 2023 йил 10 январ куни, халқимиз анчадан бери кутган
қувонарли
ҳодиса юз берди –
мамлакатимиздаги йирик хусусий банклардан бири
бўлган Трастбанк ислом молияси тамойилларига мувофиқ фаолият олиб борувчи ўз
шўъба молия муассасасини ишга туширди. Ушбу молия муассасаси Ислом тараққиёт
банки гуруҳига кирувчи Хусусий Тармоқни Ривожлантириш Ислом Корпорациясининг
маслаҳат ёрдамини жалб қилган ҳолда ташкил қилинди. Албатта, бу тўлақонли ислом
дарчаси эмас, лекин анъанавий тижорат банки томонидан таъсис этилган
мамлакатимиздаги биринчи ислом молия муассасасидир. Ташкил этилган “Trast
Muamalat” компанияси биринчи навбатда кичик ва ўрта бизнесни, дунё бўйича ислом
молияси маҳсулот ва хизматлари ичида энг кўп қўлланиладиган муробаҳа ва ижара
(ислом лизинги) молия маҳсулотлари орқали молиялаштириши кўзда тутилмоқда.
Шунингдек, ушбу марказда аҳолига оддий банк амалиётлари қаторига кирувчи валюта
айирбошлаш, тўловлар қилиш, пул ўтказиш каби хизматлар ҳам кўрсатилади. Жаҳонда
ислом молия тизими фойда ва зарарни бўлишиш ҳамда реал активларга асосланган
молиялаштиришни назарда тутади. Замонавий банк тизимидан фарқли равишда, унда
фойда шерикчиликка асосланади. Яъни, банк мижоз талаби ҳамда молия маҳсулотлари
турига қараб асбоб
-
ускуна, товар, хом
-
ашёлар олиб бериши ёки уларни ижарага
бериши мумкин.
Ислом молияси –
шариат тамойилларига зид бўлмаган молиявий бизнесни акс
эттирувчи атама. Анъанавий молия, хусусан, одатдаги банк бизнеси, маблағларни жалб
этиш ва аҳоли ҳамда тадбиркорларни молиялаштиришга таянади. Шунинг учун банкир
билан
мижозлар
ўртасидаги
муносабатлар
ҳар
доим
қарздор
-
кредитор
муносабатларидир. Ислом банклари лойиҳаларни молиялаштиришдан фойда олишади.
Омонатчилари фақатгина дивидендларга эътибор қаратган ҳолда, ўз маблағлари
нималарга инвестиция қилинишини билмайдиган анъанавий банклардан фарқли
равишда, Ислом банкларида омонатчи пул маблағларининг келгусидаги ҳаракатини
кўриши мумкин, бунда маблағ бизнесга инвестиция қилинади ҳамда фойдаси банк ва
омонатчи ўртасида бўлинади.
236
Мусаев Р.А., Магомедова Ю.Д. Тенденции развития исламских финансовых институтов в условиях глобализации в
журнале Проблемы теории и практики управления, издательство ООО «Международная Медиа Группа» (Москва), №
11
237
Зарипов И.А. (2016) Исламские финансы как стратегический ориентир развития России. / Zaripov I.A. (2016)
Islamic finance as a strategic landmark for the development of Russia. https://cyberleninka.ru/.
238
Rafik Yunus al-Misri. Fikkh imushchestvennykh otnosheniy. / per. s arab. [Fiqh property relations. / translated from
Arabic] / D.Adzhi; redsovet: B.F.Mulyukov and others, - Moskva: Islamskaya kn., 2014.
–
P. 320.
392
Молиялаштиришнинг исломий моделларининг қоидаларидан бири –
бу
рискларни тақсимлашдир. Бизнесда фойда кўрилмаганда банк ҳам, мижоз ҳам даромад
олмайди. Лекин агар фойда бўлса, у омонатчи ўртасида сармояга мутаносиб равишда
тақсимланади. Ислом молиясининг асосий шартлари –
унинг пул маблағларини
мутаносиб ва адолатли тақсимлаш тарафдори эканидан далолат беради. Дунё
глобаллашувининг вазифаси, бу –
дунёни инсоният учун яхшироқ қилиш,
жамиятларнинг барча қатламлари учун тинчлик, тараққиёт ва фаровонликнинг янги
халқаро тартибини яратишдан иборатдир. Ислом молияси ушбу масалаларни ҳал
қилиб
бера олади.
Қуйидаги
1-
жадвалда жаҳонда кенг тарқалган ислом молияси инструментлари
ҳақида батафсил тўхталиб ўтамиз.
1-
жадвал
Ислом молияси инструментлари турлари
239
Инструмент
номи
Молиялаштиришнинг моҳияти ва мазмуни
Муробаҳа
бу томонлар ўртасида олди
-
сотди шартномаси устама ҳақ эвазига
бўлишини англатади. Муробаҳа Ислом банклари томонидан амалга
ошириладиган активларни молиялаштиришнинг энг кенг тарқалган усули
ҳисобланади
Музораба
бу инвестор («Роббул мол») ва тадбиркор («Музориб») ўртасидаги фойдани
тақсимлаш шартномаси. Музораба шартномасида инвестор фойдани
келишилган нисбатда ёки фоизда тадбиркор билан тақсимлашга розилик
беради.
Мушорака
бу шерикчиликнинг бир шакли. Буни одатдаги капитал бозоридаги
акцияларни сотиб олишга ўхшатиш мумкин, аммо қилинган инвестициялар
шариат тамойилларига мос келадиган акциялар ва молиявий қимматли
қоғозлар ёки бошқа активлар билан чекланиши керак
Ижара
ўз номи билан, ижара ёки лизинг шартномасидир. Ижарага берилган мулк
ҳуқуқи
буюртмачига ўтказиш имконияти кўзда тутилган бўлса, ижара
шартномаси «Ижара мунтаҳиа би тамлик» (мулкдорлик билан якунланувчи
ижара) деб юритилади
Такофул
арабчада «кафала» сўзидан келиб чиққан бўлиб, кафолат бериш маъносини
беради. Аниқроқ айтганда, бу «такафала» феълидан келиб чиқиб, ўзаро
кафолат бериш ва бир
-
бирини ҳимоя қилиш маъносига эга. Шунинг учун,
сўзма
-
сўз таржима қилинганда, бу ўзаро ёрдамни англатади
Салам
хомашё нархини дарҳол тўлаш, хомашёни эса келишилган кечиктирилган
муддатда етказиб бериш учун сотиб олишни англатади. Салам
шартномасида нарх тўлиқ ва олдиндан тўланади. Ушбу турдаги
шартномалар хомашё нархи ўзгариши мумкин бўлган жойларда
қўлланилиши мумкин
Истисна
бу сотиладиган объектни қуриш, ишлаб чиқариш ёки тиклаш учун
белгиланган нарх бўйича, белгиланган муддат давомида, томонлар
ўртасида белгиланган хусусиятларга эга объектни молиялаштириш
шартномаси
Сукук
мулкчилик манфаатларини ифодаловчи тенг номиналдаги инвестиция
сертификати. Сукукни сармоядорларга фойда келтирадиган ва анъанавий
активлар билан таъминланган қимматли қоғозга ўхшаш Ислом
молиялаштириш инструменти деб тасаввур қилса бўлади
239
Иқтисодий адабиётларни ўрганиш асосида муаллиф томонидан мустақил тузилди
393
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, аҳолиси асосан мусулмонлардан иборат бўлган
ёки аҳолининг катта қисмини мусулмонлар ташкил қиладиган қатор давлатлар бор.
Айни пайтда турли сабабларга кўра аҳоли томонидан, давлат даражасида ёки
анъанавий банк ҳамжамияти доирасида ислом молиясига нисбатан нотўғри ёки
нохолис фикр ва муносабат шаклланган. Бунинг учун республикамизда инвестиция
фаолиятини
ислом
молия
инструментлари
орқали
молиялаштиришни
ривожлантиришга тўсиқ бўлаётган қуйидаги омилларни бартараф этиш даркор:
1.
Ўзбекистон ислом молиясини ривожланиши учун юқори потенциалга эга бўлиб,
ҳаттоки Марказий Осиёда ислом молияси ҳаби бўлиши ҳам мумкин. Ислом молиясини
жорий қилиш орқали у келтирадиган манфаатлардан баҳраманд бўлиш, нафақат
мусулмонлар учун, балки миллати ва эътиқодидан қатъи назар барча миллат ва
элатлар учун фойдали бўлишини бугунги кун жаҳон тажрибасидан кўриш мумкин.
2. Ислом
микромолия муассасалари аҳамиятини ошириш, аҳолининг ижтимоий
ҳимояга муҳтож қатламлари ва кичик бизнеснинг эҳтиёжлари ҳамда тўлов
қобилиятига мос келувчи молия маҳсулотлари яратиш, ахборот
-
коммуникация
технологиялари ва ижтимоий молиялаштириш усулларидан фойдаланиш кўплаб
мамлакатларда кузатилаётган оммавий қашшоқликни енгиш ва аҳолининг катта
қатламини молиявий
-
иқтисодий жараёнга жалб қилиш ва
шу орқали, иқтисодий
фаолликни жадаллаштириш ҳамда соғлом иқтисодий ўсиш учун зарур шароитлар
яратишга қодир.
3.
Ислом молиясини татбиқ қилиш, қисқа муддатларда мамлакат банк
-
молия
муассасаларида янги молия маҳсулотларининг пайдо бўлишига, бу соҳадаги
халқаро/хорижий тажрибани ўрганиш имкониятлари ошишига, банк
-
молия соҳасида
хатарларни камайтириш имкониятлари ошишига, ва умуман соҳани жиддий
ривожлантиришга имкон яратади. Буларнинг
барчаси мамлакатга қўшимча
инвестициялар жалб қилиш имконини беради
.
Фойдаланилган адабиётлар.
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси.
https://president.uz/uz/lists/view/4057
. 2020 йил 29 декабрь.
2.
B. Jurayev. (tarj) “Islomiy moliya va bank tizimi”, “O’zbekiston” Toshkent 2019y. 138
-
bet.
3.
Мусаев Р.А., Магомедова Ю.Д. Тенденции развития исламских финансовых
институтов в условиях глобализации в журнале Проблемы теории и практики
управления, издательство ООО «Международная Медиа Группа» (Москва), № 11
4.
Зарипов И.А. (2016) Исламские финансы как стратегический ориентир
развития России. / Zaripov I.A. (2016) Islamic finance as a strategic landmark for
the
development of Russia. https://cyberleninka.ru/.
5.
Rafik Yunus al-Misri. Fikkh imushchestvennykh otnosheniy. / per. s arab. [Fiqh
property relations. / translated from Arabic] / D.Adzhi; redsovet: B.F.Mulyukov and others, -
Moskva: Islamskaya kn., 2014.
–
P. 320.
6.
Иқтисодий адабиётларни ўрганиш асосида муаллиф томонидан мустақил
тузилди
