388
Mavjud hayotiy qonuniyatga ko‘ra kimdadir sarmoya bor, lekin uni ishlatib tijorat qilish
qobiliyati yetarli bo‘lmaydi, ayni paytda boshqa bir kishining kapitali yo‘q,
lekin u pulni
tasarruf qilish, yaxshi tijorat qilish mahoratiga ega. Ushbu imkoniyat va qobiliyatlarni
birlashtirib ikki tomonning ham ehtiyojlarini qondirish, keng ko‘lamda esa jamiyat
a’zolarining manfaatlariga xizmat qilish uchun mudoraba orqali moliya
lashtirishni tashkil
etish muhim hisoblanadi.
Shuningdek, mavjud moliyalashtirish usullarini takomillashtirish va yangicha
yondashuvlarni joriy etish orqali moliya bozoridagi xilma-
xillikni ta’minlash imkoniyati paydo
bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro
‘yxati:
1.
Abul Barakot Nasafiy. Kanzud daqoiq. Bushro nashriyoti, Karachi. J.3.
–
B.89.
2.
Ubaydulloh ibn Mas’ud. Muxtasarul viqoya fi masailil Hidoya. Qozon, 1909y.–
B. 132.
3.
Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad Kosoniy. Badoi’us sanoi’ fi tartibish sharoi’. − Qohira:
Maktabat dorul-hadis, 1426/2005.
–
J. VII.
–
B.26.
4.
Байдаулет Е.А. Исломий молия асослари. “Ўзбекистон” НМИУ, Тошкент. 2019. Б.
79.
5.
Islamic Banking and Finance: Principles & Practices. 2014 by Marifa Academy. P.56.
6.
Askari H., Iqbal Z., Mirakhor A. Introduction to Islamic Economics: Theory and Application. John
Wiley & Sons Singapore Pte. Ltd. 2015. Р.195.
MOLIYAVIY SAMARADORLIKKA ERISHISHDA
O’ZBEKISTONDA FAKTORING
AMALIYOTINI RIVOJLANTIRISH
Muxamadjanov Shaxriyor Solijon oʻgʻli
“El
-
yurt umidi” jamgʻarmasi boʻlim boshligʻi
Jahonda moliyaviy resurslarni jalb etishga bo‘lgan raqobatning tobora kuchayib borishi
davomida mamlakat, uning hududlari va iqtisodiyotning tegishli tarmoqlari hamda
sohalarining investitsiya muhitini yaxshila
shga asosiy e’tibor qaratilmoqda.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, investitsiya faolligining oʻsish surʼatlari
investitsiya muhitiga koʻp jihatdan bogʻliqdir. Xorijiy investitsiyalarni respublika
iqtisodiyotiga jalb etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratilishi muhimdir, u, qachonki,
qaysi mamlakatda iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar mavjud (ijobiy)
boʻlsagina oʻsha davlat iqtisodiyotiga qoʻyilishi mumkin.
Ilgʻor xorijiy tajriba asosida hududlardagi investitsiya muhitin
i yaxshilashda hamda
islom moliyasi yoʻnalishida keng foydalaniladigan faktoring moliyaviy xizmat turi samarali
vositalardan biridir.
“Faktoring –
moliyaviy xizmat turi boʻlib, bunda faktoring kompaniya (tijorat banki)
mijozlardan tovarlarni sotish va xizm
atlarni koʻrsatish jarayonida yuzaga keladigan debitorlik
qarzdorligi huquqini maʼlum bir diskont narxda sotib olishiga aytiladi”.
“Faktoring” amaliyotining toʻliq mazmuni quyidagi uning funksiyalari orqali
aniqlashtiriladi:
Oʻzbekistonda faktoring operat
siyalari tijorat banklari tomonidan bajarilishini hisobga
olsak, mijoz haqida maʼlumot toʻplash va debitorlik qarzdorligini undirilishi ham ular
tomonidan amalga oshiriladi .
Jahon tajribasida “kollektorlar, muddati oʻtgan qarzdorlikni qarzdor
foydasiga undirib
berishni oʻz zimmasiga oladi, yaʼni qarzdorligini undirish bilan ham shugʻullanadi.
Oʻzbekistonda kollektorlik xizmatini yuridik jihatdan amalga oshirish imkoniyati mavjud
emas. Yaʼni tijorat banklari tomonidan berilgan faktoring shartnom
asi asosida
moliyalashtirilgan summani oʻz muddatida toʻlanmaslik uchun hech qanaqa penya, foiz
undirilmaydi”.
389
1-rasm. Faktoring amaliyotining funksiyalari
Xorijiy tajribada faktoring amaliyotining turli xil shakllari amaliyotida qoʻllaniladi.
Moliyaviy rivojlangan davlatlarda asosan regress huquqisiz faktoring amaliyoti keng
tarqalgan, bu faktoring kompaniya (tijorat banki) qarzdor debitorlik toʻlov qobiliya
tiga ega
boʻlmasa uning risk majburiyatini moliyalashtirgan tomon, yaʼni faktoring kompaniya (tijorat
banki) oʻz zimmasiga olishni anglatadi. Chunki faktoring kompaniya (tijorat banki)da
xaridorning debitor toʻlov qobiliyatiga ega boʻlmagan taqdirda unga n
isbatan talab qilish
(regress huquqi mavjud boʻlmaydi). Regress huquqida aksincha faktoring kompaniya (tijorat
banki)da debitorning qarzlari boʻyicha toʻliq talab qilish imkoniyati mavjud.
2-rasm. Faktoring amaliyotining turlari
Moliyalashtirish funksiyasi
– bu sotuvchi ishlab chiqargan mahsulot (tovar va xizmatlar)ni xaridorga yetkazgandan
keyin, maʼlum summani toʻlov muddati kelmasdan olishni anglatadi. Shubhasiz faktoring amaliyotining moliyalashtirish
funksiyasi bu faktoring shartnomasi qatnashchilariga keng imkoniyatlar eshigini ochadi: Birinchidan, bank kreditidan
farqli oʻlaroq, faktoring orqali moliyalashtirish maʼlum vaqt oraligʻida amalga oshiriladi; Ikkinchidan, faktoring
kompaniya uchun, sotuvchi agar moliyaviy imkoniyati yaxshi boʻlmasa ham faktoring kompaniya (tijorat banki) uchun bu
unchalik ahamiyatga ega emas.
Debitorlik qarzdorligini boshqarish funksiyasi.
Faktoring amaliyotini kompleks xizmatlarni oʻz ichiga oladi.
Shu asosda, faktoring xizmati oʻz ichiga qarzdor (sotuvchi)ning mijozlarni toʻlov qobiliyatini aniqlash va tahliliy
maʼlumot yigʻishdan iborat boʻlsa, boshqa tomondan qarzlarni yigʻish (kollektorlik xizmati) va ularni
kamaytirishdan iboratdir. Debitorlik qarzlarini boshqarish – bu faktoring kompaniya sotuvchining xaridorga
nisbatan debitorlik qarzdorligini boshqarishini anglatadi.
Faktoring kompaniya uchun xaridorni toʻlov qobiliyatini aniqlash funksiyasi.
Yuqorida taʼkidlaganimizdek
oʻz faoliyati doirasida xaridorlar haqida keng maʼlumotlar bazasini shakllantirishidir. Bu ayniqsa rivojlanayotgan
davlatlarda juda qoʻl kelishi mumkin, zero ularda mijozlar haqida maʼlumot yigʻish bazalari yaxshi
rivojlanmagan.
Risklarni sugʻurtalash funksiyasi
– bu faktoring kompaniyasining debitorlik qarzdorligini xaridorining toʻlov
qobiliyatiga qarab risklarni sugʻurtalashni anglatadi. Faktoring kompaniya debitorlik qarzdorligini tahlil qilib agar
xaridorning toʻlovga imkoniyati yoʻqligini aniqlasa u, debitorlik qarzdorligini qoʻshimcha ravishda sugʻurtalashi mumkin.
FAKTORING AMALIYOTINING TURLARI
Ichki faktoring
- bevosita faktoring amaliyotining hamma ishtirokchilari (faktoring kompani yo tijorat
banki, sotuvchi va xaridor) bir hudud (mamlakat)da joylashgan boʻladi.
Toʻlamaslik riski (kredit riski)ni qaysi tomon oʻz zimmasiga olishiga
koʻra:
Regress huquqi asosidagi faktoring
amaliyoti (resource factoring)
Regress huquqisiz faktoring
amaliyoti (non resource factoring)
Revers faktoring
(teskari faktoring amaliyoti) tovar va mahsulotlarni ulgurji shaklda olib chakana
holda sotadiganlar uchun toʻlovni kechiktirib toʻlashga asoslangan moliyaviy xizmat turi.
Islom faktoring amaliyoti
390
Xorijiy rivojlangan davlatlarda asosan faktoring amaliyoti regress huquqisiz amalga
oshiriladi. Masalan, Italiyada, AQSHda faktoring operatsiyalari regress huquqisiz amalga
oshiriladi. Revers faktoring (teskari faktoring amaliyoti) xizmat turi xaridorni tovar
mahsulotlarini moliyalashtirishga yoʻnaltirilgan boʻlsa ham, lekin faktoring kompaniya (tijorat
banki) sotuvchi bilan shartnoma tuzadi. Islom faktoring amaliyoti: islom moliyasi oxirgi
yillarda nafaqat musulmon olamida balki butun dunyoda integratsiyalashuv jarayonida,
moliyaviy va vositachilik qilish uchun yaxshi potensialga ega boʻlib bormoqda. Xususan
anʼanaviy banklar yetarlicha xizmat koʻrsata olmaydigan hollarda, islom moliyasi oʻz
xizmatlarini jadallik bilan taqdim qilib kelmoqda.
Ilgʻor xorijiy tajriba asosida hududlardagi investitsiya muhitini yaxshilashda faktoring
amaliyotini rivojlantirish taklif etilgan. Taklifning amaliyotga joriy etilishi natijasida
mamlakatda investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish,
tadbirkorlik faoliyatini tashkil qilish va doimiy daromad manbalarini shakllantirish uchun
sharoitlar yaratishda yangicha mexanizm joriy etilgan.
МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ИСЛОМ МОЛИЯ ИНСТРУМЕНТЛАРИДАН
ФОЙДАЛАНИШ ЙЎЛЛАРИ
Ҳайдаров
Ўрал Ахмадович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти
Бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари ичида фақат бизда ва
Туркманистондагина бирорта ислом банки йўқ! Нафақат ислом банки, балки ислом
дарчаси ҳам йўқ. Ваҳоланки бир нечта тижорат банки сўнгги икки йилда бу йўналишда
бир қатор ташкилий ишлар амалга оширилган, хусусан, Ислом тараққиёт банки
гуруҳига кирувчи Хусусий Тармоқни Ривожлантириш Ислом Корпорацияси (ICD) билан
ислом дарчалари очиш юзасидан шартномалар имзоланган, тегишли ходимлар ушбу
дарчаларда ишлашга тайёрланган, ислом дарчаси фаолияти учун биринчи навбатда
зарур бўлган дастурий таъминотлар ўрнатилган. Шунинг учун ислом банкчилигини
ўрганиш глобал иқтисодиётда долзарб мавзу ҳисобланади. Анъанавий банк тизимига
муқобил молиялаш шакллари мавжудлигини билиш қизиқарли ва фойдалидир. Бу
борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 декабрда Олий Мажлис
палаталарига йўллаган Мурожаатномасида “Мамлакатимизда Ислом молиявий
хизматларини жорий этиш бўйича ҳуқуқий базани яратиш вақт
-
соати етиб келди. Бу
борада Ислом тараққиёт банки ва бошқа халқаро молия ташкилотлари экспертлари
жалб этилади
234
”, деб таъкидлаб ўтдилар.
Хусусан, иқтисодчи олим Б.Жўраевнинг фикрича: “Aнъанавий банкдан фарқли
равишда исломий банк тизими, аввало, диний омилларга, кейин фойда омилига
таянган бўлади. Исломий банк хизматлар тақдим этиб ўз вазифаларини бажарар экан,
ўз фаолияти натижасида фойда олишни кутади, олинган фойдани ўзининг ахлоқий ва
ижтимоий мажбуриятларини
бажариш учун йўналтиради. Мана шу мажбуриятларнинг
ҳаётга татбиқ этилиши исломий банкнинг сиёсатига боғлиқ бўлади
235
” деб
таърифлайди.
234
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.
https://president.uz/uz/lists/view/4057
. 2020 йил 29 декабрь.
235
B. Jurayev. (tarj) “Islomiy moliya va bank tizimi”, “O’zbekiston” Toshkent 2019y. 138
-bet.
