385
MUDORABA ORQALI MOLIYALASHTIRISHNI AMALGA OSHIRISH SHAKLLARI
Berdiyarov Ilhom Hayrullaevich,
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tadqiqotchisi
Mudoraba atamasi lug‘aviy jihatdan arab tilidagi “doroba fil ard” so‘zidan olingan bo‘lib,
“yer yuzida yurib, sayohat qilish” ma’nosini ifodalaydi. Bunday nomlanishiga sabab
tadbirkorlar biznes yuritish uchun yer yuzida kezib yurishlaridir.
“Kanzud daqoiq” asari muallifi, buyuk vatandoshimiz Abul Barakot Nasafiy mudorabani
“bir tarafdan mol va boshqa tarafdan ish bilan ishtirok etiladigan shirkatdir”
227
, deb
ta’riflagan.
Amaliy jihatdan mudoraba foydada sherik bo‘lishni anglatadi
228
, ya’ni sheriklarning biri
kapital-sarmoyani taqdim etadi, u robbul-mol (kapitalning egasi) deb ataladi, ikkinchi tomon
esa o‘zining biznes yuritish bo‘yicha qobiliyati va tajribasini ishga solib kapitalni muayyan
loyihani moliyalashtirishga ishlatadi, u mudorib deb ataladi.
Mudoraba shartnomasi mutloq (cheklangan) va muqayyad (cheklanmagan) bo‘lishi
mumkin.
229
Agar u cheklangan mudoraba bo‘lsa, sarmoya egasi mudoribga vaqt, joy,
investitsiya faoliyatlari kabi masalalarda cheklovlar qo‘yishi mumkin. Agar mudoraba
cheklanmagan bo‘lsa, unda mudorib tadbirkorlar o‘z faoliyatlari davomida qilishi mumkin
bo‘lgan
barcha ishlarni, jumladan investitsiyaning barcha ruxsat etilgan turlarini amalga
oshirish, tijoriy faoliyat hamda savdoga tegishli barcha tranzaksiyalarni bajarishi mumkin.
Hozirgi paytda mudoraba shartnomasini amalga oshirish bo‘yicha eng ishonchli ham
kor
islom banklari hisoblanadi. Shuning uchun quyida uni amalga oshirish mexanizmini islom
banklari misolda ko‘rib chiqiladi:
- mijoz va islom banki mudoraba shartnomasi asosida biznes yuritishga tashabbus
ko‘rsatishadi va shartnoma tuziladi;
- kelishuvga
ko‘ra olinadigan sof foydani taqsimlash nisbati (misol uchun 40:60)
oldindan begilanadi va zarar ko‘rilganda esa robbul
-
mol, ya’ni islom banki zimmasiga bo‘lishi
belgilab qo‘yiladi;
- islom banki robbul-mol sifatida 100% kapitalni sarmoya qilib kiritadi, mudoribning
sarmoyadan to‘liq foydalanish imkoniyati ta’minlanadi;
-
mijoz esa mudorib sifatida o‘zining tadbirkorlik qobiliyati va boshqaruv bo‘yicha
tajribasi bilan loyihaga o‘z hissasini qo‘shadi, biznesni yuritadi;
- agar loyiha faoliyati natijasi foyda bilan chiqsa, oldindan kelishib olinganidek, olingan
foydaning 40%i robbul-
molga va 60%i mudoribga beriladi, agar zarar ko‘rilsa, u to‘liq robbul
-
molning zimmasiga bo‘ladi;
-
mudoraba shartnomasiga ko‘ra, biznes uchun kiritilgan sa
rmoya davriy ravishda yoki
mudoraba muddati tugagandan keyin foyda va zararni aniqlash uchun ajratib olinadi, u
robbul-molga qaytariladi;
- mudorabaning yakunida, uni yuritish uchun ishlatilgan aktivlar-jihozlar, asbob-uskuna
va tovarlar bozorda boshqa shaxslar yoki firmalarga sotish orqali tugatiladi yoki mudorib
tomonidan bozor narxida sotib olinadi.
230
Mudorabadan islom banklarida turli dezopit operatsiyalari va moliyalashtirish vositasi
sifatida foydalanish mumkin. Ularning eng ko‘p qo‘llaniladigani qu
yidagilar:
1)
jamg‘arma hisobraqamlari
227
Abul Barakot Nasafiy. Kanzud daqoiq. Bushro nashriyoti, Karachi. J.3.
–
B.89.
228
Ubaydulloh ibn Mas’ud. Muxtasarul viqoya fi masailil Hidoya. Qozon, 1909y. –
B. 132.
229
Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad Kosoniy. Badoi’us sanoi’ fi tartibish sharoi’. − Qohira: Maktabat dorul
-hadis,
1426/2005.
–
J. VII.
–
B.26.
230
Islamic Banking and Finance: Principles & Practices. 2014 by Marifa Academy. P.56.
386
Mazkur hisobraqamni yuritishda banklar mudoraba shartnomasidan foydalanadi. Islom
banki amaliyotida mablag‘ni depozitga qo‘yuvchi mijozlar robbul
-mol sifatida qaraladi.
Shuning uchun qo‘yilgan mablag‘larning muayyan qismi turli biznes loyihalarga yo‘naltirilishi
mumkin va ulardan olingan foyda shartnomada oldindan kelishilgan nisbatda mijoz va bank
o‘rtasida taqsimlanadi. Agar zarar ko‘rilsa, depozitorlar zararni o‘z zimmasiga oladi.
231
Jamg‘arma hisobraqamlarning ishlash
jarayonini quyidagi misol orqali ko‘rish mumkin:
1)
Mijozdan 200
000 AQSh dollari miqdorida jamg‘arma hisobraqamiga depozit qabul
qiladi;
2)
Mijoz bu depozitni mudoraba asosida robbul-mol sifatida kiritadi, islom banki esa
depozitni boshqaruvchi mudorib sifati
da faoliyat ko‘rsatadi. Depozitor va islom banki
foydani 70:30 nisbatida bo‘lishishga kelishib olinadi. Zarar ko‘rilsa depozitor
tomonidan qoplanishi ham kelishiladi.
3)
Mudoraba depozitlari bank tomonidan loyihalarga investitsiya qilinadi, loyiha jarayoni
nazorat qilib boriladi.
4)
Loyihani amalga oshirish natijasida, kiritilgan sarmoyaga nisbatan misol uchun 10%
foyda, ya’ni 200
000 USD *10% =20 000 USD olindi.
5)
Foydani taqsimlash shartiga ko‘ra, bankning ulushi (30%) = 20
000 USD *30%= 6 000
USD va mijozning ulushi (70%)=20 000USD*70%= 14
000 USD ga teng bo‘ladi.
6)
Mijozning mudoraba depozitidan olgan sof foyda normasi 7% (14 000 USD)ni tashkil
etadi.
2)
investitsiya hisobraqamlari
Investitsiya hisobraqamlari
an’anaviy banklardagi muddatli omonatlarga muqobil ke
la
oladi. Bu hisobraqam mijozlarga muayyan miqdordagi mablag‘larini bankka depozit sifatida
ma’lum bir muddat (1 oy, 3 oy, 6 oy, 12 oy)ga kiritib belgilangan muddatda o‘z foydasini olish
imkoniyatini beradi. Shuningdek, bu hisobraqam banklarga depozitlarning ayrim qismini
mijozlar uchun saqlash va oldindan kelishilgan holda investitsiya qilishga imkon beradi.
Mazkur hisobraqamning jamg‘arma hisobraqamlaridan farqli jihati shundaki, kiritilgan
sarmoya bankda saqlanishning aniq muddati belgilab qo‘yiladi. Us
hbu muddatda mijoz
sarmoyani qaytarib olishi mumkin bo‘lmaydi. Jamg‘arma hisobraqamlarida esa mablag‘ni
istalgan vaqtda bankdan qaytarib olishi mumkin.
3)
takoful xizmatlari
Takoful (islom sug‘urtasi) doirasida 4 xil biznes model ishlatiladi. Shulardan biri
mudorabaga asoslangan model hisoblanadi. Mudoraba modeli mudoraba shartnomasi asosida
amalga oshiriladi. Bunda, takoful operatori (sug‘urta kompaniyasi) mudorib sifatida ishtirok
etadi. Uning yana bir nomi fond menejeri ham deyiladi. Takoful fondi (egalari) esa robbul-mol
ya’ni sarmoyani ta’minlovchi sifatida ishtirok etadi. Takoful fondi, ishtirokchilar tomonidan
tabarru shaklida to‘langan mablag‘lar hisobidan shakllangan bo‘ladi.
232
Fond mablag‘larini
investitsiya qilish natijasida olingan foyda takoful ope
ratori va takoful fondi (egalari) o‘rtasida
olindan kelishilgan nisbatda taqsimlanadi. Agarda faoliyat natijasida biror zarar yoki
kamomad kelib chiqsa, u robbul-
mol sifatida takoful fondining zimmasida bo‘ladi. Takoful
operator mudorib sifatida qilgan ishi uchun oylik ish haqi olmaydi, u faqat foydadan oladigan
ulushiga egalik qilishi mumkin. Takoful operator ishtirokchilar tomonidan kiritilgan
mablag‘larni ikkita alohida hisobga yo‘naltiradi: 1) ishtirokchining hisobi; 2) ishtirokchining
maxsus hisobi. Is
htirokchining hisobidagi mablag‘lar shariatga muvofiq keladigan biznes
loyihalariga investitsiya qilinadi. Biror zarar ko‘rilsa, u ishtirokchining maxsus hisobidan olib
qoplanishi mumkin. Faoliyat yakunida, maxsus hisobdagi sof zaxiralar (ya’ni, jami kirit
ilgan
mablag‘
-qoplamalar-
faoliyat xarajatlari) va ishtirokchi hisobilana sof tushumlar (ya’ni, jami
231
Askari H., Iqbal Z., Mirakhor A. Introduction to Islamic Economics: Theory and Application. John Wiley & Sons Singapore
Pte. Ltd. 2015.
Р
.195.
232
Байдаулет
Е
.
А
.
Исломий
молия
асослари. “Ўзбекистон” НМИУ
,
Тошкент
. 2019.
Б
. 79.
387
investitsiya+foyda-faoliyat xarajatlari) qoldiq sifatida jamlanadi. Qoldiqni esa takoful operator
vakil sifatida barcha ishtirokchilarga ularning ulushlariga mos ravishda hamda takoful
shartnomasiga muvofiq taqsimlashga mas’ul bo‘ladi.
4)
mudorabaga asoslangan sukuk chiqarish
Mudorabaga asoslangan sukuk chiqarishda, sukuk sertifikatlarini chiqaruvchi taraf -
mudorib, sertifikatni olib loyihaga
mablag‘
-sarmoya kirituvchilar - robbul-
mol bo‘ladi.
To‘plangan mablag‘lar mudoraba kapitalini tashkil etadi. Jarayon quyidagi tartibda amalga
oshadi:
233
1)
maxsus loyiha kompaniyasi loyihani taqdim etadi, investorlar loyihaga qo‘shilish
uchun o‘z moliyaviy mablag‘larini kiritadi;
2)
mablag‘lar qabul qilib bo‘lingandan so‘ng kompaniya investorlarga sukuk
seritfikatini taqdim etadi, bu sukuk o‘z egasining mudorabadagi aktivda bo‘linmas egaligi
borligini ifodalaydi. Shuningdek, sukuk egasiga foydani davriy taqsimlashda tegadigan foyda
miqdoriga hamda sherikchilikdan chiqishda yoki sherikchilik tugatilganda taqsimlanadigan
foyda miqdoriga ega bo‘lish huquqini beradi
.
3)
maxsus loyiha kompaniyasi sukuk bilan bog‘liq barcha jarayonlar bo‘yicha ishonchli
vakil vazifasini bajaradi va investorlarning nomidan faoliyat yuritadi;
4)
maxsus loyiha kompaniyasi va tashabbuskor hamkor mudoraba shartnomasga
kirishadi, bunda tashabbuskor hamkor mudorib vazifasini, maxsus loyiha kompaniyasi esa
robbul-mol vazifasini bajaradi;
5)
maxsus loyiha kompaniyasi investorlardan to‘plangan mablag‘ni to‘rtashabbuskor
hamkorga mudoraba korxonasining kapitali sifatida to‘lab beradi;
6)
tashabbuskor hamkor
, mudorib sifatida o‘zining tajribasi va boshqaruvchilik
qobiliyatini ishga solib, mudoraba korxonasi faoliyatini yurgizadi;
7)
mudoraba korxonasi topgan foyda maxsus loyiha kompaniyasi va tashabbuskor
hamkor o‘rtasida shartnomada oldindan belgilangan nibatla
rda taqsimlanadi, mudoraba
korxonasining faoliyat muddati mudoraba sukukning muddatiga mos bo‘ladi;
8)
tashabbuskor hamkor mudoraba foydasining tegishli ulushini maxsus loyiha
kompaniyasiga to‘lab beradi;
9)
maxsus loyiha kompaniyasi davriy ravishda olingan fo
ydani investorlarga to‘lab
boradi;
10)
agar mudoraba korxonasining faoliyatidan olingan foyda kutilganidan ortiq bo‘lsa,
bu ortiqcha miqdordan tashabbuskor hamkorni rag‘batlantirish uchun muayyan miqdorni
berish mumkin, bu mablag‘ uning mudorib sifatida foydad
an oladigan ulushidan alohida
bo‘ladi;
11)
mudoraba bo‘yicha zararlar maxsus loyiha kompaniyasi zimmasida bo‘ladi;
12)
muddat yakunlanganda investorlar sukukni maxsus loyiha kompaniyasiga so‘ngi
taqsimotni amalga oshirish evaziga qaytarib beradi;
13)
sukuk shartnomasi
yakunida tashabbuskor hamkor so‘ngi taqsimotni maxsus loyiha
kompaniyasiga to‘lab beradi;
14)
maxsus loyiha kompaniyasi so‘ngi taqsimotni investorlarga to‘lab beradi;
15)
muddat yakunida tashabbuskor hamkorga mudoraba aktivlarini maxsus loyiha
kompaniyasidan soti
b olish majburiyati qo‘yiladi;
16)
o‘z navbatida, maxsus loyiha kompaniyasiga mudoraba aktivlarini tashabbuskor
hamkorga sotib majburiyati qo‘yiladi.
Yuqoridagi jarayonda cheklangan mudoraba turi qo‘llaniladi. Shariat olimlarining fikriga
ko‘ra, mudoraba korxo
nasidagi kapitalning kamida 33%i har doim moddiy aktivlarga
investitsiya qilinishi kerak.
233
Islamic Banking and Finance: Principles & Practices. 2014 by Marifa Academy. P. 166.
388
Mavjud hayotiy qonuniyatga ko‘ra kimdadir sarmoya bor, lekin uni ishlatib tijorat qilish
qobiliyati yetarli bo‘lmaydi, ayni paytda boshqa bir kishining kapitali yo‘q,
lekin u pulni
tasarruf qilish, yaxshi tijorat qilish mahoratiga ega. Ushbu imkoniyat va qobiliyatlarni
birlashtirib ikki tomonning ham ehtiyojlarini qondirish, keng ko‘lamda esa jamiyat
a’zolarining manfaatlariga xizmat qilish uchun mudoraba orqali moliya
lashtirishni tashkil
etish muhim hisoblanadi.
Shuningdek, mavjud moliyalashtirish usullarini takomillashtirish va yangicha
yondashuvlarni joriy etish orqali moliya bozoridagi xilma-
xillikni ta’minlash imkoniyati paydo
bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro
‘yxati:
1.
Abul Barakot Nasafiy. Kanzud daqoiq. Bushro nashriyoti, Karachi. J.3.
–
B.89.
2.
Ubaydulloh ibn Mas’ud. Muxtasarul viqoya fi masailil Hidoya. Qozon, 1909y.–
B. 132.
3.
Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad Kosoniy. Badoi’us sanoi’ fi tartibish sharoi’. − Qohira:
Maktabat dorul-hadis, 1426/2005.
–
J. VII.
–
B.26.
4.
Байдаулет Е.А. Исломий молия асослари. “Ўзбекистон” НМИУ, Тошкент. 2019. Б.
79.
5.
Islamic Banking and Finance: Principles & Practices. 2014 by Marifa Academy. P.56.
6.
Askari H., Iqbal Z., Mirakhor A. Introduction to Islamic Economics: Theory and Application. John
Wiley & Sons Singapore Pte. Ltd. 2015. Р.195.
MOLIYAVIY SAMARADORLIKKA ERISHISHDA
O’ZBEKISTONDA FAKTORING
AMALIYOTINI RIVOJLANTIRISH
Muxamadjanov Shaxriyor Solijon oʻgʻli
“El
-
yurt umidi” jamgʻarmasi boʻlim boshligʻi
Jahonda moliyaviy resurslarni jalb etishga bo‘lgan raqobatning tobora kuchayib borishi
davomida mamlakat, uning hududlari va iqtisodiyotning tegishli tarmoqlari hamda
sohalarining investitsiya muhitini yaxshila
shga asosiy e’tibor qaratilmoqda.
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, investitsiya faolligining oʻsish surʼatlari
investitsiya muhitiga koʻp jihatdan bogʻliqdir. Xorijiy investitsiyalarni respublika
iqtisodiyotiga jalb etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratilishi muhimdir, u, qachonki,
qaysi mamlakatda iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar mavjud (ijobiy)
boʻlsagina oʻsha davlat iqtisodiyotiga qoʻyilishi mumkin.
Ilgʻor xorijiy tajriba asosida hududlardagi investitsiya muhitin
i yaxshilashda hamda
islom moliyasi yoʻnalishida keng foydalaniladigan faktoring moliyaviy xizmat turi samarali
vositalardan biridir.
“Faktoring –
moliyaviy xizmat turi boʻlib, bunda faktoring kompaniya (tijorat banki)
mijozlardan tovarlarni sotish va xizm
atlarni koʻrsatish jarayonida yuzaga keladigan debitorlik
qarzdorligi huquqini maʼlum bir diskont narxda sotib olishiga aytiladi”.
“Faktoring” amaliyotining toʻliq mazmuni quyidagi uning funksiyalari orqali
aniqlashtiriladi:
Oʻzbekistonda faktoring operat
siyalari tijorat banklari tomonidan bajarilishini hisobga
olsak, mijoz haqida maʼlumot toʻplash va debitorlik qarzdorligini undirilishi ham ular
tomonidan amalga oshiriladi .
Jahon tajribasida “kollektorlar, muddati oʻtgan qarzdorlikni qarzdor
foydasiga undirib
berishni oʻz zimmasiga oladi, yaʼni qarzdorligini undirish bilan ham shugʻullanadi.
Oʻzbekistonda kollektorlik xizmatini yuridik jihatdan amalga oshirish imkoniyati mavjud
emas. Yaʼni tijorat banklari tomonidan berilgan faktoring shartnom
asi asosida
moliyalashtirilgan summani oʻz muddatida toʻlanmaslik uchun hech qanaqa penya, foiz
undirilmaydi”.
