382
4-
расм. Ислом молия активларининг ТОП
-
10 мамлакатлар бўйича динамикаси
(2021
йил ҳолатига млрд. АҚШ долларида)
220
Сўнгги йилларда бир қатор мамлакатлар стратегик ривожланиш дастури
доирасида “йўл харитаси” ни ишлаб чиқишган. Жумладан, Саудия Арабистонида 2030
йилгача молия секторини ривожлантириш дастури, Малайзияда 2022
-
2026 йилларга
мўлжалланган молия сектори режаси, Индонезияда 2020
-
2025 йилларда исломий
банкни ривожлантириш хариталарини келтириб ўтишимиз мумкин. Шунингдек,
Қозоғистонда
ҳам 2020
-
2025 ислом молиясини ривожлантириш бўйича режа ишлаб
чиқилган. Унда 2025 йилга бориб жами исломий активлардаги улушини 3
-
5% га
етказиш кўзда тутилган.
Бу эса Ўзбекистон молия бозорига ислом молия бозорида фаолият юритаётган
исломий молия муассасалари активларидан самарали фойдаланиш юзасидан илмий ва
амалий ишлар олиб бориш кераклигини ўзида ифодалайди.
FOND BOZORINI RIVOJLANTIRISHD
A ISLOMIY QIMMATLI QOG‘OZLARINING
ISTIQBOLLARI BO‘YICHA SO‘NGGI YILLARDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN
ILMIY ISHLAR TAHLILI
Ahmadjonov Abdulloh Ahadjon o‘g‘li
-
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Moliya kafedrasi assistenti
Islom banki shariat tamoyillariga mos keladigan moliyaviy faoliyatdir. Islom bankining
asosiy xususiyati bu kredit miqdori va muddatiga qarab hisoblangan foizlar yoki stavkalarni
olishni taqiqlash hisoblanadi. Ushbu taqiq musulmonlarning ijtimoiy adolat va tenglik
to‘g‘risida
gi qonunlari bilan izohlanadi. Islom bank faoliyati esa bu shariat tamoyillariga mos
keladigan moliyaviy faoliyat.
Islom moliyasi mexanizmlarini O‘zbekiston iqtisodiyotiga joriy qilish harakatlari
boshlangan deb hisoblash mumkin. Mamlakatimizni 2017-2021-yillarda rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi doirasida o‘tgan davr mobaynida
davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan isloh etishga qaratilgan 300 ga yaqin
qonun, 4 mingdan ziyod O‘zbekiston Respublika
si Prezidenti qarorlari qabul qilindi. Milliy
220
Манба
: ICD
–
REFINITIV ISLAMIC FINANCE DEVELOPMENT REPORT 2022
1235
896
650
252
186
153
139
106
71
58
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
383
iqtisodiyotni isloh qilish borasida tashqi savdo, soliq va moliya siyosatini liberallashtirish,
tadbirkorlikni qo‘llab
-
quvvatlash va xususiy mulk daxlsizligini kafolatlash, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni tashkil etish hamda hududlarni jadal rivojlantirishni
ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rildi
221
.
2022-yil 28-
yanvarda Keng jamoatchilik muhokamasi natijasida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF-60-
sonli farmoni “Harakatlar strategiy
asidan
—
Taraqqiyot
strategiyasi sari” tamoyiliga asosan ishlab chiqilgan 2022
-2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi va uni “Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”da
amalga oshirishga oid davlat dasturi tasdiqlandi.
Taraqqiyot starategiyasini 3-
yo‘nalishi “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori
o‘sish sur’atlarini ta’minlash” yo‘nalishida alohida maqsad sifatida fond bozorini
rivojlantirishga ham e’tibor qaratib o‘tilgan. 27
-
maqsad ya’ni “Iqtisodiyotd
a moliyaviy
resurslarni ko‘paytirish maqsadida, kelgusi yilda fond fond bozori aylanmasini 200 million
AQSh dollaridan 7 milliard AQSh dollariga yetkazish” maqsad qilib qo‘yilgan. Bu yo‘lada esa
bir qancha bosqichlar sanab o‘tilgan, bular:
222
Mamlakatimizda kapital harakatini bosqichma-bosqich erkinlashtirish hamda yirik
korxonalarni va ulardagi ulushlarni (aksiyalarni), shu jumladan fond birjasi orqali
xususiylashtirish.
Davlat ulushiga ega tijorat banklarida transformatsiya jarayonlarini yakunlab, 2026-yil
yakuniga qadar bank aktivlarida xususiy sektor ulushini 60 foizgacha yetkazish kabilardir.
2020-yil 29-
dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
parlamentga qilgan murojatnomasida Mamlakatimizda Islom moliyaviy xizmatlarini joriy
etish bo‘yicha huquqiy bazani yaratish vaqt
-soati yetib keldi. Bu borada Islom taraqqiyot
banki va boshqa xalqaro moliya tashkilotlari ekspertlari jalb etilishini ta’kidlab o‘tgan edi.
Shuningdek Markaziy bankka moliya bozorida raqobatni kuchaytirish, shuningdek, islomiy
moliya mexanizmlarini joriy etish maqsadida huquqiy asos yaratish uchun 2021-yil 1-
fevralgacha nobank kredit tashkilotlari to‘g‘risidagi qonun loyihasini ko‘rib chiqish
topshirig‘ini berilgan edi.
223
2020-yil 29-
dekabrdagi O‘
zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
parlamentga qilgan murojatnomasida
224
Mamlakatimizda Islom moliyaviy xizmatlarini joriy
etish bo‘yicha huquqiy bazani yaratish vaqt
-soati yetib keldi. Bu borada Islom taraqqiyot
banki va boshqa xalqar
o moliya tashkilotlari ekspertlari jalb etilishini ta’kidlab o‘tgan edi.
Shuningdek Markaziy bankka moliya bozorida raqobatni kuchaytirish, shuningdek, islomiy
moliya mexanizmlarini joriy etish maqsadida huquqiy asos yaratish uchun 2021-yil 1-
fevralgacha n
obank kredit tashkilotlari to‘g‘risidagi qonun loyihasini ko‘rib chiqish
topshirig‘ini berilgan edi.
Nisbatan yangi hisoblangan Islom moliyasi tizimi va islomiy qimmatlar qog‘ozlar haqida
asosan yaqin sharq olimlari O‘zlarini ilmiy izlanishlar olib borganl
ar.
Yaoyao Fan, Luqyan Tamannid “Xavfsizlik yo’nalishlari, rag’batlantirish va islom
mikromoliyalash bo’yicha mamlakatlararo dalillar”
225
haqidagi maqolasida quydagilarni
bayon qilgan. Shariatga mos keladigan mikromoliya tashkilotlari (MMT) dan davlatlararo
dalillarni taqdim etishgan va ularni shariatga mos kelmaydigan MMTlar bilan taqqoslashgan.
Shariatga mos kelmaydigan an’anaviy MMTlar bilan solishtirganda, shariatga mos keladigan
221
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017
—
2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
-yil 29-dekabrdagi parlamentga qilgan murojatnomasi.
223
O‘zbekiston Respublikasi prezidentitining 2021
-yil 13-
apreldagi “Kapital bozorini yanada rivojlanitish” to‘g‘
risida PF-
6207 farmoni. (Farmon 2021).
224
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevni 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojatnomasi
(https://president.uz/uz/lists/view/2228)
5
Yaoyao Fan, Luqyan Tamannid (2019) Xavfsizlik yo’nalishlari, rag’batlantirish va islom mikromoliyalash bo’yicha
mamlakatlararo dalillar. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money Volume 62, Pages 264-280.
384
islomiy MMTlar kamroq kredit xavfiga ega, ammo unchalik foydali va moliyaviy barqaror
emas, qashshoqlik bilan bog’liq vaziyatni yaxshilaydi va “missiyani o’zgartirish” ehtimoli
kamroq deb hisoblashgan. Ularni natijalari shuni ko’rsatadiki, ushbu ikki muassasa
o’rtasidagi dindorlik va xavfsizlik dizaynidagi farqlarni ta’kidlaydi
. Tadqiqotilari
amaliyotchilar va siyosatchilarga an’anaviy va islomiy MMT o’rtasidagi farqni tushunishni
yaxshilashga yordam beradi.
Osamah Al-
Khazali, Ali Mirzaei “Qimmatli qog’ozlar bozori anomaliyalari, bozor
samaradorligi va moslashuvchan bozor gipot
ezasi: Islom fond indekslaridan dalillar” nomli
maqolasida
226
quyidagi fikrlarni bildirgan., Islom moliyasining rivojlanishi va o’sishiga
qaramay, bu boradagi ilmiy adabiyotlar ko’payib borayotgan bo’lsa
-da, islom fond
indekslaridagi taqvim anomaliyalari ha
qida hozirgacha hech qanday ma’lumot bermagan. Shu
sababli, stoxastik ustunlik (SD) va o’rtacha variatsiya (MV) tahlillaridan foydalangan holda,
ushbu maqola 1996 yildan 2015 yilgacha sakkizta Dow Jones Islom indeksida (DJII) uchta
mashhur kalendar anomali
yalari orqali Adaptiv bozor gipotezasini (AMH) o’rganadi. SD va MV
natijalari shuni ko’rsatadiki, vaqt o’tishi bilan o’zgaruvchan kalendar anomaliyalari islom fond
indekslarida AMHni qo’llab
-quvvatlaydi. Eng muhim topilma shundan iboratki, islom
indekslari
vaqt o’tishi bilan, xususan, ularning tarqalishi sezilarli darajada oshgan so’nggi
moliyaviy inqiroz davrida yuqori samaradorlikka erishdi. Shunday qilib, natijalar AMH
samarali bozor gipotezasiga qaraganda kalendar anomaliyalarining xatti-harakatlarini
yaxshiroq tushuntirishni taklif qiladi.
Islom moliyasi va islomiy qimmatli qog‘ozlarni O‘zbekistonga joriy qilishda me’yoriy,
huquqiy asoslar ishlab chiqilayotganli va bungacha bir qancha qadamlar bosib o‘tilganligini
ko‘rishimiz mumkin. Islom moliyasini m
amlakatimiz iqtisodiyotiga joriy qilishda va islomiy
qimmatli qog‘ozlarni chiqarishda o‘ziga xos risklarni inobatga olgan holda jahon tajribasini,
jumladan yaqin sharq mamlakatlari tajribalarini o‘rgangan holda, mukammal huquqiy asos
ishlab chiqish kerak deb hisoblayman. Hozirgi kunda xalqimiz diniy qarashlari sabab
an’anaviy moliyaviy instrumentlarga mablag‘larini kiritmayapti. Buning natijasida iqtisodiyot
rivojlanishi sekinlashadi. Agarda islomiy banklar mamlakatimizda faoliyatini boshlasa,
o‘ylaymanki aholimiz bo‘sh turgan pul mablag‘larini shunday islomiy banklarga qo‘yishlari
yoki islomiy qimmatli qog‘ozlarini xarid qilishlari yuqori suratlarda rivojlanadi. Yuqoridagi
olimlarning ilmiy ishlarini o‘rgan holda shuni ham aytish mumkinki islom banklar ham
risklardan holi emas va bu o‘z navbatida barirbir jahon tajribasini o‘rgan holda
mamlakatimizga kerakli qismlarini olishimiz kerak ekanligini ko‘rsatadi. Bu o‘z navbatida
mamlakatimiz iqtisodiyotida yangi sahifa ochilishi va yanada rivojlanishiniga o‘zini
tasirini
o‘tkazdi deb o‘ylayman.
Foydalanilgan adabiyotlar rO‘yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017
-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017
—
2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
-yil 29-dekabrdagi parlamentga qilgan murojatnomasi.
3.
O‘zbekiston Respublikasi prezidentitining 2021
-yil 13-
apreldagi “Kapital bozorini yanada rivojlanitish”
to‘g‘risida PF
-6207 farmoni. (Farmon 2021).
4.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevni 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojatnomasi
https://president.uz/uz/lists/view/2228
5.
Yaoyao Fan, Luqyan Tamannid (2019) Xavfsizlik yo’nalishlari, rag’batlantirish va islom mikromoliyalash
bo’yicha mamlakatlararo dalillar. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money Volume 6
2, Pages
264-280.
6.
Osamah Al-
Khazali, Ali Mirzaei (2017) Qimmatli qog’ozlar bozori anomaliyalari, bozor samaradorligi va
moslashuvchan bozor gipotezasi: Islom fond indekslaridan dalillar. Journal of International Financial Markets,
Institutions and Money Volume 51, Pages 190-208.
226
Osamah Al-
Khazali, Ali Mirzaei (2017) Qimmatli qog’ozlar bozori anomaliyalari, bozor
samaradorligi va moslashuvchan
bozor gipotezasi: Islom fond indekslaridan dalillar. Journal of International Financial Markets, Institutions and Money Volume
51, Pages 190-208.
