207
-
yalpi milliy mahsulotning o‘sish sur’atlari va jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM va uning
o‘sish sur’atlari;
-inflatsiya darajasi va ishsizlik darajasi;
-davlat budjetining taqchilligi va investitsiyalarning samaradorligi;
-
iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va savdo va to‘lov balanslari? siyosiy xatar daraja
si va
boshqalar. Banklarimiz faoliyatida risklarni baholash borasida mavjud bo’lgan usullsrdan
mahalliy banklarimiz amaliyotida qo’llanilishiga e’tibor qaratish lozim. Shunday usullardan biri
VaR ususli bo’lib u Risk qiymati (VaR)
- investitsiya xavfini hisoblaydigan moliyaviy ko'rsatkich.
Aniqrog'i, VaR - bu ma'lum bir vaqt ichida investitsiya portfelida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
zarar miqdorini o'lchash uchun ishlatiladigan statistik usul. Risk qiymati berilgan portfelda
berilgan miqdordan ko'proq yo'qotish ehtimolini beradi
133
. Mazkur usulning qo’llanilishi riskni
baholfsh, undan keladigan yo’qotishlarni chamalash va oldini olish imkonini kengaytiradi.
Shuningdek, mamlakatimiz banklaridagi risklarni tahlil qilganda jahondagi ko‘pgina etakchi
mamlakatl
arda qo’llaniladigan usullar va uning statistika xizmatlari tomonidan maxsus e’lon
qilgan ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha ekspert baholari va reytinglaridan ham foydalanilsa
maqsadga muvofiq bo’lar deb o’ylaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Abdullaeva Sh.Z. Bank risklari.T. Iqtisod-moliya. 2019 y.
2. Abdullaeva S.
А.
Kredit konveyeri yoxud konveyer usulida kreditlash. Moliya jur.5-son, 81-87 bb.
3
. BAI Corporate Private Debt 2021 study, 1 бб.
4. BAI Studie 2019 Unternehmenskreditfinanzierungen durch Nicht-Banken in Deutschland
–
Die
Sichtweise der drei Marktakteure, 9 бб.
5. Private Debt study, The evolution and next frontier for investors, private market insights. Mercer
2021.
6. corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/trading-investing/value-at-risk-var/#:
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА ЛОЙИҲАВИЙ МОЛИЯЛАШТИРИШ РИСКЛАРИНИ
БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
Бердиев Акрам Ўктамович
-
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
мустақил изланувчиси
Маълумки, ҳозирги даврда дунёда юз бераётган ижтимоий
-
иқтисодий жараёнлар,
жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви, шунингдек халқаро ва маҳаллий бозорларда
рақобатнинг
кескинлашуви
шароитида
тижорат
банкларида
лойиҳаларни
молиялаштириш, мавжуд муаммолар, рискларни бошқаришда қўлланиладиган
механизмларни такомиллаштириш долзарблигини кўрсатмоқда.
Мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларини жадал ривожлантиришни таъминлашга
қаратилган
инвестиция
лойиҳаларини молиялаштиршни самарали ва ўз вақтида амалга
ошириш
мақсадида
Ўзбекистон Республикасининг «Инвестициялар ва инвестиция
фаолияти тўғрисида»ги[1] янги таҳрирдаги қонуни, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг
«
2022-
2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт
стратегияси тўғрисида»ги
[2],
«
Ўзбекистон
Республикаси Инвестиция дастурини
133
https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/trading-investing/value-at-risk-
var/#:~:text=Incremental%20Value%20at%20Risk&text=Incremental%20VaR%20is%20calculated%20by,portfolio%20the%2
0individual%20investment%20represents.)
208
шакллантириш ва амалга оширишнинг сифат жиҳатидан янги тизимига ўтиш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги[3] фармонлари қабул қилинди ва маблағларини фаол жалб
этиш бўйича изчил чора
-
тадбирлар амалга
оширилмоқда.
Шундан келиб чиққан ҳолда,
мазкур чора
-
тадбирлар доирасида
иқтисодий
жиҳатдан асослантирилган лойиҳавий
молиялаштириш манбалари аниқ белгиланган ҳолда мамлакатни ривожлантириш давлат
дастурлари ва молиялаштиришнинг сифат жиҳатдан янги тартиби жорий этилди
.
Сўнгги йилларда мамлакатимиз банк тизими жами кредит портфелида инвестицион
кредитларнинг янада ўсаётганлигини кўришимиз мумкин. Бу эса, тижорат банкларининг
лойиҳавий
молиялаштиришда
рискларни
бошқариш
механимзларини
такомиллашитириш заруратини юзага келтиради ва долзарблигини оширади.
Бундан ташқари, алоҳида таъкидлаш ўринлики, лойиҳаларни молиялаштириш
банкларнинг юқори рискли фаолияти ҳисобланиб, бу турдаги рискларни бошқариш
мураккаб ва кўп поғонали жараён ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда, лойиҳавий
молиялаштириш билан шуғулланувчи тижорат
банклари рискларни бошқариш мақсадида
ўзига хос илмий
-
назарий асосларини шакллантиришлари муҳим аҳамият касб этади.
Тижорат банкларида лойиҳавий молиялаштириш рискларини бошқариш бўйича
халқаро иқтисодчи олимлардан А.Наряна томонидан олиб борилган тадқиқотларда
тижорат банклари инвестицион фаолиятида риск
-
бошқаруви жараёнлари қуйидаги
босқичларда амалга оширилиши келтириб ўтилган: яъни, рискнинг моҳиятини аниқлаш
ва таҳлил қилиш; риск билан боғлиқ йўқотишларни баҳолаш ва ҳисоблаш; рискларни
бошқариш бўйича
тавсиялар ишлаб чиқиш, рискни бошқариш билан шуғулланувчи
мансабдор шахсларнинг ваколати орқали рискни камайтириш; рискларни бошқариш
бўйича тақдим этилган ҳисоботларни белгиланган мезон ва қоидаларга мувофиқ
тайёрланганлигини назорат қилиш; риск даражасига қараб даромад олиш (юқори риск
юқори даромад, кам риск кам даромад). Риск билан даромадни мувофиқлаштириш
таъкидланади[
4].
Шунингдек, Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлардан Ш.Абдуллаева томонидан ҳам
банк риски тушунчаси тадқиқ этилган бўлиб, у «банк риски –
бу банк фаолиятини амалга
ошириш жараёнида банк маблағларининг бир қисмини йўқотиш, ёки даромад ололмаслик
шароитида ижобий натижага умид қилиб, банк операцияларини (депозит, кредит,
инвестиция, валюта) ўтказишдир»[
5
] деб таъкидлайди. Ушбу иқтисодчи олимлар
томонидан банк риски хусусан, инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда юзага
келадиган банк рискларининг баъзи
жиҳатлари тадқиқ этилиб, бу борадаги муаллифлик
ёндашувлари илгари сўрилганлигини кўришимиз мумкин
.
Ҳозирги
кунда халқаро миқёсда шаклланган тенденциялар Ўзбекистон банклари
учун янги, замонавий
-
инновацион имкониятлар бериши баробарида муайян рискларни
юзага келишига ҳам олиб келади. Инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш риск
омилларининг юзага келиши мумкинлиги билан, яъни лойиҳа олдига қўйилган
мақсадларга тўлиқ ёки қисман эриша олмаслик мумкин бўлган риск билан боғлиқдир.
Жумладан, қуйидагилар инвестицион кредитлаш амалиётини ривожлантиришга салбий
таъсир кўрсатувчи асосий омиллар ҳисобланади:
-
корхоналарнинг кредитни тўлай олиш қобилияти етарли даражада эмаслиги, бу
ҳолатда
кўпинча амалдаги бошқарув тизимининг сифати жиҳатдан талаб даражасида
эмаслиги билан изоҳланади;
-
мамлакатдаги валюта курси сиёсатининг жорий ҳолати. Валюта курси режимининг
талаб ва таклиф асосида курс шаклланишига асосланганлиги;
209
-
мамлакатдаги инфляция даражасининг мақсадли кўрсаткичлар доирасида
бўлишини таъминлаш мақсадида қайта молиялаш ставкасининг ўзгарувчанлиги ва бошқа
ҳуқуқий
-
меъёрий ҳужжатлардаги камчиликлар;
-
тижорат банкларида инвестиция лойиҳаларини кредитлашдаги рисклар
даражасининг юқорилиги;
-
маҳаллий корхоналар томонидан ишлаб чиқарилаётган товар ва хизматларга
бўлган талабнинг етарли даражада эмаслиги
ва бошқалар
.
Бизга маълумки, мамлакатимизда банк рискларини бошқариш амалиёти узоқ
тарихга эга эмас ҳисобланади. Мамлакатимиз мустақилликка
эришгунга қадар аксарият
тижорат банкларининг давлат мулки асосида ташкил қилинганлиги, шунингдек, ўз
фаолиятини асосан давлат корхона ва ташкилотлари билан ҳамкорликда амалга
оширганлиги сабабли банкларда риск муаммоси муҳим тарзда юзага келмаган. Замонавий
банк мустақил банк тизимининг шаклланиши, банк тизимида хусусий ва акциядорлик
тижорат банкларининг ташкил этилиши банклар фаолиятини халқаро миқёсда
интеграциялашувига кенг йўл очиб берди. Бу эса, банк операциялари ва хизматлари
самарадорлигига салбий таъсир этувчи омиллар хусусан, инвестицион лойиҳаларни
молиялаштиришда юзага келадиган банк рисклари омилига алоҳида эътибор қаратиш
заруратини келтириб чиқарди.
Сўнгги йилларда асосий капиталга инвестицияларнинг асосий фондлар турлари
таркиби бўйича таҳлилини кўриб чиқадиган бўлсак
(1-
расм) [
6].
Жадвал
Асосий капиталга инвестицияларнинг асосий фондлар турлари бўйича таркиби
(
млрд. сўм
)
Асосий фондлар
2019 й.
2020 й.
2021 й.
Жами
195927,3
210195,1
239552,6
Турар
-
жой бинолари
20621,9
23200,8
29851,0
Нотурар
-
жой бинолари
33408,1
38172,7
50894,5
Бошқа иншоотлар
23148,7
27039,0
30290,6
Ерни яхшилаш
127,3
285,9
277,1
Машина ва ускуналар, жами
:
107305,8
110493,8
113863,9
Транспорт ускуналари
16588,2
12415,2
14574,5
Ахборот, компьютер ва телекоммуникатция (АКТ)
ускуналари
3194,8
7347,0
5325,6
Бошқа машина ва ускуналар
87522,7
90731,6
93963,8
Бир неча марта маҳсулот берувчи, хайвонлар ресурслари
2418,9
2843,0
3656,8
Бир неча марта маҳсулот берувчи дарахтлар, қишлоқ
хўжалик экин ва кўчатлар
ресурслари
372,0
880,7
838,6
Ноишлаб чиқариш активларга мулк ҳуқуқини бериш билан
боғлиқ харажатлар
198,1
225,0
138,2
Комютер дастурий таъминоти ва маълумотлар базалари
28,7
25,2
98,6
Кўнгилочар, адабий ва бадиий асарларнинг асл нусхалари
3,7
1,6
0,8
Илмий тадқиқотлар ва ишланмалар
5,9
86,5
30,8
Фойдали қазилмалар заҳираларини разведка қилиш ва
баҳолаш
763,7
26,7
96,4
Бошқа интеллектуал мулк маҳсулотлари
330,1
229,0
292,3
210
Статистик маълумотлар таҳлилида
асосий капиталга инвестициялар асосий
фондлар турлари таркиби бўйича машина ва ускуналар етакчилик қилмоқда. Мазкур
асосий инвестиция фонди турида жами молиялаштириш манбалари 2021 йилда 113
863,9 млрд.
сўм ёки аввалги йилларга нисбатан бир неча фоизга ўсган
бўлиб,
унинг
таркиби 2021 йилга нисбатан
:
–
14 574,5 млрд. сўми транспорт ускуналари; –
5 325,6
млрд. сўми ахборот, компьютер ва телекоммуникатция (АКТ) ускуналари; –
93 963,8
млрд. сўми бошқа машина
ва ускуналарга тегишлидир.
Бугунги кунда тижорат банкларининг иқтисодиёт тармоқларига инвестицион
лойиҳаларни
молиялаштириш
фаолиятини
янада
ривожлантириш
ва
самарадорлигини оширишда
,
лойиҳавий молиялаштириш рискларни бошқариш,
мониторинг қилиш ва баҳолашда риск
-
бошқарувидан кенг фойдаланиш мақсадга
мувофиқ ҳисобланади. Риск
-
бошқаруви орқали банклар ўз активлари сифати ва
таркибини, вужудга келиши мумкин бўлган рискларнинг жорий ҳолатини доимий
равишда кузатиб боради ҳамда риск натижасида вужудга келиши мумкин бўлган
йўқотишларнинг олди олиниши таъминланади.
Хулоса қилиб айтганда, инвестицион лойиҳаларини молиялаштиришда рисклар
ва уларни бошқариш механизмларини такомиллаштириш кўп қиррали жараён бўлиб,
ушбу жараённинг самарали йўлга қўйилиши тижорат банклари томонидан
молиялаштирилган лойиҳавий молиялаштириш самарадорлигини таъминлаш, унинг
натижасида тижорат банкларининг фоизли даромадлари даражасини ошириш
имконини беради.
Фойдаланилган адабиётлар
:
1. Ўзбекистон Республикасининг «Инвестициялар ва инвестиция фаолияти тўғрисида»ги ЎРҚ
-
598 қонуни. 25.12.2019 й. ҚҲММБ: 03/19/598/4221
-
сон.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2022 йил 28 январдаги
«
2022-
2026 йилларга
мўлжал
-
ланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги
ПФ
-60-
сон фармони.
ҚҲММБ
:
29.01.2022 й., 06/22/60/0082
-
сон, 18.03.2022 й., 06/22/89/0227
-
сон, 21.04.2022 й.,
06/22/113/0330-
сон
.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019 йил 14 майдаги
«
Ўзбекистон
Республикаси
Инвестиция дастурини шакллантириш ва амалга оширишнинг сифат жиҳатидан янги тизимига
ўтиш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги ПФ
-5717-
сон фармони. ҚҲММБ
:
15.05.2019 й., 06/19/5717/3132
-
сон; 18.08.2020 й., 06/20/6042/1190
-
сон.
4. Narayana A., Mahadeva K. Risk Management in Banking Sector - An Empirical Study / Imperial
Journal of Interdisciplinary Research (IJIR). Vol-2, Issue-8, 2016. P. 1219. ISSN: 2454-1362,
http://www.onlinejournal.in
5
. Абдуллаева Ш.З. Банк рисклари ва кредитлаш.
-
Т.: Молия, 2002.
6.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг расмий веб
-
сайти
https://stat.uz/uz/# (www.stat.uz)
МЕТОДИЧЕСКИЙ АСПЕКТ ХАРАКТЕРИСТИКИ РЫНКА БАНКОВСКИХ УСЛУГ:
ПРОДУКТОВЫЕ ГРАНИЦЫ
А.С. Усманов
-
Главный научный сотрудник в Научно
-
исследовательском центре при ТГЭУ,
д.э.н., профессор Ташкентский филиал
"РЭУ им. Г.В. Плеханова"
При изучении рынка финансовых (банковских) услуг в связи с нарушением
законодательства Республики Узбекистан и иных правовых актов о защите
конкуренции на рынке финансовых услуг его характеристики рекомендуется
определять за период, предшествующий событию (факту), изложенному в заявлении,
