214
Список использованной литературы
1.
Закон Республики Узбекистан «О конкуренции», № ЗРУ
-
319 от 6 января 2012 г.,
2.
Закон Республики Узбекистан «О банках и банковской деятельности», № ЗРУ
-
580 от 5 ноября 2019 г.,
3.
Абдулазизова
Ў
. Development of competition in the financial services market of
Uzbekistan //Journal of Management Value & Ethics (India), Special issue. Sept.-Oct. 21 Vol. 11
No. 04 SJIF 7.201 & GIF 0.626. ISSN-2249-9512.
–
P. 139-144.
–
2021.
4.
Абдулазизова Ў. Развитие межотраслевой конкуренции на рынке финансовых
услуг как механизм социально
-
экономического развития страны //XI Форум
экономистов Узбекистана. –
2019.
ЎЗБЕКИСТОНДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ИНВЕСТИЦИОН ФАОЛИЯТИНИНГ
ЭКОНОМЕТРИК ТАҲЛИЛИ
Ачилов Уйғунжон Улуғбекович
-
Тошкент молия институти мустақил изланувчиси
Тижорат банкларининг мақсади ўз номидан маълумки, мақсади фойда олишга
қаратилган
тижорий фаолиятни амалга ошириш ва шу асосда максимал
самарадорликка эришишдир. Тижорат банклари фаолиятини ташкил этилиши
мамлакатдага амалдаги қонунчилик талаблари ва мезонлари асосида ташкил этилади
ҳамда қонунчиликда амалга оширилиши рухсат берилган тижорий фаолиятни амалга
оширади.
Инвестицион фаолият тижорат банкларининг кредитлашдан кейинги энг йирик
фаолиятидир. Мазкур фаолиятнинг ўрни ва аҳамияти ҳам макроиқтисодий,
ҳам
микроиқтисодий нуқтаи назардан кундан кунга ортиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан
мазкур фаолиятнинг ривожланиши ва тараққиётини ўрганиш, унинг келгусидаги
истиқболини тадқиқ этиш ҳозирги кунда долзарб аҳамият касб этишини
тадқиқотимизнинг юқоридаги боб ва параграфларида эътироф этиб ўтдик.
Тадқиқотимизнинг мазкур қисмида Ўзбекистондаги тижорат банкларининг
инвестицион фаолиятининг эконометрик таҳлилини амалга оширамиз ҳамда
моделини кўриб ўтамиз. Тадқиқотимизда Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган 18 та
тижорат банкининг статистик маълумотлари асосида амалга оширамиз
134
.
Таҳлилда тижорат банкларининг инвестицион фаолияти натижалари сифатида
уларнинг қимматли қоғозлар портфели ҳамда амалга оширилган репо
операцияларининг жами суммасининг йиғиндиларининг жамиси
олинган. 1
-
иловада
келтирилмаган тижорат банкларида репо операциялари амалга оширилмаганлиги,
қимматли
қоғозлар портфели мавжуд эмаслиги ёки салмоғи жуда камлиги сабабли
таҳлил учун олинмади.
Таҳлилимизнинг дастлабки қисмида иловада келтирилган маълумотлардан
моделлаштиришни амалга ошириш учун яроқли бўлган кўрсаткичларни танлаб
оламиз. Амалга оширадиган таҳлилимизда натижавий белги сифатида тижорат
банкларининг жами инвестицион фаолият кўрсаткичларини оламиз. Жами
инвестицион фаолият кўрсаткичлари қимматли қоғозлар портфели ва амалга
оширилган РЕПО амалиётлари жамиси эканлигини юқорида айтиб ўтдик. Мазкур
кўрсаткичнинг ўзгаришига бошқа омилларнинг таъсири қанчалик даражада кучли ёки
кучсиз эканлигини аниқлаш мақсадида корреляцион таҳлилни амалга оширамиз
.
134
https://cbu.uz/oz/statistics/buleten/?arFilter_DATE_ACTIVE_FROM_1=&arFilter_DATE_ACTIVE_FROM_2=&arFilter_ff%5
BSECTION_ID%5D=3665&year=2023&month=01&set_filter=&set_filter=Y
215
Корреляция коъэффициенти бирор омилнинг бошқа бир омилнинг ўзгаришига
қанчалик
даражада таъсир кўрсатишини ифодаловчи муҳим кўрсаткич ҳисобланиб, у
-
1 ва 1 оралиғида ўзгаради. Агар кўрсаткич 0 ва 1 оралиғида бўлса, омил белги
натижавий белги ўзгаришига тўғри,
-
1 ва 0 оралиғида бўлса, омил белги натижавий
белги ўзгаришига тескари таъсир кўрсатишини ифодалайди. Коррелция
коэффициенти қанчалик 1 ёки
-
1 яқин бўлса, боғлиқлиқ шу даражада кучли бўлади.
Таҳлилларни давом эттириш учун омилларни танлашда коррелция
коэффициентининг
0,7 дан юқори ёки
-
0,7 дан кичикларини танлаб олишимиз зарур, чунки мазкур ҳолда
омиллар натижавий белгига кучли таъсир кўрсатаётганлигини ифодалайди.
135
Омиллар орасидан энг кучли боғлиқликка эга бўлганларини ажратиб 1
-
жадвалда
тасвирлаймиз.
1-
жадвал
Ўзбекистонда тижорат банклари инвестицион фаолиятига таъсир
этувчи омилларнинг корреляция матрицаси
Банк
хизматлари
марказлари
сони
(БХМС)
Пластик
карта
сони
(ПКС)
Терми
-
нал
сони
(ТС)
Миллий
валю
-
тадаги
депозитлар
(МВД)
Юридик шахслар
депозитлари
(миллий
валютадаги)
(ЮШМВД)
Жами
инвести
цион
фаолият
(ЖИФ)
Кўрсаткичлар
1,0000
0,4545
0,7020 0,3862
0,5227
0,7898
Банк хизматлари
марказлари
сони
(БХМС)
1,0000
0,8651 0,9163
0,6804
0,6909
Пластик
карта
сони
(ПКС)
1,0000 0,8390
0,7383
0,8025
Терминал
сони
(ТС)
1,0000
0,8297
0,6692
Миллий
валютадаги
депозитлар
(МВД)
1,0000
0,7828
Юридик шахслар
депозитлари
(миллий
валютадаги)
(ЮШМВД)
1,0000
Жами
инвестицион
фаолият
(ЖИФ)
Изох:
ҳисоб
-
китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Жадвалдан кўринадики, инвестицион фаолият (ЖИФ) билан энг кучли
корреляцияга терминал сони
(ТС) (0,8025) эгадир. Ундан кейин мос равишда банк
хизматлари марказлари сони (БХМС) (0,7898), миллий валютадаги юридик шахслар
депозитлари (ЮШМВД) (0,7828) ҳажмлари боғлангандир. Мазкур уч омилнинг
инвестицион фаолият билан боғлиқлик даражаси кучлидир. Пластик карта сони (ПКС)
ва миллий валютадаги депозитлар (МВД) суммасининг инвестицион фаолият билан
боғлиқлик кўрсаткичлари етарли даражада кучи ва аҳамиятлилиги нуқтаи назардан
уларни ҳам таҳлил учун қўллашни мақсадга мувофиқ деб ҳисобладик. Мазкур
135
Safaralievich M. B., Ulugbekovich A. U. FACTORS OF DEVELOPMENT PENSION PROVISION SYSTEM IN UZBEKISTAN
//Journal of Contemporary Issues in Business and Government Vol.
–
2021.
–
Т
. 27.
–
№.
4..
216
омилларнинг барчаси инвестицион фаолиятга натижалари ўзгаришларига тўғри
таъсир кўрсатади.
Таҳлилнинг навбатдаги қисмида танланган кўрсаткичларнинг тасвирий
статистикаси таҳлилини кўриб ўтамиз.
2-
жадвал
2020 йилнинг декабр ойи ҳолатига Ўзбекистонда тижорат банклари
фаолиятиниинг айрим кўрсаткичларининг тасвирий статистикаси
Изох:
ҳисоб
-
китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Маълумотларнинг
тасвирий
статитикасидан
кўринадики,
мазкур
тадқиқотимизда кузатувлар сони (тижорат банклари сони) 18 тани ташкил қилади.
ЖИФ нинг энг паст миқдори 10, энг юқори миқдори 2844,8 ни ташкил этгани ҳолда,
банк хизматлари марказлари сони (БХМС) нинг минимуми 2 тани, максимуми 244 тани
ташкил этган. Пластик карталарининг (ПКС) минимум сони 34513 тани, максимум
сони эса 3714964 тани ташкил этган. Терминалларнинг (ТС) минимум сони 187 тани,
максимум сони эса 48742 тани ташкил этган. Миллий валютадаги депозитлар
(МВД)нинг минимум ҳажми 136,9 ни максимум ҳажми эса 8759,3 ни ташкил этган.
Таҳлилнинг мазкур босқичида танлаб олинган омилларининг инвестицион
фаолият натижаларига таъсирини ифодаловчи моделлаштиришни амалга оширамиз.
Моделлаштиришда кўрсаткичларнинг статистик жиҳатдан аҳамиятлилигини
таъминлаш
мақсадида
барча
кўрсаткичларнинг
натурал
логарифмланган
қийматларидан
фойдаланамиз
136
.
3-
жадвалда акс этган моделимизда гетероскедастиклик бартараф этилди.
Моделнинг индуктив таҳлили. Моделда Фишер
-
Снедекор F
-
критерийсининг
қиймати
0,05 дан кичик, шунинг учун модел статистик жиҳатдан аҳамиятли. Олинган
мустақил ўзгарувчилар (Ln_ ЮШМВД ва Ln_ ПКС)нинг статисик жиҳатдан
аҳамиятлилиги Стюдентнинг t
-
критерийси
137
бўйича текширилганда 0,05 дан
кичиклиги ва статистик жиҳатдан аҳамиятлилиги тасдиқланди. Демак мазкур модел
индуктив таҳлил бўйича қўллаш учун яроқли.
Моделнинг интерпретацион таҳлили.
Ln_ЖИФ = −7,88733+0,908293Ln_ ЮШМВД +0,511356Ln_ ПКС +е (1)
Бу ерда:
136
Namozov O., Ochilov U. ECONOMETRIC ANALYSIS OF INVESTMENT IN THE NATIONAL ECONOMY //International Finance
and Accounting.
–
2021.
–
Т
. 2021.
–
№. 3. –
С
. 21.
137
Mamatov B. S., Achilov U. U. Strengthening Financial Stability of the Off-budget Pension Fund.
–
2015.
Кўрсаткич
Ўртача
Медиана
Минимум
Максимум
ЖИФ
588,55
343,30
10,000
2844,8
БХМС
65,812
41,000
2,0000
244,00
ПКС
1088779
715894
34513
3714964
ТС
16829,0
13720,0
187,00
48742,0
МВД
3114,8
2569,8
136,90
8759,3
ЮШМВД
2034,0
1971,2
113,50
4497,5
Кўрсаткич
Стандарт четланиш
Вариация
Асимметрия
Эксцесс
ЖИФ
685,16
1,1641
2,0947
4,5664
БХМС
67,580
1,0269
1,5377
1,2613
ПКС
1,0767e+006
0,98889
1,2278
0,34562
ТС
12949,
0,76943
0,92110
0,075195
МВД
2262,4
0,726 34
1,0420
0,31560
ЮШМВД
1192,9
0,58647
0,52730
-0,48222
217
Ln_ЖИФ –
Жами инвестицион фаолиятнинг натурал логарифмланган қиймати;
Ln_ЮШМВД–Юридик шахсларнинг миллий валютадаги депозитларининг
натурал
логарифмланган қиймати;
Ln_
ПКС–пластик карталар сонининг натурал логарифмланган қиймати;
е –
ҳисобга
олинмаган омиллар.
3-
жадвал
Ўзбекистонда тижорат банклари томонидан очилган пластик карталар сони
(ПКС) ва юридик шахслар миллий валютадаги депозитлари (ЮШМВД) ҳажми
ўзгаришларининг тижорат банклари инвестицион фаолияти (ЖИФ)га
таъсирининг регрессия тенгламаси, гетероскедастиклик бартараф этилган
(боғлиқ ўзгарувчи Ln_ЖИФ)
Омиллар
Коэффициент
Стандарт
хатолик
t-
статистика
P-
қиймат
Ишончлилик
даражаси
const
−
7,88733
1,86016
−
4,240
0,0007
***
Ln_
ЮШМВД
0,908293
0,317244
2,863
0,0118
**
Ln_
ПКС
0,511356
0,231616
2,208
0,0432
**
Квадрат четланишлар йиғиндиси
5,672717
Моделнинг
стандарт
хатолиги
1,596076
R-
квадрат
0,817982
Мослашган
R-
квадрат
0,793713
F-
статистика
(4, 34)
33,70470
Р
-
қиймат (F)
2,82e-06
Логорифмик ҳақиқатга яқинлиги
−
32,31586
Акаике мезони
70,63172
Шварц
мезони
73,30284
Ханна
-
Куин
мезони
71,00003
Изох:
ҳисоб
-
китоблар Гретл дастурий мажмуасида ҳисоблаб чиқилди.
Тузилган тенгламанинг детерминация коэффициенти 0,7937 га тенг бўлиб, ҳосил
қилинган
модел орқали тижорат банклари инвестицион фаолиятининг 79,37 фоизини
тушунтириш мумкин. Корреляция коэффициентига мос равишда, моделнинг мустақил
ўзгарувчилари тўғри боғланишда.
Ln_ЮШМВДнинг олдида турган коэффициент (0,908293) –
бошқа омиллар
ўзгармас бўлганида, юридик шахсларнинг миллий валютадаги депозитларининг 1
(бир) фоизга кўпайиши(камайиши), тижорат банкларининг инвестицион фаолият
натижаларининг 0,91 фоизга кўпайиши(камайиши)га олиб келади. Ln_ПКС нинг
олдида турган коэффициент (
0,511356
)
–
бошқа омиллар ўзгармас
бўлганида, пластик
карталар сонининг 1 (бир) кўпайиши (камайиши), тижорат банкларининг
инвестицион фаолият натижаларининг 0,51 фоизга кўпайиши (камайиши)га олиб
келишини кўрсатади.
КРЕДИТ РИСКИНИ
БОШҚАРИШ
ВА УНИ ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ
ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИРИ
Ғайбуллаев
Умидиллахон Ҳасан ўғли
-
Ўзбекистон Республикаси Банк
-
молия академияси
КБИ 21
-
02 гуруҳи тингловчиси
Ўзбекистонда бозор муносабатлари тамойилларининг амал қилиши тижорат
банкларидан ўз фаолиятлари билан боғлиқ рискларни бошқа хўжалик субекларига
нисбатан кўпроқ ўрганишларини талаб этади. Чунки, тижорат банклари ўз фаолияти
билан бир томондан, ўз акциядорлари, ўз маблағларини ишониб топширган ва банк
хизматларидан фойдаланаётган мижозлар олдида мажбуриятга эгадирлар. Банк
тизимининг самарали ишлашида, иқтисодиётнинг муҳим тармоқлари бўлган тижорат
банклари, иқтисодиётимизни янада ривожлантириш ва юксалтиришга хизмат қилади.