220
TIJORAT BANKLARINING MOLIYA BOZORIDAGI INVESTITSION OPERATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
Sattorova Nasiba G`anijon qizi -
TDIU
, “Bank ishi va investitsiyalar”
kafedrasi o`qituvchisi
Sabirov Asqar Alisherovich -
Korporativ boshqaruv fakulteti
МBDA
-01-1 guruh, 2-kurs magistri
Respublikamizning moliyaviy-iqtisodiy barqaroroligi ko`p jihatdan bank tizimiga va
uning samarali faoliyat yuritishiga bogliq. Bugungi kunda xalqari bank amaliyoti jahom
miqyosida moliya bozoridagi katta raqobat va inqiroz ta`siri sharoitida amalga
oshrilayotganligi hammamizga ma`lum.
Xalqaro amaliyotda tijorat banklarining faoliyati banklararo raqobat asnosida tashkil
etilgan bo`lib, bu esa o`z navbatida banklardan o`z faoliyatida zamonaviy usullar va uslublar,
yangi innovatsion texnologiyalarini qo`llashni, shuningdek, banklarni o`z faoliyatini isloh
qilishni taqazo etadi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar negizida milliy iqtisodiyotni isloh qilish,
tashqi savdo munosabatlarini, soliq va moliya siyosatini, shuningdek, bank operatsiyalarini
liberallashtirilishi orqali banklar va bank mijozlariga keng qulaylik va imkoniyatlar yaratilda.
Bu o`rinda, O`zbekiston Respublikasi Prezidentin
ing 2022 yil 28 yanvardagi “2022
-2026
yillarga mo`ljallangan Yangi O`zbekistonning taraqqiyot strateguyasi to`g`risida”
140
PF-60-
sonli farmonining bilan “Harakatlar strategiyasidan –
Taraqqiyot strategiyasi sari” tamoyili
asosida Yangi O`zbekistonni rivojlantirishning ettita ustuvor yo`nalishi davlat dasturi asosida
tasdiqlandi. Etti ustuvor yo`nalishning uchinchisi “Milliy i
qtisidiyotni jadal rivojlantinish va
yuqori o`sish sur`atlarini ta`minlash” deb nomlangan bo`lib, unda bir qancha maqsad va
alohida vazifalar belgilab berilda. Farmonga ko`ra mamlakatimizda kapital harakatini
bosqichma-bosqich erkinlashtirish choralarini ko`rish alohida vazifa sifatida belgilandi, bu
o`rinda:
-
moliya bozoriga xorijiy kapital oqimlarini o`rta va uzoq muddatga jalb qilish orqali
mamalakatimiz iqtisodiyotiga uzoq muddatli investitsiya kiritilishini ta`minlash,
investorlarga qulay investitsiya muhitini yaratish,
-
davlat qimmatli qog`ozlarini norezidentlar tomonidan xarid qilishga ruxsat berish
asnosida xorijiy investorlar oqimini jalb qilish, xorijiy investorlar ishtirokidagi
qo`shma korxonalar tashkil etish,
-
korporativ qimmatli qog`ozlar bozorida likvidlikni oshirish bilan bir qatorda turli mulk
shaklidagi korxonalar va ularning tovarlariga bo`lgan qizqqishni orttirish, bu bilan
mamlakatimiz moliya bozoriga xorijiy investorlar qiziqishini ortishiga erishish,
-
davlat ulushi mavjud korxonalarda xususiylashtirish jarayonlariga xorijiy investorlar
va xalqaro moliya institutlarini jalb qilish orqali davlat ulushi mavjud korxonalarni
transformatsiya qilinishiga erishish,
-
rezidentlar tomonidan chet mamlakatlarda aktivlarni sotib olish orqali milliy ishlab
chiqaruvchi, xizmat ko`rsatuvchi korxona va tashkilotlarni xorijiy davlatlarga sarmoya
kiritishlarini rag`batlantirish,
-
kapital bozori infratuzilmasini rivojlantirish, bunda mavjud bozorni zamonaviy
axborot kommunikasion texnologiyalar yordamida yanada faoliyatini kengaytirish,
140
Mirziyoev Sh.M.
“2022
-2026 yillarga mo`ljallangan Yangi O`zbekistonning taraqqiyot strateguyasi to`g`risida
” PF
-60-sonli
Farmoni Lex.uz sayti.
221
-
davlat qimmatli qog`ozlari bozorini rivojlantirish, moliyaviy savodxonlikni hamda
kapital bozori ishtirokchilarining malakasini oshirish, xorijiy davlatlar moliya bozorlari
va ishtirokchilari faoliyatini o`rganish, tajriba almashish,
-
“Asakabank”ni xorijiy ekspertlarni jalb qilgan holda transformatsiya qilish va
xususiylashtirish dasturini ishlab chiqish va tasdiqlash, “Xalq banki”, “Qishloq qurilish
bank” “Mikrokreditbank”, “Agro bank”, “O`zmilliybank”ning aksiyalarini 2023
-yilga
qadar fond birjasi orqali ommaviy joylashtirish,
-
bank-moliya tizimlarida zamonaviy moliyaviy xizmatlar, operatsiyalar va
texnologiyalarni (fintex) hamda naqd pulsiz to`lovlarni rivojlantirish dasturini ishlab
chiqish,
-
banklar tomonidan ko`rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarni kiberxavfsizlikni ta`minlash,
banklar tomonidan o`z mijozlariga qulay, muhimi xavfsiz operatsiyalar o`tkazishni
yo`lga qo`yish,
-
aholining keng qatlami tomonidan naqd pulsiz to`lovlarni amalga oshirish uchun qulay
sharoitlarni yaratish, barcha turdagi xizmatlari uchun to`lovlarni naqd pulsiz shaklda
amalga oshirish imkoniyatini tashkil etish orqali bank tizimida moliyaviy barqarorlikni
ta`minlash asnosida bank operatsiyalarini rivojlantirish va takomillashtirilishida
mukammal poydevor yaratadi.
Ma`lumki, tijorat banklarining asosiy maqsadi - bu mijozlarga sifatli, qulay bank
operatsiyalari orqali bank xizmatlarini ko`rsatish bilan bir qatorda
–
bank foydasini
shakillantirish bo`lib hisoblanadi. Bu borada tijorat banklarining aktivlarini to`g`ri va
ishonchli soha yoki tarmoq yo`nalishiga joylashtirish orqali, bank aktivlari - bank daromadini
shakillantiradi. Shu bilan birga riskka tortilgan aktivlar bo`yicha yo`qotish xavfini pasayishiga
hamda foydani maksimallashtirish orqali bank likvidligini oshishiga olib keladi.
Banklar qimmatli qog`ozlarga investitsiya kiritish bilan nafaqat o`z daromadini
oshishiga, balki ishlab chiqaruvchi korxona va tashkilotlar faoliyat ko`lamini kengayishiga,
ishlab chiqarish xajmini oshishiga, qo`shimcha bo`sh ish o`rinlarini vujudga kelishiga, eksport-
import operatsiyalar salmog`ini mamlakat va xorijiy davlatlar miqyosida o`sishiga, yangi
texnika va texnologiyalar kirib kelishiga turtki bo`lib xizmat qiladi.
Qimmatli qog`ozlar bilan investitsion operatsiyalar ko`lamini kengaytirishda boshqacha
aytganda banklar tomonidan qimmatli qog`ozlarga investitsiya kiritishda, tijorat banki
tomonidan moliyaviy mablag` yo`naltirilayotgan korxonaning faoliyat turi, xizmat ko`rsatish
sohasi yoki tarmoq yo`nalishini chuqur tahlil qilish, korxonaning so`nggi yillar davomidagi
moliyaviy ko`rsatkichlarini amaliy o`rganish, ishlab chiqarish xajmi, ko`lami, mazkur korxona
tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar yoki mahsulotning ichki va tashqi bozordagi o`rni,
shuningdek, korxona hamkorlari to`g`risidagi ma`lumotlarni aniqlash muhim bo`lib
hisoblanadi. Negaki, bu kabi ma`lumotlar to`liq o`rganmagan holda moliyaviy faoliyat
natijalari tahlilini amalga oshrmagan holda investitsiya kiritish, bank aktivlari riskini
ortishiga, mazkur jarayondan ko`zlangan maqsadga erishimasligi, pirovardida bank
daromadini pasayishiga, o`z o`rnida bank likvidligini pasayishiga, tushishiga ham olib kelishi
mumkin. Tijorat banki likvidligini pasayishi mijoz va bank o`rtasidagi munosabatlar ko`lamiga
ham jiddiy tasir qilmay qolmaydi. Shuni alohida qayd etib o`tish lozimki, bank likvidligini
pasayishi mijozlarning bankka bo`lgan ishonchini kamayishiga, ayrim ko`lami jihatidan yirik
bo`lib hisoblangan investitsion operatsiyalar natijasi esa, tijorat banki moliyaviy jihatdan
zaiflashishiga, to`lovga layoqatsiz bo`lib qolishiga olib kelishi mumkin.
Bu o`rinda mamalakatimizda faoliyat olib borayotgan AT “Asakabank” tomonidan bank
aktiv operatsiyalarida qimmatli qog`ozlar va ularga qilingan investitsiyalarning ulushni
141
ko`rib o`tamiz.
222
AT "Asakabank"ning 2019-2022 yillardagi aktivlari tarkibida qimmatli
qog`ozlar va investisiyalarning o`rni
№
Aktivlar
2019 yil
2020 yil
2021 yil
2022 yil
1
Qimmatli
qog`ozlar va
ularga qilingan
investisiyalar
215 398 728
776 426 000
845 089 000
1 196 218 657
0,62
1,71
1,71
2,34
2
Investisiyalar
382 348 038
187 696 000
254 112 000
1 117 491 716
1,10
0,41
0,51
2,18
3
Kredit va lizing
operatsiyalari
26 321 800 862
35 806 386 000
37 695 638 000
35 665 599 472
75,9
79,0
76,3
69,7
4
Jami aktivlar
34 698 117 291 45 314 354 000 49 394 591 000 51 180 350 649
100,0
100,0
100,0
100,0
Jadval ma`lumotlaridan ko`rishimiz mumkinki, AT "Asakabank"ning 2019-2022 yillar
davomida qimmatli qog`ozlar va ularga qilingan investisiyalarga yo`naltirilgan moliyaviy
resurslar hajmi o`sib brogan, ammo jami aktivlarga nisbatan kiritilgan sarmoyaning salmog`i
kam ekanligini ko`rishimiz mumkin. Tijorat banklari faoliyati universal xizmat ko`rsatuvchi
moliya instituti bo`lib hisoblanadi. Banklar tomonidan qimmatli qog`ozlar kiritilgan
investitsiyalar foiz to`lovlari (so`ndirilganch) yoki divedend orqali katta daromad
keltirmasada, ularni fond bozoridagi faol xarakari natijasida bu turdagi qimmatli qog`ozlar
bozor kursini sezilarni o`sishiga, natijada esa bank aktivlari hajmini ortishiga olib keladi. Bu
kabi moliyaviy barqaror ko`rsatkichlarning o`sishi xalqro amaliyotda ko`p kuzatilgan
holatlardir.
Yuqorida qayd etib o`tilgan ma`lumotlarga tayanib xilosa qiladigan bolsak, banklarning
qimmatli qog`ozlar bilan investitsion operatsiyalari bilan bog`liq risklarni to`liq bartaraf etish
mushkul, ammo bu kabi uchrashi mumkin bo`lgan risk turlarini kamaytirish bo`yicha tegishli
choralarni qo`llash zarur bo`lib hisoblanadi. Shu sababli bu kabi risklarni maksimal
kamaytirgan holda banklarning qimmtli qog`ozlar bilan investitsion operatsiyalari orqali
yuqori daromad olish bilan bog`liq tegishli choralaramalga oshirilishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati.
1.
Mirziyoev Sh.M.
“2022
-2026 yillarga mo`ljallangan Yangi O`zbekistonning taraqqiyot
strateguyasi to`g`risida” PF
-60-sonli Farmoni Lex.uz sayti.
2.
sayti ma`lumotlari.
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА АКТИВ ВА ПАССИВ ОПЕРАЦИЯЛАРНИНГ
GAP
ТАҲЛИЛИ
М.Б. Мўминова
-
ТДИУ, “Банк иши ва инвестициялар”
кафедраси доценти, DSc.
Мамлакат иқтисодиёти кўп жиҳатдан банк секторига боғлиқ бўлиб,
иқтисодиётини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда банкдан
мижозларнинг умидлари ортиб бормоқда. Шу сабабли банк хизматлари мижозларга
йўналтирилганлиги ва иш фаолиятини доимий равишда ривожлантириш амалга
оширилаётганлигини кўришимиз мумкин.
Бу борада иқтисодчи олим Е.В.Велик "... актив ва пассивларни бошқаришнинг
асосий мақсади кредит муассасасининг тўлов қобилияти
ва ликвидлигини
таъминлашда киритилган капиталдан қисқа ва узоқ муддатда максимал даражада
