243
Currently, the fight against corruption is in the center of attention of the public of all
countries because illegal relations in society are becoming a very dangerous area. According
to scientists, corruption is a manifestation of the hidden economy. According to research
conducted at the William Davidson Institute, it is shown that widespread corruption causes
businesses to turn to the underground economy. The report "World Development Report"
prepared by the World Bank emphasizes that corruption is characterized by a decrease in
economic growth rates and a low level of income per capita. Therefore, when international
financial organizations allocate loans to developing countries, the government of these
countries is required to create a special structure to fight corruption. However, according to
the research of Transparency International, it is noted that less results are obtained. John
Gitongo, the chairman of Transparency, notes that many of these structures have become
"orphans" due to conflicts with the parliament or the judiciary on the issue of corruption, and
there are cases of non-partisanship of this structure.
The Convention clearly states that states themselves are responsible for eliminating
corruption. The convention offers them a comprehensive package of standards that all
countries can use to strengthen their governance regimes and anti-corruption institutions.
According to it, governments are obliged to return funds under their jurisdiction and illegally
obtained through corruption to the countries from which they were stolen. It allows solving
the pressing problems facing many developing countries whose corrupt elites have
misappropriated billions of dollars badly needed by the new governments to repair the socio-
economic damage inflicted on their countries.
Electronic resources
1. www.stat.uz official website of the State Statistics Committee of the Republic of Uzbekistan.
2. www.mf.uz is the official website of the Ministry of Finance of the Republic of Uzbekistan.
3. www.cbu.uz - the official website of the Central Bank of the Republic of Uzbekistan.
4. http://banks.eu/news/info/708/
5. www.worldtax.org,
6. www.worldwidetax. com
МОЛИЯ СЕКТОРИДА ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР БОЗОРИНИНГ
ЗАМОНАВИЙ ҲОЛАТИ
Саидов Расулбек Болтабаевич
-
Тошкент Молия институти доценти, и.ф.н.
Молиявий секторнинг тараққий этишида қимматли қоғозлар бозори муҳим
аҳамият касб этади. Қимматли қоғозлар бозори савдо капиталининг ривожланиши
билан пайдо бўлиб, давлатнинг миллий анъаналари ва удумлари билан уйғунлашиб
уларнинг ташкилий моделларининг вужудга келишига шароит яратди. Миллий
қимматли
қоғозлар бозорининг ривожланиши даражаси эса қимматли қоғозлар
савдосининг
оммавий тан олиниши билан изоҳлаш мумкин. Республикамиз молиявий
секторида қимматли қоғозлар бозори инструментлари турларининг камлиги
инвесторлар томонидан уларни танлаш имкониятини чеклаб қўймоқда. Шунингдек,
бугунги кунда иқтисодиётнинг молиявий секторида эмитентлар ўртасида тижорат
банкларнинг яққол монопол ҳолатда эканлигини инобатга олсак, улар ўртасида
рақобатнинг мавжуд эмаслигини кузатишимиз мумкин. Улар акцияларига эгалик
қилаётган
акциядорлик жамиятлари ўртасида эркин бозор механизмининг етарли
даражада ишламаётганлиги молиявий секторда қимматли қоғозлар бозорининг талаб
даражасида ривожланишига тўсқинлик қилмоқда.
244
Мамлакатимизда мустақиллик йилларида асосий эътибор реал секторни
ривожлантиришга қаратилганлиги сабабли, иқтисодиётнинг тармоқ ва соҳалари
ишлаб чиқаришни модернизациялаш, шунингдек, бошқа молиявий ресурсларига
бўлган эҳтиёжини реал инвестиция шаклида давлат бюджети, банк кредити ва
хорижий инвестициялар орқали давлат инвестиция дастури доирасида ўзлаштириб
келмоқда. Молия сектори тараққий
этган давлатлар хўжалик юритувчи субъектлар эса
бундай эҳтиёжини асосан фонд (қимматли қоғозлар) бозори инструментларининг
савдоси, яъни молиявий инвестициялар орқали жалб қилиб келмоқда. Инвестициялаш
нуқтаи
-
назаридан молия (фонд) бозорининг асосий функцияси вақтинча бўш
капитални жалб этиш, тўплаш ва турли манбалардан жамғариш ҳамда иқтисодиётда
самарали тақсимлаш ва фойдаланишдан иборат. Инвестицияларнинг қўйилиш
объекти шаклини У.Шарпнинг куйидаги таърифи орқали ҳам ифодалаш мумкин: «Реал
инвестициялар (real investments) асосан моддий активларга (ер, ускуналар, заводлар)
қилинган инвестициялардир. Молиявий инвестициялар (financial investments)
-
бу
коғозда битилган шартномалардир. Буларга оддий акциялар ва облигациялар киради.
Инвестицияларнинг бу икки шакли бир
-
бири билан рақобатлашувчи эмас, балки бир
-
бирини тўлдирувчидир»
154
-
дейилган. Шу сабабли, мамлакатимиз молиявий сектори,
жумладан фонд бозорининг ҳолатини баҳолаш учун аввалом бор иқтисодиётдаги
ўрнига баҳо бериш лозим.
Кўплаб фонд бозори тараққий
этган давлатлардан фарқли равишда,
мамлакатимиз фонд бозори фақат акция ва облигациялар савдоси билан чегараланиб
қолган. Ваҳоланки, “МДХ давлатларидан ривожланиш даражаси яқин бўлган, ҳамда
Ўзбекистон амалиётида эталон сифатида қўллаш учун мос келадиган Қозоғистон
аҳолининг кенг қатламлари ўртасида маблағларни жалб қилишда рақобат муҳитини
юзага келтирган. Фақат фонд бозори орқали инвестициялаш борасида Қозоғистон
Республикаси Марказий банки бошқарувида бўлган пенсия фонди портфели активлари
таркибини
диверсификация қилиш учун таклиф қилинадиган 17 та молиявий
инструментдан фойдаланиш мумкинлигини кузатишимиз мумкин”
155
.
Бугунги кунга келиб, Ўзбекистон молиявий секторида акциядорлик
жамиятларининг сони камлиги ҳам, улар томонидан муомалага чиқариладиган
акциялар сонига таъсир этмоқда 2022 йил 26 ноябр ҳолатига кўра, Ўзбекистон
Республикасида акциядорлик жамиятлари умумий сони
631
та ташкил этган.
Эмитентлар томонидан эмиссия қилинган акциялар сони 13,3 трлн.
дона бўлиб энг
юқори улуши банк секторига тўғри келади. 2022 йил 2 ярим йил давомида
акциядорлик жамиятлари томонидан чиқарилган қимматли қоғозларнинг жами
миқдори 12,8 трлн.
сўм ёки сони 2,2 трлн.
донани ташкил этади.
Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида 2022 йилнинг 2 ярим йиллигида савдо
айланмасининг умумий ҳажми жами
12,6458
трлн.
сўмни ташкил қилди ва битимлар
ҳажмининг 73 фоизи,
қимматли қоғозларнинг уюшмаган бозорига, 26 фоизи фонд
биржасига ва 1 фоизи “Элсис савдо”АЖ улушига тўғри келган. Битимлар сони бўйича
умумий бозор айланмаси 46 293 тага етиб, 351,5 млрд.
дона қимматли қоғозлар билан
битимлар амалга оширилган
156
.
Мамлакатимиз молия секторида ҳисоби юритилаётган қимматли қоғозлар
тўғрисидаги таҳлилларга таяниб шуни таъкидлаш мумкинки,
муомалага чиқарилган
қимматли қоғозлар ҳажми бўйича яққол етакчи тижорат банклари ҳисобланади.
Қимматли
қоғозлар бозорида тижорат банкларининг фаоллигини ҳукумат томонидан
уларнинг
молиявий
барқарорлигини
ошириш,
капиталлашув
даражасини
154
Шарп У., Александер Г., Бейли Дж. Инвестиции: Пер. с англ.
-
М.: ИНФРА
-
М, 1997.
155
Султанов М.. Пенсия фонди портфели активларини молиявий инструментлар ёрдамида диверсификациялаш
хусусиятлари.“Иқтисодиёт ва таълим” илмий журнали. 2020 йил №2.
156
https://uzse.uz/
245
мустаҳкамлашга қаратилган ҳукумат қарорларининг амалга оширилиши натижасида
юзага келган. Суғурта компанияларининг қимматли қоғозлар бозорида нисбатан
фаоллиги ошаётган бўлса, жаҳон молия бозорида тенгсиз ва жозибадор хисобланган
инвестиция фондлари Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида ўз мавқеини йўқотиб
бормоқда.
Тадқиқот давомида олинган натижалар шундан далолат берадики, молиявий
секторни ривожлантириш учун фонд бозорини, унинг савдолари орқали
фаоллаштириш зарур. Бунинг учун эса:
1.
Аҳоли молиявий саводхонлигини ошириш орқали
Ўзбекистонда фонд бозори
инструментлари ёрдамида пул маблағлари харакатини фаоллаштириш зарур;
2.
Амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатлар суғурта компанияларининг ҳам
иқтисодиётдаги ролини оширишга қаратилиши, ҳамда молиявий секторнинг
профессионал, ўта
зарур, фойдали, шу билан бирга энг салмоқли қатнашчиларидан
бири бўлишига эришиш зарур;
3.
Дунё фонд бозорларида фуқаролар учун жозибадор ҳисобланган инвестиция
фондларининг Ўзбекистонда ҳам фаоллигини ошириш зарур. Шу орқали нафақат
иқтисодиёт таркибида молиявий секторнинг улуши ошади, балки капитал (фонд)
бозорини ривожлантиришга ҳам эришиш мумкин.
UY XO‘JALIKLARI DAROMADLARIGA SOLIQNING TA’SIRI
Xojiyev Jaxongir Dushabayevich
–
TDIU, Moliya kafedrasi, dots. v.b.
Respublikamizda uy xo‘jaliklarining daromadi muhim iqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi,
chunki u uy xo‘jaligining iste’mol ko‘lamini va uning jamg‘arma va investisiyalar nuqtai
nazaridan kelajakda kechiktirilishini belgilaydi. Uy xo‘jaliklari daromadlari miqdoriga ko‘plab
omillar ta’sir qiladi va bu omillardan biri soliqqa tortish tizimidir.
Soliqlarning nafaqat aholi daromadlari uchun, balki ularning daromadlar tengsizligini
ta’minlashda milliy iqtisodiyot uchun muhimligini hisobga olgan holda, aholi daroma
dlari
tarkibi xususan, soliq solish soliq tizimining aholi daromadlar shakllanishiga ta’sirini baholash
muhim hisoblanadi. Bunda uy xo‘jaliklarining pul daromadlari tarkibini o‘zgarishi va aholi
daromadlarini tartibga solish mamlakatda amalga oshirilgan soliq islohotlarida aholi
daromadlarini soliq tortish tizimini takomillashtirish jumladan, samarali soliq stavkalari joriy
qilinishi bilan belgilanadi. Shu ma’noda, har bir uy xo‘jaligi ijtimoiy
-iqtisodiy kategoriya
sifatida yoki ularning umumiyligi, iqtisod
iyotda uy xo‘jaligi sohasini tashkil etuvchi, mehnat
birliklarining yuqori unumdorligi, keng ko‘lamli iste’mol va faoliyat hajmining oshishi tufayli
kamida uchta yo‘nalishda sezilarli iqtisodiy o‘sishga egadir[1].
Fikrimizcha, bunday jarayonlarda uy xo‘ja
ligining tasarrufidagi daromad miqdori
muhim o‘rin tutadi. Chunki, shaxsiy iste’moldagi tovar va xizmatlar tarkibi hamda miqdori,
jamg‘arma normasi yoki investision faolligi ko‘p jihatdan soliqlar to‘langandan keyingi aholi
ixtiyoridagi real daromad summas
iga bevosita bog‘liqdir. Bu, bir tomondan, mamlakatdagi
ijtimoiy-
iqtisodiy sharoit va, xususan, soliq va ijtimoiy sug‘urta yukining funksiyasidir. O‘z
navbatida, iqtisodiy siyosatning quyidagi beshta asosiy masalasini muhokamasi muhim
hisoblanadi: daromad
solig‘ining daromad taqsimotiga ta’siri, iste’mol va daromadni soliqqa
tortishda tabaqalashtirilgan soliq stavkasini qo‘llash, inson va jismoniy kapitalni soliqqa
tortish, inflyasiyaning iqtisodiyotning kapital intensivligiga ta’siri va jamg‘arma normasi
yetarli darajadaligi yoki yuqoriligi haqida munozaralar[2].
Xususiy jamg‘arma normasi soliqlardan to‘langandan keyingi real daromad stavkasiga
sezgir bo‘lgan iqtisodiyotda yoki davlat sektorining daromad hisobiga sarmoya kiritishga
bo‘lgan marjinal moyilligi xususiy sektorning xususiy daromad hisobiga tejashga bo‘lgan
