245
мустаҳкамлашга қаратилган ҳукумат қарорларининг амалга оширилиши натижасида
юзага келган. Суғурта компанияларининг қимматли қоғозлар бозорида нисбатан
фаоллиги ошаётган бўлса, жаҳон молия бозорида тенгсиз ва жозибадор хисобланган
инвестиция фондлари Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида ўз мавқеини йўқотиб
бормоқда.
Тадқиқот давомида олинган натижалар шундан далолат берадики, молиявий
секторни ривожлантириш учун фонд бозорини, унинг савдолари орқали
фаоллаштириш зарур. Бунинг учун эса:
1.
Аҳоли молиявий саводхонлигини ошириш орқали
Ўзбекистонда фонд бозори
инструментлари ёрдамида пул маблағлари харакатини фаоллаштириш зарур;
2.
Амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатлар суғурта компанияларининг ҳам
иқтисодиётдаги ролини оширишга қаратилиши, ҳамда молиявий секторнинг
профессионал, ўта
зарур, фойдали, шу билан бирга энг салмоқли қатнашчиларидан
бири бўлишига эришиш зарур;
3.
Дунё фонд бозорларида фуқаролар учун жозибадор ҳисобланган инвестиция
фондларининг Ўзбекистонда ҳам фаоллигини ошириш зарур. Шу орқали нафақат
иқтисодиёт таркибида молиявий секторнинг улуши ошади, балки капитал (фонд)
бозорини ривожлантиришга ҳам эришиш мумкин.
UY XO‘JALIKLARI DAROMADLARIGA SOLIQNING TA’SIRI
Xojiyev Jaxongir Dushabayevich
–
TDIU, Moliya kafedrasi, dots. v.b.
Respublikamizda uy xo‘jaliklarining daromadi muhim iqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi,
chunki u uy xo‘jaligining iste’mol ko‘lamini va uning jamg‘arma va investisiyalar nuqtai
nazaridan kelajakda kechiktirilishini belgilaydi. Uy xo‘jaliklari daromadlari miqdoriga ko‘plab
omillar ta’sir qiladi va bu omillardan biri soliqqa tortish tizimidir.
Soliqlarning nafaqat aholi daromadlari uchun, balki ularning daromadlar tengsizligini
ta’minlashda milliy iqtisodiyot uchun muhimligini hisobga olgan holda, aholi daroma
dlari
tarkibi xususan, soliq solish soliq tizimining aholi daromadlar shakllanishiga ta’sirini baholash
muhim hisoblanadi. Bunda uy xo‘jaliklarining pul daromadlari tarkibini o‘zgarishi va aholi
daromadlarini tartibga solish mamlakatda amalga oshirilgan soliq islohotlarida aholi
daromadlarini soliq tortish tizimini takomillashtirish jumladan, samarali soliq stavkalari joriy
qilinishi bilan belgilanadi. Shu ma’noda, har bir uy xo‘jaligi ijtimoiy
-iqtisodiy kategoriya
sifatida yoki ularning umumiyligi, iqtisod
iyotda uy xo‘jaligi sohasini tashkil etuvchi, mehnat
birliklarining yuqori unumdorligi, keng ko‘lamli iste’mol va faoliyat hajmining oshishi tufayli
kamida uchta yo‘nalishda sezilarli iqtisodiy o‘sishga egadir[1].
Fikrimizcha, bunday jarayonlarda uy xo‘ja
ligining tasarrufidagi daromad miqdori
muhim o‘rin tutadi. Chunki, shaxsiy iste’moldagi tovar va xizmatlar tarkibi hamda miqdori,
jamg‘arma normasi yoki investision faolligi ko‘p jihatdan soliqlar to‘langandan keyingi aholi
ixtiyoridagi real daromad summas
iga bevosita bog‘liqdir. Bu, bir tomondan, mamlakatdagi
ijtimoiy-
iqtisodiy sharoit va, xususan, soliq va ijtimoiy sug‘urta yukining funksiyasidir. O‘z
navbatida, iqtisodiy siyosatning quyidagi beshta asosiy masalasini muhokamasi muhim
hisoblanadi: daromad
solig‘ining daromad taqsimotiga ta’siri, iste’mol va daromadni soliqqa
tortishda tabaqalashtirilgan soliq stavkasini qo‘llash, inson va jismoniy kapitalni soliqqa
tortish, inflyasiyaning iqtisodiyotning kapital intensivligiga ta’siri va jamg‘arma normasi
yetarli darajadaligi yoki yuqoriligi haqida munozaralar[2].
Xususiy jamg‘arma normasi soliqlardan to‘langandan keyingi real daromad stavkasiga
sezgir bo‘lgan iqtisodiyotda yoki davlat sektorining daromad hisobiga sarmoya kiritishga
bo‘lgan marjinal moyilligi xususiy sektorning xususiy daromad hisobiga tejashga bo‘lgan
246
marjinal moyilligidan farq qiladi bu taxmin noto‘g‘ri. Chunki, daromad solig‘i orqali bir
vaqtning o‘zida aholi daromadini soliqqa tortilgandan keyin kapital daromadini rentabellik
darajasini p
asaytiradi va resurslarni xususiy sektordan davlat sektoriga o‘tkazadi, milliy
jamg‘arish normasi hamda mehnat va kapital nisbatiga ta’sir o‘tkazadi.
Fikrimicha, bunda
daromad solig‘ining va iste’mol solig‘ining tabaqalashtirilgan qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
muhim masala hisoblanadi. Aksariyat iqtisodchilar
daromaddan ko‘ra iste’molga soliq
solishda samaradorlik afzalliklarini tan olishsada, iste’mol solig‘iga qarshi umumiy dalil
shundan iboratki, u regressiv hisoblanadi, chunki u soliq bazasidan foizli daromadini chiqarib
tashlaydi. Bu tahlil shu darajada to‘g‘ri hisoblanadiki, chunki foiz daromadi haqiqatan ham
boylikka nomutanosib ravishda oshadi. Aniq natijalar albatta, taqqoslanayotgan ikkita
soliqning xususiyatlariga bog‘liq. Biz jismoniy kapit
alga investisiyalarni bir zumda hisobdan
chiqarishga yo‘l qo‘ymasligimiz sababli (tadqiqot va ishlanmalar xarajatlaridan tashqari)
ehtimol daromadlarni soliq tortishning amaldagi tartibi inson kapitaliga daromad bilan
taqqoslaganda jismoniy kapitalga soliq solinganidan keyin foyda normasini pasaytiradi.
Umuman olganda, soliqlarning uy xo‘jaliklari daromadlariga ta’siri iste’mol, jamg‘arma
va investisiyalar nuqtai nazaridan shaxsiy imkoniyatlar hamda uy xo‘jaligi sektori milliy
iqtisodiyotning eng katta sof
jamg‘aruvchi sifatida mamlakatda iqtisodiy faoliyat uchun
muhimligi sababli dolzarb ilmiy va amaliy xususiyatga ega masala hisoblanadi.
Uy xo‘jaliklarining daromadlari turli manbalardan tashkil topadi:
-
ish haqi va boshqa mehnatga haq to‘lash;
-
investisiya faoliyati, shu jumladan shaxsiy mulk buyumlari oldi-sotdisi daromad, renta,
foizlar, dividendlar;
-
tadbirkorlik faoliyati; davlat ijtimoiy to‘lovlari; xorijda ishlayotgan shaxslardan
ko‘chirmalar;
-
boshqa daromadlar[3].
Uy
xo‘jaliklarining pul tushumlarini shakllantirish manbalarining xilma
-xilligi ularni
to‘rt guruhga bo‘lish imkonini beradi.
Jumladan, soliq solish maqsadlarida quyidagilar uy xo‘jaliklarining daromadi tarkibiga
quyidagilardan iborat:
-
mehnatga haq to‘lash
tarzidagi daromadlar;
-mulkiy daromadlar;
-moddiy naf tarzidagi daromadlar;
-boshqa daromadlar[4].
Qayd etish joizki, yuqoridagi daromadlarning salmoqli qismi to‘liq xo‘jaliklarning
ixtiyorida qolmaydi, balki to‘langan soliqlar va boshqa to‘lovlar miqdo
riga kamaytiriladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, uy xo‘jaliklarini daromad manbalari (pensiya, oilaviy nafaqa,
ishsizlik nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar) va yuqorida ko‘rsatigan soliqdan ozod qilingan
daromadlar uy xo‘jaliklari budjetning daromad qismini tashkil etgan holda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
soliqqa tortish imkoniyati amalda mavjud emas.
Bugungi kunda xalqaro standartlari bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan soliq tizimini
takomillashtirish va optimallashtirish eng muhim quyidagilar hisoblanadi:
-
uy xo‘jaliklari daromadlariga soliq solishda soliqqa tortilmaydigan minimumni va
progressiv darajalarda yuqori va pastki chegaralarni oshirish;
-
uy xo‘jaliklarini mulk komponentlarini soliqqa tortishni o‘zgartirish, jumladan,
ko‘chmas mulk va transport vos
italariga soliqlarning oshirish;
-
daromadlaarni soliqqa tortish islohotlari uy xo‘jaliklari jamg‘armasini oshirishga
qaratilgan;
-
ijtimoiy to‘lovlarni nisbatini ishchining sug‘urta mablag‘larini hisobga oshirish
oqibatida uy xo‘jaliklarining tasarrufidagi daromadiga salbiy ta’sirni kamaytirish;
-
kapitaldan olinadigan soliqlar va iste’molga soliqlar o‘rtasidagi nisbatni
optimallashtirish;
247
-
ipoteka kreditlar va uzoq muddatli iste’molga mo‘llangan tovaralar bo‘yicha qarz
to‘lovlariga soliq chegirmalari berilis
hi tartibini takomillashtirish;
-
uy xo‘jaligi sektorning daromadlari va farovonligiga samarali ta’sir ko‘rsatadigan soliq
qonunchiligidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish.
O‘z navbatida, soliq ta’sirining yuqorida ko‘rsatilgan usullarini amaliyotga tatbiq
etish uy
xo‘jaliklarining moliyaviy savodxonligining yuqori darajasini talab qiladi, ular soliq imtiyozlari
va preferensiyalar orqali ixtiyoriy daromadni oshirishga huquqiy ta’sirning real
imkoniyatlarini bilishi kerak. Bundan tashqari, eng kam oylik ish haqidan oshmagan
daromadlar bo‘yicha soliq imtiyozlarini bekor qilinishi, voyaga yetmagan har bir yosh bolalar
uchun mol-
mulk solig‘i va ijara to‘lovlari uchun soliq chegirmalarini taqdim qilinishi va
bolalikdan nogiron bolalarni bolani tarbiyalash xarajatlarini hisobga olgan holda ijtimoiy
maqsadga qaratilgan samarali soliq mexanizmini tatbiq qilinishi, jismoniy shaxslarning
nafaqat depozitlar, balki omonatlar bo‘yicha olgan foiz daromadlarining yalpi summasini o‘z
ichiga olgan foizli daromad solig‘i bo‘yic
ha soliq solinadigan bazani kengaytirish, tegishli
shartlar va alohida hollarda davlat yoki munisipalitetlar tomonidan chiqarilgan obligasiyalar
yoki boshqa qarz qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foiz solig‘idan ozod qilish, soliqlar va yig‘imlar
qonunchiligida elektromobillar, elektromotosikllar va elektr transport vositalari hamda
maishiy chiqindilar uchun to‘lovlarni aniqlashning samarali mexanizmi joriy etish,
xodimlardan majburiy ijtimoiy ta’minot badallari, ba’zi ish bilan bog‘liq bo‘lmagan
munosabatlar va
o‘z
-
o‘zini ish bilan band bo‘lgan uy xo‘jaliklarining tasarufidagi
daromadlariga ta’sirini kamaytirish.
Shu o‘rinda, ta’kidlab o‘tish lozimki, jismoniy shaxslarning soliq majburiyatlarini
kamaytirishning mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda, o‘z dar
omadlarini (tegishli
bo‘lgan uy xo‘jaliklarining daromadlarini) shakllantirish va soliqqa tortish tartibini to‘liq
tushunib yetishi, xususiy moliyani boshqarishning muhim jihati va samarali boshqarishning
zaruriy sharti sifatida belgilangan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Callaghan, G. & Fribbance, I. 2007. Personal Finance, Palgrave Macmillan,47-87.
2.
Boskin, M. J. 1978. Taxation, Saving and the Rate of Interest. Journal of Political Economy,
86(2), r.3.
http://dx.doi.org/10.1086/260692.
3.
Radulova, A. 2015. Personal finances. Faber, V. Tarnovo, 20
–
25.; Rosefsky, R. S. 1999. Personal
Finance (7th ed.). John Wiley and Sons Inc., 617
–
636. Radulova, 2011, pp. 59
–
64; Rosefsky, 1999, pp. 617
–
636.
4.
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (yangi tahriri). https://lex.uz/docs/4674902.
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИНГ АҲОЛИ МОЛИЯВИЙ САВОДХОНЛИГИНИ
ОШИРИШДАГИ ЎРНИ ВА УЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
Хожаев Азизхон Саидалохонович
-
Фарғона политехника институти,
“Бухгалтерия ҳисоби ва аудит” кафедраси
доценти, и.ф.ф.д. (PhD)
Аҳолининг молиявий билимларини ошириш ва уларнинг молиявий саводхонлиги
ошириш замонавий жамиятнинг олдида турган долзарб муаммолардан бири саналиб,
уларни янгича ёндашувлар асосида амалга ошириш зарур бўлади. Чунки бу тадбирлар
қизиқ ва мураккаб жараён ҳисобланади. Ушбу масалани ҳал этишнинг муҳимлиги эса
жамият ҳаётининг ўзгаришишида, уларнинг реал даромадларини ошишида кўриш
мумкин. Бу ишларни амалга ошириш биринчидан, мамлакат молия тизимининг
мустаҳкам асосларини билиш бўйича аҳолининг шахсий молия фаолиятининг етарли
эмаслиги, жумладан, нафақа, ижтимоий, тиббиёт, суғурта ва бошқа молия хизматлари
