252
-
masofaviy bank xizmatlarini ko‘rsatish kengaytirildi (masofaviy bank xizmatlaridan
foydalanuvchilar soni oxirgi 5 yilda qariyb 4,5 barobar ko‘payib, 4,4
mln. dan 20,2 mln. ga
yetdi),
- Raqamli banklar faoliyat yurita boshladi (TBC, Anor bank, Apelsin bank).
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Insoniyat borki, baxtli va farovon yashashni istaydi. O‘z
oldiga turli xil maqsad va marralar qo‘yib o‘zi orzu qilgan
buyumlarni xarid qilishni
xohlaydi.Lekin afsuski har doim ham orzularni amalga oshirish uchun yetarli mablag‘
bo‘lavermaydi.Bunga sabab insonlarni pul bilan muomala qilish ko‘nikmasi
shakllanmaganligida. Moliyaviy jihatdan erkin bo‘lish uchun esa albatta
moliyaviy
savodxonlik ko‘nikmasi shakllangan bo‘lishi maqsadga muvofiq. Buning uchun esa
quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim deb o‘ylayman:
-
mahalliy hokimiyat, mahalla hamda ish beruvchilar o‘ziga qarashli shaxslarni
moliyaviy savodxonligini os
hirish bo‘yicha chora
-
tadbirlar (seminar treninglar o‘tkazish,
qisqa muddatli o‘qishlar tashkil etish) ishlab chiqishi lozim. Chunki har bir oila uchun
ko‘rilgan zarar o‘z
-
o‘zidan o‘sha hudud iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi;
-
shuningdek, aholinin
g turli ijtimoiy guruhlari uchun turli axborot va ta’lim dasturlarini
ishlab chiqish muhim choralardan hisoblanadi;
-
hududlar miqiyosida moliyaviy savodxonlik bo‘yicha tanlovlar o‘tkazish. (Misol uchun,
Qaysi hudud aholisining moliyaviy savodxonligi yuqori) ;
-
i
qtisodiy bilimlarni oshirish bo ‘yicha har xil elektron ilovalarni yaratilishi;
-
har bir yangi ishga kiruvchi xodimning moliyaviy savodxonlik darajasining yuqoriligi
uning ustuvorligini ta’minlanishi;
-
tadbirkorlar, oilalar va shaxslarga o‘z budjet
larini shakllantirish, rejalashtirishga oid
bilim va ko‘nikmalarni muntazam berib borishning universal usullarini ishlab chiqish va
amaliyotga tadbiq etish lozim;
Shaxsiy moliyaviy maqsadlarga erishishda har bir shaxs uchun yuqori darajadagi
moliyaviy sa
vodxonlik muhimdir. Inson o‘z oldiga qanday maqsadni qo‘yishidan qat’i nazar
moliyaviy savodxonlikni oshirish xayotiy yetuklik shakllanishida, kelajakka ishonch bilan
qarashda, moliyaviy xizmatlar sifati yaxshilanishida, jamiyatda ijtimoiy barqarorlik
ta’m
inlanishida va milliy iqtisodiyot rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ipoteka kreditidan foydalanishda aholiga
qo‘shimcha qulayliklar yaratish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida” 601
-sonli qarori 14.10.2022 y oktyabr
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mikromoliyaviy xizma
tlar ommabopligiin oshirish
chora tadbirlari to‘g‘risidagi” gi PQ
-4400 sonli qarori, 23.07.2019y.
3.
A.V.Vaxabov, Sh.A.Tashmatov, N.X.Xaydarov, A.V.Vaxabov. Moliyaviy savodxonlik asoslari: o’quv
qo’llanma/
- Toshkent: Baktria Press.2013. 288b.
4.
Ulug‘muro
dov
D.
Moliyaviy
savodxonlik
nima?
-
http://old.xs.uz/
index.php/homepage/zhamiyat/item/10461-moliyavij-savodkhonlik-nima.
5. https://ifmr.uz/archives/news/report_2023_01.
OPTIMAL INVESTITSIYA PORTFELINI SHAKLLANTIRISH
Tursun
х
odjayeva Shirin -
Tashkent moliya instituti dotsent v.b., PhD
Mamlakat iqtisodiy o’sishi uning moliya tizimini rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq
hisoblanadi. Moliya tizimida moliya bozori asosiy lokomotivdir. Aholining passiv daromadini
oshishi aholi turmush darajasin
i o’sishi olib keladi. Buning uchun, aholining moliyaviy
savodxonlik darajasini oshirish kerak bo’ladi. Aholi moliyaviy bilimini kuchayishi,
daromadidan samarali foydalanish yo’llarini topishiga turtki bo’ladi. Bunday yo’llardan eng
optimali moliya bozorga investitsiya kiritish hisoblanadi. Bu minoritar investorar guruhini
253
shakllantiradi. Minoritar investorlar salmog’ini yuqori bo’lishi moliya bozorini
takomillashtirishga va uning jozibadorligini oshirishning sabablaridan bo’lib hisoblanadi.
Buning uchun, o
ptimal portfel shakllantirish bo’yicha ko’nikmaning mavjudligi
muhimdir. Optimal portfel shakllantirish -
bu qo’yilgan maqsadlar uchun eng maqbul aktiv
taqsimotini topishga yordam beradigan vositadir. Bir tomondan, investor o'z qo'ygan
sarmoyasidan maksimal darajada daromad olishni istasa, ikkinchi tomondan, fond bozorida
kompaniyalarning ishonchsizligi, bankrotlik, ba'zi iqtisodiy inqirozlar kabi ma'lum risklar
mavjud.
Aksiyalardan iborat optimal investitsion portfel shakllantirish 3 bosqichda amalga
oshiriladi:
1.
Aksiyalar o’rtasidagi bog’liqlik (korrelyatsiya) ni aniqlash;
2.
Aksiyalarni portfelga tanlab olish;
3.
Investitsion portfelni shakllantirish.
Birinchi bosqichda, tanlanayotgan alternativ aksiyalar o’rtasida korrelyatsion tahlil
amalga oshiriladi.
Ikkinchi “Aksiyalarni portfelga tanlab olish” bosqichida, aksiyalar o’rtasida o’zaro
bog’liqlikni aniqlab bo’lgach, agar aksiyalar o’rtasida bog’liqlik yuqori bo’lsa, o’rtacha
daromadligi past bo’lgan aksiyani portfeldan chiqarib tashlash kerak
bo’ladi.
“Aksiyadorlik portfelini shakllantirish” bosqichida tanlangan optimallashtirish mezoni
va investitsiya strategiyasiga muvofiq risk va daromadning optimal nisbatiga erishiladigan
investitsion portfel shakllantiriladi.
Aksiyalar o’rtasidagi bog’li
qlik (korrelyatsiya) ni aniqlash bosqichida tasodifiy
o'zgaruvchilarning bog'liqligini aniqlashning turli usullari mavjud. Bunday usullardan:
Pirsonning chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti, Kendall va Spearmanning darajali korrelyatsiya
koeffitsienti, kopula funktsiyalari.
Korrelyatsiya koeffitsientlari omillar o'rtasidagi munosabatlarning darajasini aniqlash
uchun ishlatiladi - aksiyalarning vaqt qatori.
157
.
Pearsonning chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti, agar o'zgaruvchilar o'rtasida chiziqli
bog'liqlik mavjud bo'lsa, ular orasidagi bog'liqlikning yaqinligini baholash kerak bo'lsa
ishlatiladi. Biroq, taqsimot qonuni va o'lchov shkalasi turi haqida aniq ma'lumot bo'lmasa,
Pearsonning chiziqli korrelyatsiya koeffitsientidan foydalanish sezilarli xatolarga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun keling, darajali korrelyatsiya koeffitsientlarini batafsil ko'rib
chiqaylik. Spearman koeffitsientini topish uchun X va Y variatsion qatorlar ko'rinishida
keltirilgan xususiyatlar tartiblanadi, ya'ni qatorning har bir elementiga daraja beriladi. Ikkala
belgi ham bir xil yo'nalishda tartiblangan bo'lishi kerak: eng yaxshidan yomonga yoki
aksincha. Agar ketma-ketlikda bir xil qiymatlar mavjud bo'lsa, ularga o'rtacha daraja beriladi.
Hisoblashning qulayligi Spearmanning darajali korrelyatsiya koeffitsientidan foydalanishning
afzalligi hisoblanadi. Kendallning darajali korrelyatsiya koeffitsienti ma'lumotlar xatosi va
nomuvofiqliklariga nisbatan kam sezgir. Shunday qilib, agar biz Spearman va Kendall
koeffitsientlarini solishtiradigan bo'lsak, unda aksariyat hollarda Kendall koeffitsientidan
foydalanishga afzallik beriladi, chunki u ishonchliroq. Biroq, yuqorida tavsiflangan Spearman
koeffitsientining afzalligi, bu ishda qiymatlarni qo'lda hisoblashning hojati yo'qligi va ikkala
usulning dasturiy ta'minotini amalga oshirish juda oddiyligi bilan qoplanadi.
Portfeldagi aktsiyalarni tanlash ular o'rtasidagi bog'liqliklarga asoslanadi. Shunday qilib,
oldingi bosqichda “Aksiyalar o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash” tegishli qimmatli
qog'ozlarni keyingi tanlash uchun aktsiyalarning munosabatlari aniqlanadi.
Korrelyatsiya matritsasini tahlil qilib, quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin:
157
Харченко М. А. Корреляционный анализ: учеб. пособие. Издательскополиграфический центр Воронежского
государственного университета, 2008. 30
с.
254
−
Agar ikkita aksiya o'rtasidagi korrelyatsiya koeffitsientining qiymati k+1 ga yaqin
bo'lsa, u holda ular orasidagi bog'liqlik to'g'ridan-to'g'ri bo'ladi. To'g'ridan-to'g'ri yoki
komonoton bog'liqlik bir aksiyaning o'sishi boshqasining ham ko'payishi yoki
kamaymasligi va aksincha ekanligini ko'rsatadi;
−
Agar ikkita aksiya o'rtasidagi korrelyatsiya koeffitsienti qiymati k-1 ga yaqin bo'lsa,
ular orasidagi bog'liqlik teskari bo'ladi. Teskari yoki qarama-qarshi monotonik
munosabat, bir aksiyaning pasayishi boshqa aksiyaning ko'payishi yoki kamaymasligi
bilan birga bo'lishini va aksincha holat kuzatilishini ifodalaydi;
−
Agar ikkita aksiya o'rtasidagi korrelyatsiya koeffitsienti qiymati 0 ga teng bo'lsa, ular
o'rtasida hech qanday bog'liqlik yo'q va aksiyalar bir-biridan mustaqildir.
Korrelyatsiya koeffitsientining ahamiyatini baholash uchun Styudent t-testi (t-statistika)
qo'llaniladi.
Aksiyalarning maqbul portfelini shakllantirish muammosini hal qilish uchun
komonotonik munosabatlarga ega bo'lgan aksiyalar juftligi qiziqish uyg'otadi. Portfelda
bunday aksiyalarning ko'pligi riskning oshishiga olib keladi, shuning uchun optimal portfelni
shakllantirish uchun mustaqil aktsiyalar yoki qarama-qarshi monoton munosabatlarga ega
bo'lgan aksiyalar qo'llaniladi.
Portfelni optimallashtirish unga kiritilgan har bir qimmatli qog'ozning shunday
ulushlarini topishdan iborat bo'lib, kerakli cheklovlarni hisobga olgan holda risk va
daromadning optimal nisbatiga erishiladi.
158
Optimallashtirish mezoni sifatida ko'pincha turli xil risk darajalari qo'llaniladi [3]. Risk
darajasi - bu riskni o'lchash, ya'ni risk darajasi va ahamiyatini baholash imkonini beruvchi
raqamli xususiyatdir.
159
1-rasm. Risk darajasi tasniflanishi
“O'rtacha og'ishning xususiyatlari” birinchi guruhiga tegishli risk darajasi tasodifiy
o'zgaruvchining qiymatlarining ma'lum bir guruhlash markaziga nisbatan tarqalishini
baholaydi. Bizning holatda, portfel daromadlarining qiymatlari tasodifiy o'zgaruvchi sifatida
ishlaydi.
Portfelga aksiyani kiritishda investor xar bir aksiya bo’yicha risk darajasini hisoblaydi va
unga ko’ra o’zining belgila
ngan risk ishtaxasi chegarasida aksiyalarni tanlaydi. Bu yerda, risk
ishtahasi deganda, bu riskni kamaytirish choralarini ko'rishdan oldin investor o'z
ko'rsatkichlariga erishishga intilishda qabul qilishga tayyor bo'lgan riskning maksimal
darajasiga aytiladi.
158
Борзых А. С., Орлова Е. Е. Обзор методов и основных показателей формирования портфелей ценных бумаг //
Актуальные вопросы науки и практики. 2021. С. 198
-202
159
Подиновский В. В. Меры риска как критерии выбора при вероятностной неопределенности // Искусственный
интеллект и принятие решений. 2015. С. 60
-74
Risk darajasi
O’rtacha chetlanish
Chegaraviy
Kombinat-
siyalashgan
Bir tomonli
Ikki
Maqsadli
Kvantilli
255
Xulosa qilib, shuni ta’kidlash joizki, mamlakatning rivoji moliya bozorining rivojiga,
moliya bozorining rivoji aholining moliyaviy savodxonlik darajasiga bog’liq hisoblanadi.
Buning uchun, aholi optimal investitsion portfel shakllantirish to’g’risida
ko’nikmaga ega
bo’lishi lozim. Optimal portfel shakllantirish, aksiyalar o’rtasida korrelyatsiyasini aniqlash,
ular orasida maqbulini tanlash va risk darajasini aniqlash orqali erishiladi.
AHOLINING MOLIYAVIY SAVODXONLIGI VA UNI DARAJASINI OSHIRISH
YO’LLARI
Allayarova Mastura Qudratullaevna -
GulDU, katta o’qituvchi
Joniqulov Behzodbek Ravshan o’g’li
-
GulDU, 2 kurs magistri
Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida aholining moliyaviy
savodxonligini oshirish muammosi dolzarb hisoblanadi. Bu moliya sektorining barqarorligini
ta'minlash, iste'molchilarni xabardor qilish va ularning javobgarligini oshirish uchun
muhumdir. Moliyaviy jihat zamonaviy shaxs hayotining deyarli barcha sohalarini qamrab
oladi. Moliyaviy savodxonlik fuqarolarga o'zlarining moddiy farovonligini boshqarish
imkoniyatini beradi. Boshlang'ich moliyaviy bilim va ko'nikmalarning yetishmasligi
insonlarning farovonligini ta'minlash uchun to'g'ri qarorlar qabul qilish imkoniyatlarini
cheklaydi.
Moliyaviy savodxonlik deganda moliya bilan bog'liq va oqilona moliyaviy qarorlar qabul
qilish, shuningdek shaxsiy moliyaviy farovonlikka erishish uchun zarur bo'lgan xabardorlik,
bilim, ko'nikma, munosabat va xatti-harakatlarning yig`indisi, moliyaviy qarorlarni oqilona
qabul qilish uchun asos yaratadigan shaxsning vakolatlari tushuniladi. Moliyaviy
savodxonlikni rivojlantirish aholining moliyaviy farovonligini saqlash va yaxshilashga imkon
beradi.
160
Hozirgi kunda, moliyaviy savodxonlik darajasi yetarli darajada emas, bu muammo
individual ijtimoiy guruhlar (ayollar, qariyalar va ta`lim darajasi past insonlar) doirasida
ayniqsa keskin tus olgan. Moliyaviy munosabatlarning umumiy murakkablashishi, davlat
tomonidan pensiya ta'minotini, qarz mablag'larini olish usullari va boshqalar bo'yicha
fuqarolarga yuklatilgan javobgarliklarning oshishi tavakkalchilikning qo'shimcha omili
hisoblanadi.
Insonlar kundalik faoliyatining bir qismi sifatida optimal harakat algoritmlarini
eksperimental tarzda ishlab chiqadilar. Biroq insonning tajribasi ko'pincha mavjud
bo`lmaganligi sababli muhim hodisalar (masalan, ipoteka kreditini olish, ta'lim olish, uzoq
muddatli investitsiyalarni shakllantirish) kamdan-kam uchraydi. Ayniqsa bu yerda
tashqaridan olingan o`ziga xos moliyaviy bilimlarning ahamiyati namoyon bo'ladi.
Ilmiy tadqiqotlar uchun moliyaviy savodxonlikni o'z-o'zini baholash keng tarqalgan
asosdir. Shunga qaramay, katta obyektivlikka ega bo'lgan boshqa yondashuvlari mavjud.
Masalan, Shvetsiyada insonlarning moliyaviy "xatolari"ning uch xil turiga ta'sir qilishini
tekshirishga asoslangan usuldan foydalanadilar: diversifikatsiyaning yetarli emasligi,
tavakkalchilikni qabul qilishdagi inertsiya va aksiyalarga egalik qilishda dispozitsiya ta'siri.
161
Nazariy jihatdan moliyaviy savodxonlik iqtisodiy vaziyatni yaxshilashning bir usuli
hisoblanadi. Ammo, tadqiqotchilarning fikriga ko'ra: qat'iy boshqaruv, tanlov arxitekturasini
yaxshilash uchun rag'batlarni ta'minlash, mahsulotlarning narxlari, shartlari yoki
160
Синельников
М. В
.
Финансовая грамотность населения как
основа оптимизации финансового поведения в
условиях
глобализации // Дискуссия. —
2018.
—
Вып. 88. —
С. 77–
84.
161
Бекирова С.Э
.
Финансовая грамотность населения как основа благосостояния семьи
.
Научный вестник: Финансы,
банки, инвестиции
- 2019 -
№ 2
