255
Xulosa qilib, shuni ta’kidlash joizki, mamlakatning rivoji moliya bozorining rivojiga,
moliya bozorining rivoji aholining moliyaviy savodxonlik darajasiga bog’liq hisoblanadi.
Buning uchun, aholi optimal investitsion portfel shakllantirish to’g’risida
ko’nikmaga ega
bo’lishi lozim. Optimal portfel shakllantirish, aksiyalar o’rtasida korrelyatsiyasini aniqlash,
ular orasida maqbulini tanlash va risk darajasini aniqlash orqali erishiladi.
AHOLINING MOLIYAVIY SAVODXONLIGI VA UNI DARAJASINI OSHIRISH
YO’LLARI
Allayarova Mastura Qudratullaevna -
GulDU, katta o’qituvchi
Joniqulov Behzodbek Ravshan o’g’li
-
GulDU, 2 kurs magistri
Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida aholining moliyaviy
savodxonligini oshirish muammosi dolzarb hisoblanadi. Bu moliya sektorining barqarorligini
ta'minlash, iste'molchilarni xabardor qilish va ularning javobgarligini oshirish uchun
muhumdir. Moliyaviy jihat zamonaviy shaxs hayotining deyarli barcha sohalarini qamrab
oladi. Moliyaviy savodxonlik fuqarolarga o'zlarining moddiy farovonligini boshqarish
imkoniyatini beradi. Boshlang'ich moliyaviy bilim va ko'nikmalarning yetishmasligi
insonlarning farovonligini ta'minlash uchun to'g'ri qarorlar qabul qilish imkoniyatlarini
cheklaydi.
Moliyaviy savodxonlik deganda moliya bilan bog'liq va oqilona moliyaviy qarorlar qabul
qilish, shuningdek shaxsiy moliyaviy farovonlikka erishish uchun zarur bo'lgan xabardorlik,
bilim, ko'nikma, munosabat va xatti-harakatlarning yig`indisi, moliyaviy qarorlarni oqilona
qabul qilish uchun asos yaratadigan shaxsning vakolatlari tushuniladi. Moliyaviy
savodxonlikni rivojlantirish aholining moliyaviy farovonligini saqlash va yaxshilashga imkon
beradi.
160
Hozirgi kunda, moliyaviy savodxonlik darajasi yetarli darajada emas, bu muammo
individual ijtimoiy guruhlar (ayollar, qariyalar va ta`lim darajasi past insonlar) doirasida
ayniqsa keskin tus olgan. Moliyaviy munosabatlarning umumiy murakkablashishi, davlat
tomonidan pensiya ta'minotini, qarz mablag'larini olish usullari va boshqalar bo'yicha
fuqarolarga yuklatilgan javobgarliklarning oshishi tavakkalchilikning qo'shimcha omili
hisoblanadi.
Insonlar kundalik faoliyatining bir qismi sifatida optimal harakat algoritmlarini
eksperimental tarzda ishlab chiqadilar. Biroq insonning tajribasi ko'pincha mavjud
bo`lmaganligi sababli muhim hodisalar (masalan, ipoteka kreditini olish, ta'lim olish, uzoq
muddatli investitsiyalarni shakllantirish) kamdan-kam uchraydi. Ayniqsa bu yerda
tashqaridan olingan o`ziga xos moliyaviy bilimlarning ahamiyati namoyon bo'ladi.
Ilmiy tadqiqotlar uchun moliyaviy savodxonlikni o'z-o'zini baholash keng tarqalgan
asosdir. Shunga qaramay, katta obyektivlikka ega bo'lgan boshqa yondashuvlari mavjud.
Masalan, Shvetsiyada insonlarning moliyaviy "xatolari"ning uch xil turiga ta'sir qilishini
tekshirishga asoslangan usuldan foydalanadilar: diversifikatsiyaning yetarli emasligi,
tavakkalchilikni qabul qilishdagi inertsiya va aksiyalarga egalik qilishda dispozitsiya ta'siri.
161
Nazariy jihatdan moliyaviy savodxonlik iqtisodiy vaziyatni yaxshilashning bir usuli
hisoblanadi. Ammo, tadqiqotchilarning fikriga ko'ra: qat'iy boshqaruv, tanlov arxitekturasini
yaxshilash uchun rag'batlarni ta'minlash, mahsulotlarning narxlari, shartlari yoki
160
Синельников
М. В
.
Финансовая грамотность населения как
основа оптимизации финансового поведения в
условиях
глобализации // Дискуссия. —
2018.
—
Вып. 88. —
С. 77–
84.
161
Бекирова С.Э
.
Финансовая грамотность населения как основа благосостояния семьи
.
Научный вестник: Финансы,
банки, инвестиции
- 2019 -
№ 2
256
xususiyatlari haqida ma’lumotlarni oshkor qilishni soddalashtirish, chora
-tadbirlarni amalga
oshirish uchun rag'batlarni ta`minlash
—
kamroq xarajat bilan xuddi shunday ta'sir
ko'rsatadi. Jamiyatda doimo mavjud moliyaviy institutlar doirasida xulq-atvor ko'nikmalarini
rivojlantirish, o'z biznesini yuritish va insonning kundalik hayotiga ta'sir ko'rsatadigan biznes
jarayonlarini tushunish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni takomillashtirish zarurati
mavjud bo`lgan. Yuqorida qayd etilgan ehtiyojlarni qondirish uchun aholining moliyaviy
savodxonlik darajasini rivojlantirish zarur.
Moliyaviy savodxonlikning yuqori darajasi nafaqat aholining ayrim guruhlarining
turmush darajasini yaxshilashga olib keladi, balki umuman olganda davlatning iqtisodiy
rivojlanishiga ham ta'sir ko`rsatadi. Iste'molchilarning ma'lumotlilik va moliyaviy
savodxonliligi mahsulot sifatiga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi, shu sababli bu etkazib
beruvchilar va sotuvchilar o'rtasida raqobatning kuchayishiga, narxlarning pasayishiga va
kelajakda bozorni yanada samarali tartibga solinishiga va inflyatsiya darajasini nazorat
qilishga olib keladi.
Moliya sohasidagi bilimlarning pastligi quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi: moliyaviy
firibgarlarga nisbatan kompaniyaning bankrotligidan tortib zaiflik xavfigacha, asossiz
ravishda katta miqdordagi qarzlar va ba'zi ijtimoiy-psixologik muammolar, masalan,
depressiya, erta qarish holatlari, o'z joniga qasd qilishga moyilliklar.
Iman Invest kompaniyasi moliyaviy savodxonlik darajasini baholash maqsadida
Toshkent shahri aholisiga “Pul yig’asizmi?” savoli bilan yuzlandi.
So’rovnoma
ishtirokchi
larining javoblariga qaraganda, 57 foiz odam pul jamg’armaydi
yoki bu
nga ehtiyojlari yo’q; ularning deyarli yarmi (46 foiz) aqalli bir marta bo’lsa ham pul
to’plashga harakat qilib ko’rgan, qolgan yarmi esa (54 foiz) pul to’plashga umuman
qiziqmaganliklarini bildirishgan.
“Pul yig’asizmi?” degan savolga ijobiy javob berganl
ar 43
foizni tashkil etdi.
Eng qiziqarli faktlardan biri, pul yig’adigan insonlarning 17 foizigina bozorda mavjud
moliyaviy mahsulotlardan foydalanadilar.
“
Odamlar asosan qanday maqsadda o’z pullarini jamg’aradi?” degan savolga so’rovnoma
ishtirokchilarining 25 foizi to’playotgan mablag’ oilasi uchun ekanligini ta’kidlashgan. Uy olish
maqsadida pul yig’ayotganlar 24 foizni, o’z kelajagi va avtomashina olish uchun pul
jamg’arayotganlar bir xilda 11 foizni tashkil etgan. Qolganlar esa “biznes
qilish” 10 foiz, “ta’lim
olish” 9 foiz va “Haj zioratiga borish” 7 foizni pul jamg’arish maqsadi deb
ko’rsatgan.
So’rovnomada aholidan pul jamg’arish usullari haqida ham so’ralgan. Natijalarga ko’ra, pul
jamg’aruvchilarning 67 foizi mablag’larini uyda saqlashni afzal ko’rishadi.
Ularning 55 foizi
xorijiy valyuta (AQSh dollari)da, 45 foizi esa so’mda saqlashadi. Buning birinchi sababi,
xalqimiz orasida bozordagi moliyaviy mahsulotlarga nisbatan ishonch yetarli darajada
shakllanmaganligi
deb sabab ko’rsatilg
an.
162
O'zbekistonda moliyaviy ta'limning asosiy muammolariga quyidagilarni kiritish
mumkin:
- moliyaviy bilim va tajriba yetishmasligi;
- ushbu yo'nalishda rivojlanishga qiziqishning yetarli darajada emasligi;
- moliyaviy tashkilotlarga ishonchning past darajada ekanligi. Yuqorida aytilganlarning
hammasi shaxsiy byudjet tuzish ko'nikmalarining yetishmasligiga, moliya - kredit tashkilotlari
bilan shartnoma majburiyatlarini bajarish muhimligini yetarlicha baholamaslikka,
fuqarolarning huquqlari va moliyaviy xavfsizliklariga taalluqli vaziyatlarda o'zini tutish
tajribasining yetishmasligiga olib keladi.
Moliyaviy savodxonlik sohasidagi ushbu muammolarni bir qator sabablarga ko`ra
shartli ravishda ikkita asosiy guruhga bo'lish mumkin. Birinchisi, ta'lim muassasalarida
162
https://imaninvest.com
257
moliyaviy savodxonlikni o'qitishning samarali strategiyasining mavjud emasligi, moliya
sohasida nazariy bilimlar va amaliy tajribaga ega bo'lgan malakali o'qituvchilarning
yetishmasligi, shaxsiy moliyaviy hisobi bo'yicha o'quv dasturlarining yetishmasligi yoki
umuman yo'qligi bilan bog'liq muammolarni o'z ichiga oladi. Ikkinchi guruhga aholini davlat
tomonidan qo'llab-quvvatlashning darajasini yetarli emasligi, moliyaviy ta`lim masalalari
bo`yicha fuqarolarni axborot bilan ta`minlaydigan huquqiy va qonun hujjatlarining
yetishmasligi, moliyaviy savodxonlikni oshirish bo'yicha tadbirlarni amalga oshiruvchi
tashkilotlarning moddiy-texnik bazasi pastligi va natijada aholining ushbu tadbirlarda ishtirok
etishga qiziqishi pastligi bilan bog'liq muammolar kiradi.
Yuqorida qayd etilgan muammolarni yechimini topish uchun moliyaviy savodxonlikni
rivojlantirish strategiyalari va chora-tadbirlari quyidagi tamoyillarga asoslangan bo`lishi
kerak:
1) ko`lamlilik - harakatlar dasturi jamiyatning barcha qatlamlarini qamrab olishi kerak;
2) tizimlilik va o'lchovlilik - dastur puxta rejalashtirilgan, sodda va tushunarli bo'lishi
kerak, natijalar o'lchanishi va baholashda real bo'lishi kerak;
3) qamrovlilik - mamlakatimizning barcha hududlar bo`yicha tadqiqot materiallari va
natijalari keng qamrovli bo'lishi kerak;
4) manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik - tadbirlarni o'tkazish va amalga oshirish
jarayonida sheriklar va homiylarni jalb qilish moliyaviy rivojlanish strategiyasini amalga
oshirish imkoniyatini oshiradi.
Shunday qilib, bugungi kunda aholining moliyaviy ta'lim darajasining yetarli darajada
emasligi muammosi O`zbekiston uchun dolzarb hisoblanadi. Bu moliyaviy savodxonlikni
oshirish bo'yicha tadbirlar va dasturlar orqali hal qilinadi. Amalga oshirilayotgan
tadbirlarning muvaffaqiyati va samaradorligi harakatlar rejasini tuzuvchilar tayanishi kerak
bo'lgan bir qator printsiplarga bog'liq bo`lishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Синельников М. В. Финансовая грамотность населения как
основа оптимизации
финансового поведения в условиях
глобализации // Дискуссия. —
2018.
—
Вып. 88. —
С. 77–
84.
2.
Бекирова
С.Э. Финансовая грамотность населения как основа благосостояния семьи
.
Научный вестник: Финансы, банки, инвестиции
- 2019 -
№ 2
3.
https://imaninvest.com
MOLIYAVIY SAVODXONLIK INSON KAPITALINING ELEMENTI VA
IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISH OMILI SIFATIDA
Numanova Madina Latif qizi -
TDIU huzuridagi “Oʼzbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari”
ilmiy tadqiqot markazi, kichik ilmiy xodim
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson taraqqiyoti kontseptsiyasida asosiy e'tibor
samarali mehnat qobiliyatiga emas, balki tanlov imkoniyatlarini kengaytirish orqali inson
rivojlanishiga qaratiladi. Jamiyatning har bir a’zosi qanchalik ta’lim, axborot, moliyaviy
imkoniyatlarga ega bo‘lsa, butun xalqning insoniy salohiyati shunchalik yuqori bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiyot va uning moliya sektori aynan inson imkoniyatlarini takomillashtirish
orqali rivojlanishi kerak.
Inson kapitali zamonaviy iqtisodiyotning o'sishi va hayot sifatini yaxshilashning asosiy
ishlab chiqarish va ijtimoiy omiliga aylanmoqda. Jamiyatda inson kapitalining to'planishini
tavsiflovchi integral indeks aholining savodxonlik darajasini ham o'z ichiga oladi.
