257
moliyaviy savodxonlikni o'qitishning samarali strategiyasining mavjud emasligi, moliya
sohasida nazariy bilimlar va amaliy tajribaga ega bo'lgan malakali o'qituvchilarning
yetishmasligi, shaxsiy moliyaviy hisobi bo'yicha o'quv dasturlarining yetishmasligi yoki
umuman yo'qligi bilan bog'liq muammolarni o'z ichiga oladi. Ikkinchi guruhga aholini davlat
tomonidan qo'llab-quvvatlashning darajasini yetarli emasligi, moliyaviy ta`lim masalalari
bo`yicha fuqarolarni axborot bilan ta`minlaydigan huquqiy va qonun hujjatlarining
yetishmasligi, moliyaviy savodxonlikni oshirish bo'yicha tadbirlarni amalga oshiruvchi
tashkilotlarning moddiy-texnik bazasi pastligi va natijada aholining ushbu tadbirlarda ishtirok
etishga qiziqishi pastligi bilan bog'liq muammolar kiradi.
Yuqorida qayd etilgan muammolarni yechimini topish uchun moliyaviy savodxonlikni
rivojlantirish strategiyalari va chora-tadbirlari quyidagi tamoyillarga asoslangan bo`lishi
kerak:
1) ko`lamlilik - harakatlar dasturi jamiyatning barcha qatlamlarini qamrab olishi kerak;
2) tizimlilik va o'lchovlilik - dastur puxta rejalashtirilgan, sodda va tushunarli bo'lishi
kerak, natijalar o'lchanishi va baholashda real bo'lishi kerak;
3) qamrovlilik - mamlakatimizning barcha hududlar bo`yicha tadqiqot materiallari va
natijalari keng qamrovli bo'lishi kerak;
4) manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik - tadbirlarni o'tkazish va amalga oshirish
jarayonida sheriklar va homiylarni jalb qilish moliyaviy rivojlanish strategiyasini amalga
oshirish imkoniyatini oshiradi.
Shunday qilib, bugungi kunda aholining moliyaviy ta'lim darajasining yetarli darajada
emasligi muammosi O`zbekiston uchun dolzarb hisoblanadi. Bu moliyaviy savodxonlikni
oshirish bo'yicha tadbirlar va dasturlar orqali hal qilinadi. Amalga oshirilayotgan
tadbirlarning muvaffaqiyati va samaradorligi harakatlar rejasini tuzuvchilar tayanishi kerak
bo'lgan bir qator printsiplarga bog'liq bo`lishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Синельников М. В. Финансовая грамотность населения как
основа оптимизации
финансового поведения в условиях
глобализации // Дискуссия. —
2018.
—
Вып. 88. —
С. 77–
84.
2.
Бекирова
С.Э. Финансовая грамотность населения как основа благосостояния семьи
.
Научный вестник: Финансы, банки, инвестиции
- 2019 -
№ 2
3.
https://imaninvest.com
MOLIYAVIY SAVODXONLIK INSON KAPITALINING ELEMENTI VA
IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISH OMILI SIFATIDA
Numanova Madina Latif qizi -
TDIU huzuridagi “Oʼzbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari”
ilmiy tadqiqot markazi, kichik ilmiy xodim
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson taraqqiyoti kontseptsiyasida asosiy e'tibor
samarali mehnat qobiliyatiga emas, balki tanlov imkoniyatlarini kengaytirish orqali inson
rivojlanishiga qaratiladi. Jamiyatning har bir a’zosi qanchalik ta’lim, axborot, moliyaviy
imkoniyatlarga ega bo‘lsa, butun xalqning insoniy salohiyati shunchalik yuqori bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiyot va uning moliya sektori aynan inson imkoniyatlarini takomillashtirish
orqali rivojlanishi kerak.
Inson kapitali zamonaviy iqtisodiyotning o'sishi va hayot sifatini yaxshilashning asosiy
ishlab chiqarish va ijtimoiy omiliga aylanmoqda. Jamiyatda inson kapitalining to'planishini
tavsiflovchi integral indeks aholining savodxonlik darajasini ham o'z ichiga oladi.
258
Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatishning yangi turlari, moliyaviy mustaqilligini
ta’minlashning yangi shakllar
ini joriy etish orqali hayot sifatini oshirishga qaratilgan loyihaga
davlat sarmoyasi yo‘naltirilishi, albatta, har tomonlama qo‘llab
-quvvatlashga loyiqdir. Biroq,
uning samaradorligi amalda inson kapitali sifatini oshirish, ta'bir joiz bo'lsa, insonni iqtisodiy
foydali bilimlar bilan to'ldirish, uning moliyaviy xulq-atvorini samaraliroq qilish qanchalik
real bo'lishiga bog'liq bo'ladi.[1]
Inson kapitali g'oyasi aynan insonning iqtisodiyotdagi o'rni haqidagi g'oyalarni tartibga
solish, unga doimiy davlat xarajatlarini talab qiluvchi passiv aktiv sifatida qarashni
o'zgartirish maqsadida ilgari surilgan.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tomonidan berilgan jahon amaliyotida
ushbu toifaning eng keng tarqalgan ta’rifi quyidagicha:
“Inson kapitali–
bu shaxslarda mujassamlangan bilim, malaka va xususiyatlar, bu
shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy farovonlikni yaratishga yordam beradi. ”
Butun dunyoda aholi ta’limiga yo‘naltirilgan davlat investitsiyalari iqtisodiy o‘sishning
zarur sharti sifatida e’tirof et
ilganiga qaramay, ularning hammasi ham samarali
investitsiyalarga aylanib, inson kapitalining sifat o‘zgarishiga olib kelmaydi.
Moliyaviy savodxon shaxs - iqtisodiy tafakkuri yaxshi shakllangan, istalgan vaziyatda
harakat qila oladigan, o‘z mas’uliyatini a
nglagan va ijtimoiy qadriyatlarga ega shaxs. Moliyaviy
savodxonlikni ko'p komponentli rivojlanish omili sifatida insondan ajralmas ekanligini
anglash tom ma'noda aholining moliyaviy ta'limi va moliyaviy savodxonligini rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqishda tizimli va kompleks yondashuvni talab qiladi.[2]
Darhaqiqat, inson kapitali tarkibini belgilovchi, uning sifatini baholash uchun tubdan
muhim bo'lgan asosiy elementlar quyidagilardir:
-
tug'ma qobiliyatlar;
-
mehnat (kasbiy) malakalari;
-
oʻzlashtirilga
n maxsus bilimlar, shu jumladan moliyaviy;
-
motivatsiya (qadriyat yoʻnalishi);
-
salomatlik (jismoniy, ruhiy, ijtimoiy);
-
atrof-muhit sifati (institutsional va ekologik).
Barcha elementlarning yaqin aloqasi shuni ko'rsatadiki, ulardan birortasining
rivojlanmaganligi moliyaviy bilimlarning samaradorligiga salbiy ta'sir qiladi.
Moliyaviy savodxonlik inson kapitalining elementi sifatida insonning ijtimoiy
ko'payishda investor sifatida ongli ravishda ishtirok etishining ajralmas qobiliyati bo'lib, u
moliyaviy vositalarni tanlashga oqilona va mas'uliyat bilan yondashish bilan daromad
keltirishi yoki hech bo'lmaganda moliyaviy barqarorlikni ta'minlashi kerak. Moliyaviy
savodxonlik ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omiliga aylanishi uchun bir-biridan farq qiladigan
biliml
ar to‘plamidan inson kapitalining ishlab chiqaruvchi elementiga o‘tishi kerak.[3]
Biz ushbu yo'lning har bir bosqichini qisqacha tavsiflashga harakat qilamiz va uning
muvaffaqiyatli o'tishini qiyinlashtiradigan, shu bilan davlat loyihasi samaradorligini
pasaytiradigan muammolarni ko'rib chiqamiz.
Institutsional muhitning insonning moliyaviy xulq-atvoriga ta'sirini ko'rsatish juda oson.
Moliyaviy mahsulotlar iste'molchilari o'rtasida xabardorlikni oshirish zarurati masalasi
xorijda faqat 2000 yildan keyin ko'tarila boshlandi.
Amerika Qo'shma Shtatlarida xuddi shu 2000 yil oxiridagi statistik ma'lumotlar: o'sha
paytda amerikalik oilalarning 90,5 foizi bank depozitlariga ega bo'lgan, pensiya
jamg'armalariga badallar - taxminan 50%, jamg'arma obligatsiyalari - 20%, korxonalar ulushi
- 19 %, investitsiya fondlariga badallar
–
16,5%6.[4]
Yuqoridagi statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy xizmatlarni iste’mol qilish
darajasi va moliyaviy xizmatlar haqidagi bilim darajasi o‘zaro bevosita
bog‘liq hodisalar emas.
Davlat moliya siyosatining institutsional muhitga ta'sir ko'rsatish shakllari ko'p qirralidir.
Moliyaviy soha sifati bu sohadagi davlat boshqaruvining mahsuli desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
259
1-rasm. Shaxsni moliyaviy savodxonligini shakllantirish jarayoni
163
Moliya sanoatining tuzilishi moliyaviy xizmatlar iste'molchisining ehtiyojlarini eng
aniq aks ettiruvchi "himoyani ta'minlash, zaxiralarni yaratish - daromad keltiruvchi" sxema
bo'yicha tashkil etilgan. Iste'molchini xavf-xatarlardan himoya qilish sug'urta sanoatining
vazifasidir.
Biroq, insonni himoya qiladigan asosiy mahsulot hayot sug'urtasi hali talabga ega
emas. Zaxiralar maqsadli jamg'armalarning xavfsizligini ta'minlash uchun mo'ljallangan va bu
erda faqat omonat sug'urtasi etarli emas, kambag'al fuqarolarning jamg'armalarini
inflyatsiyadan himoya qilish kerak. Shaxsning jamg‘armalarini inflyatsiyadan himoya qila
oladigan daromadlar faqat moliyaviy industriyaning eng xavfli segmenti bo‘lgan moliya
bozoriga ishonib topshirilgan taqdirdagina olinishi mumkin.
Moliyaviy institutlar ustidan davlat nazoratini kuchaytirish, ular faoliyatining
mas’uliyati va shaffofligini oshirish, kichik investorlarning ulardan foydalanish imkoniyatini
soddalashtirish zarur. Moliyaviy savodxon shaxsning faoliyati va uning moliyaviy
mahsulotlarni oqilona tanlashga sarflagan vaqti pirovard natijada bilimlarning
kapitallashuviga, ya’ni shaxsiy va ijtimoiy boyliklarning to‘planishiga, uning tuzilishini bozor
standartlariga yaqinlashishiga olib kelishi kerak.
Adabiyotlar:
1.
Браунштейн
С., Уэлш К. Финансовая грамотность: состояние дел, исследования и
политика // Банки: мировой опыт. —
2003.
—
№ 3. —
С. 18.
2.
Савченко, П., Федорова, М. Человеческая доминанта в современных условиях //
Экономист. —
2009.
—
№ 3. —
С. 81.
3.
Hanushek, E. A., Wobmann, L. The Rote of Education Quality in Economic Growth // World
Bank Policy Research WP.
—
2007.
—
№ 12. —
P. 86.
4.
163
Manba:Muallif tomonidan tuzilgan
Moliyaviy
savodxonlikning
nazariy asoslari
Moliyaviy bilim
Shakllangan
iqtisodiy tafakkur
Ta'limning
ijtimoiy foydali
mazmuni
Moliyaviy
vakolatlar
Inson kapitalining
ishlab chiqarish
elementi
