316
MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALARNING RIVOJLANISHI BANKLARNING
TRANSFORMATSION SALOHIYATIGA TA’SIRI
Hojiqulova Feruza Dona qizi
Termiz davlat Universiteti
òqituvchisi
Zamonaviy iqtisodiyot o‘sishining asosiy omillaridan biri moliyaviy bozorda raqamli
texnologiyalarning rivojlanishi hisoblanadi. Raqamlashtirish alohida va murakkab
tarmoqlarni qamrab oladi, natijada inson resurslari va ular bilan bog‘liq barcha xarajatlar
sezilarli darajada tejaladi, bu esa raqobatni yaxshilaydi. Hozirgi kunda umuman moliya tizimi,
xususan, bank sektori raqamli iqtisodiyotning zamonaviy talablari asosida rivojlanmoqda.
Raqamli transformatsiya tufayli biznes modellari va bank sektorini rivojlantirish
konsepsiyalari takomillashtirilmoqda.
Bank sohasi axborot texnologiyalari (IT) asosida bank xizmatlarini ko‘rsatish,
raqamlashtirish va texnologik taraqqiyoti tufayli katta o‘zgarishlarga duch kelmoqda.
Moliyaviy ekotizimga “FinTech” atamasi aso
sida bu sohasida faoliyat yurituvchi startaplar
kabi yangi o‘yinchilar qo‘shildi. Aksariyat ekspertlar moliyaviy texnologiyalarning o‘sishi
2008 yilgi jahon moliyaviy inqirozi va banklarga ishonch yo‘qligi, kredit olish keskin
murakkablashganidan keyin boshlanganligida tasdiqlashadi. Bu davr FinTechning oltin davri
deb ataladi. Biroq, tartibga soluvchilar, sanoat ishtirokchilari va iste’molchilarning unga va
moliyaviy texnologiyalar sektoriga qiziqishi 2014 yildan keyin paydo bo‘ldi.
Garchi turli xil mijozlar va bozorlarga turli xil kanallar orqali turli xil bank mahsulotlari
va xizmatlari taklif qilinsa-da, innovatsion xizmatlarni taqdim etishda qattiq tartibga
solinadigan, ko‘pincha moslashuvchan va konservativ organlar tufayli banklar texnologik
o‘zgarish
larga moslasha olmadi. Tadqiqotchilarning fikricha, FinTech kompaniyalari bu
qoloqlikni qoplashi mumkin. Mijozlarning xulq-
atvorining o‘zgarishi, texnologiyaga bog‘liqligi
va ba’zi bank xizmatlarida bozor ulushini yo‘qotishi sababli, banklar raqamli transf
ormatsiya
orqali omon qolish uchun o‘zgarishi kerak.Haqiqatan ham, oldindan aytib bo‘lmaydigan
kelajak haqida ko‘proq moslashuvchan bo‘lgan va ekotizim ishtirokchilari bilan hamkorlik
qiladigan banklar omon qolish uchun ekotizim ishtirokchilarining imkoniyatlaridan
foydalanishlari mumkin. Shu sababli, bank ekotizimining hal qiluvchi ishtirokchilaridan biri
sifatida FinTech kompaniyalari bilan hamkorlik qilib, banklar innovatsion xizmatlarni taqdim
etish uchun maksimal imkoniyatlaridan foydalanishga harakat qilishlari mumkin. KPMG
Institutining 2020-
yil sentabr hisobotiga ko‘ra, FinTech kompaniyalariga jahon sarmoyasi
25,6 milliard dollarga yetgan va bu sohadagi ba’zi yutuqlarga COVID
-19 pandemiyasi sabab
bo‘lgan. Ushbu statistika moliyaviy institutlar FinTech kompaniyalarining o‘zgaruvchan
tabiatini qabul qilganligini ko‘rsatadi. FinTech kompaniyalari banklarga innovatsion xizmatlar
va yanada samarali, tejamkor bank yechimlarini taqdim etadi. FinTech kompaniyalari nafaqat
bunday xizmatlarni taqdim etish orqal
i pul ishlashadi, balki o‘zlarining innovatsion g‘oyalarini
sinab ko‘rish uchun mijozlarning katta guruhiga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. FinTech
ning o‘sishi va axborot
-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) sohasidagi innovatsiyalarning
ortib borishi
moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda raqamli transformatsiyaga olib keldi. Bunday
xizmatlar makro darajada turli sohalarga, jumladan banklar, kredit uyushmalari, sug‘urta,
aktsiyadorlik brokerlari, buxgalteriya va audit kompaniyalari, investitsiya fondlari va
aktsiyadorlik agentliklari, iste’molchi moliya kompaniyalari, rieltorlik agentliklari, birjalar va
mijozlarni akkreditatsiya qiluvchi kompaniyalarga taqdim etiladi.
Shuni ham ta’kidlash mumkinki, so‘nggi paytlarda banklar o‘zlarining tabiati bo‘yicha
yuqo
ridagi ta’rifga mos keladigan innovatsion mahsulot va xizmatlar sonini ko‘paytirmoqda:
ular moliyaviy xizmatlarni yaxshilashga qaratilgan texnologik yutuqlardan foydalanmoqdalar.
Shu sababli, FinTechni bank institutlari tomonidan zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalangan holda moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish (an’anaviy yoki tubdan yangi) sifatida
317
ta’riflash maqsadga muvofiqdir, ular “moliyaviy texnologiyalar” va “FinTech sektori”
tushunchalarini oqilona ko‘rib chiqish uchun ajratiladi. Ushbu yondashuv
FinTech ta’sirida
bank transformatsiyasining ikkita komponentiga e’tibor qaratish imkonini beradi: endogen
o‘zgarishlar (banklarning ichki biznes modellari bilan bog‘liq, ya’ni innovatsion rivojlanish
modellarini qo‘llash zarurati) va ekzogen o‘zgarishlar
(yangi bank bo‘lmagan, ammo amalda
moliyaviy raqobatchilarning paydo bo‘lishi, bu tashqi biznesni o‘zgartirish zaruriyatiga olib
keladigan bank modellari).
Moliyaviy muhandislik, axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya sohasidagi
innovatsiyalar mavjud bozor tuzilmalari doirasida banklarning raqobatbardosh xatti-
harakatlariga ta’sir qiladi. Bizga tanish bo‘lgan bunday texnologiyalar misollaridan biri
bankomatlardir. Ular yuqorida aytib o‘tilganidek, yuqori texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari
tufayli
bozorga kirish uchun to‘siq sifatida qabul qilingan qimmat filial tarmoqlarini
yaratishga muqobil bo‘lib xizmat qiladi. Bankomatlar tarmog‘i asosiy bank xizmatlarini
jismoniy tarqatish kanalining arzonroq shakli bo‘lib, u bilan bog‘liq xarajatlarni kamayti
radi
va bozorga kirishni osonlashtiradi. Raqobatga ta’sir qilish nuqtai nazaridan bankomatlar
tarmog‘ining kengayishi filiallar tarmog‘ining kengayishi
- raqobatning qamrovining oshishi
bilan bir xil natijalarni beradi. Bundan tashqari, texnik taraqqiyot natijalari joriy etilishi bilan
so‘nggi o‘n yil ichida mijozga bankomat orqali ko‘rsatilayotgan xizmatlar ko‘lami sezilarli
darajada oshdi. Bankomatlar tarmog‘ini kengaytirishning muqobil varianti masofaviy bank
xizmatlaridir.Axborot texnologiyalari va telekommunikatsiyalar sohasidagi texnik taraqqiyot
tufayli ushbu xizmat ko‘rsatish shakli mijoz uchun ham, bank uchun ham foydalanishning
afzalliklariga ega. Bank xizmatlarini provayderi belgilangan xarajatlarni va miqyosda
tejamkorlikni kamaytirish orqali samaradorlikni oshiradi, mijozlarning katta guruhini
xabardor qilish uchun oddiy va arzon kanalga ega bo‘ladi shuningdek yangi xizmatlar taklifini
shaxsiylashtirish uchun mijozlar haqida qimmatli ma’lumotlarni to‘plash qobiliyatiga ega. O‘z
navbatida, bank xi
zmatlari iste’molchisi oraliq xarajatlarni (yo‘l haqini) va to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
to‘lovlarni (yig‘im va komissiyalar) kamaytirish hisobiga taklifni narxlar bo‘yicha foydaliroq
deb biladi va mutlaq mavjudligi (kuniga 24 soat, yetti kun) mijoz o‘z hisoblari ho
latini doimiy
ravishda kuzatib borish imkoniyatiga ega bo‘ladi, shuningdek, navbatda turmasdan yoki hatto
uydan chiqmasdan kirish qulayligini oladi.
Va nihoyat, masofaviy xizmat ko‘rsatishning oxirgi shakli mobil bankingdir. Internetga
kirish imkoniga ega
smartfon va planshetlarning ko‘payishi banklarni ushbu tarqatish
kanalidan foydalanishga undadi, ayniqsa mobil qurilmalardan foydalanuvchi mijozlar bank
bilan an’anaviy Internet
-banking foydalanuvchilariga qaraganda 3,5 marta tez-
tez o‘zaro
aloqada bo‘lishadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bank xizmatlari provayderlarining
xizmatlarni tarqatishning ushbu kanaliga qiziqishi ortib bormoqda: 2013 yilda banklarning 45
foizi mobil banking ustuvor kanal ekanligini ta’kidlagan va banklarning 63 foizi kelgusi o‘n
yil
ichida o‘z dolzarbligini yo‘qotmasligiga ishonishgan. Ko‘proq onlayn
-banking singari, mobil
banking ham bank xizmatlarini tarqatish uchun muqobil kanalga aylandi.
Shunday qilib, yuqoridagi tahlillar asosida shuni aytish mumkinki, FinTech ning keyingi
rivojlanishi bank ishi rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. FinTech
-dan foydalanish, albatta,
banklarga yangi imkoniyatlar beradi, lekin shu bilan birga banklar g‘amxo‘rlik qilishi va
boshqarishi kerak bo‘lgan yangi risklar bilan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamizToshkent.
“O`zbekiston” 2016 yil.
2. Z.Yo`ldoshev. X.Xalilova Milliy va jaxon iqtisodiyoti O`quv qo`llanma. Toshkent 2013 yil.
3.
O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi mirzo ulug’bеk nomidagi
O’zbеkiston milliy univеrsitеti iqtisodiyot fakultеti. “Moliya va soliqlar” ma` ruzalar kursi. Toshkеnt –
2012 yil.
4. Soliyev A.S va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. O`quv qo`llanma. Toshkent. O`z.MU 2003 yil.
