328
MOSKVA FOND BIRJASIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH AMALIYOTI
Furqatov Farrux
“NEW LIFE Sug`urta kompaniyasi” AJ
Zamonaviy dunyoni axborot va raqamli texnologiyalarsiz tasavvur etib bo'lmaydi, turli
inson faoliyati samaradorligini oshirishga xizmat qilgan texnologiyalar bugungi kunda
qimmatli qog'ozlar bozorida savdo qilishda ham keng foydalaniladi. Zamonaviy
texnologiyalardan foydalanishga olib kelgan muhim faktorlar bo`lib, mehnat yuklamasini
kamaytirish, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash, vaqtni qisqartirish o'zgaruvchan
bozor talablariga javob berish hisoblanadi.
Raqamli texnologiyalar rivojlanishining hozirgi bosqichida moliyaviy va texnologik
xizmatlarning xalqaro integratsiyasi, moliyaviy xizmatlar nomenklaturasi va ularning yangi
soha va tarmoqlarni qamrab olishining kengayib borayotganlik tendentsiya kuzatilmoqda. Bu
tendentsiya 1990-
yillarning oʻrtalaridan boshlangan bo`lib, hozirgi kunda esa moliyaviy
institutlar faoliyatining axborotga bog'liqligi ortib borishi sharoitida raqamli texnologiyalar
keskin rivojlanayotganligi kuzatilmoqda.
Axborot texnologiyalari sanoatining rivojlanish istiqbollarini quyidagi ma'lumotlarda
ko'rish mumkin. “Rossiya Federatsiyasi axborot texnologiyalari sanoatini rivojlantirish
strategiyasi”ga ma'lumotlar
iga ko'ra, hozirgi vaqtda IT sohasining YaIMdagi ulushi 1,06% ni
tashkil qiladi. Shu bilan birga, 2025 yilda bu ulushni 1,45 foizgacha, 2036 yilda esa 4 foizga
oshirish rejalashtirilgan
199
.
Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasi qimmatli qog'ozlar bozori infratuzilmasida aniq
belgilangan rivojlanish tendentsiyalari mavjud bo`lib, raqamli texnologiyalardan foydalanish
investorlar uchun yangi istiqbollar paydo qilmoqda zero, xususiy investorlar xorijiy qimmatli
qog'ozlarni sotib olish va sotish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Shuningdek ko'plab mahalliy
kompaniyalar o'zlarining qimmatli qog'ozlarini g'arb moliya bozorlarida joylashtirish orqali
arzon kapital jalb qilish imkoniyatiga ega bo'ldilar.
Kompaniyalar uchun bu istiqbollar bir qator vazifalarni yuklaydi, bunda ularga turli xil
raqamli texnologiyalar yordam beradi. Rossiya Fond bozorida kompaniyalar tomonidan
foydalaniladigan raqamli texnologiyalarni uch guruhga ajratish mumkin.
1.
Aniq bir korxona uchun yaratilgan raqamli texnologiyalar
2.
Regulyativ yordam ko`rinishidagi texnologiyalar
3.
Aniq biror maqsadga yo`naltirilmagan texnologiyalar
Raqamli texnologiyalar moliyaviy bozor ishtirokchilarini faoliyatining samaradorligini
yaxshilashga, mijozlar tarmog'ini kengaytirishga yordam beradi. Bunday vazifalar uchun
ma'lum bir kompaniya uchun moslashtirilgan turli xil dasturiy ta'minot tizimlari yaratilgan.
Ushbu texnologiyalar moliyaviy modellarni shakllantirish, risk parametrlarni hisoblash,
shuningdek, mijozlar fond bozori terminallarda savdo qilish uchun yaratilgan turli xil
vositalarni o'z ichiga oladi.
Qimmatli qog'ozlar bozorini raqamlashtirish uning ishtirokchilarining faoliyati
jarayonida vujudga keladigan ko'plab muammolarni shu jumladan, internetning rivojlanishi
bilan birga tobora kengayib borayotgan turli xil firibgarliklarni va boshqa muammolarni
yechishda foydalanilishi mumkin. Hozirda Rossiya qimmatli qo`g`ozlar bozorida bozor
barqarorligi va uning faoliyatini optimallashtirish oshirishi mumkin bo'lgan ko'plab
texnologiyalar va dasturiy ta'minotlar mavjud. Bu guruh texnologiyalar RegTech, SupTech,
bulutli texnologiyalar, tizimli masofaviy identifikatsiya va autentifikatsiya dasturiy
yechimlarni o'z ichiga oladi. Shuningdek, hozirgi kunda hech bir kompaniya ichki va tashqi
199
Стратегия развития отрасли информационных технологий в России.. URL: https://www.tadviser.ru/index.php (дата
обращения: 28.11.2022)
329
faoliyatida ixtisoslashgan holda elektron hujjat aylanishini yo'lga qo'yishga yordam beruvchi
dasturiy komponentlardan foydalanmasdan o`z faoliyatini yo`lga qo`ya olmaydi.
Rossiya Federaatsiyasidagi eng yirik birjalardan biri hisoblanadigan Moskva Fond
Birjasida aniq bir foydalanuvchi uchun ishlab chiqilgan elektron hujjat aylanishi tizimidan
foydalaniladi.
Elektron hujjat aylanish tizimlari bitimlar va boshqa yuridik ahamiyatga ega
harakatlarni amalga oshirishda elektron hujjatlardan foydalanishni ta'minlaydi. An'anaviy
qog'ozdan foydalanish bilan bog'liq jarayonlarni avtomatlashtirish, ish jarayonida qog'ozsiz
texnologiyalarga o'tish, elektron hujjatlar bilan bog'liq xavflarni kamaytirishga yordam
beradi. Axborot alamshinuvini ta`minlovchi tizim tomonidan, elektron axborot
alamashuvchilarning huquqlari buzilmasligi ta`minlanadi.
Moskva birjasi Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki tomonidan yuklatilgan
majburiyatlarni bajarish uchun raqamli texnologiyalarsiz faqat inson mehnati orqali amalga
oshirish imkonsiz bo`lgan ko'plab jarayonlarni nazorat qilishi talab etiladi. Keng mashtabdagi
bunday muammolarning hal qilish uchun dasturiy ta'minotlardan foydalaniladi. Ushbu
jarayonda foydalaniladigan dastlabki raqamli texnologiyalar “regtech” yoki Regulatory
technologies deb nomlanadi.
RegTech
—
moliya bozorida faoliyat yuritadigan tashkilotlar tomonidan tartibga solish
va nazorat talablarini bajarishbilan bog'liq jarayonlarni optimallashtirish uchun foydalaniladi.
Xalqaro tajribaga muvofiq, RegTech texnologiyalarining qo'llanilishi eng keng tarqalgan
sohalariquyidagilardan iborat:
• regulyator talablariga muvofiqligini tekshirish yoki muvofiqlikni nazorat qilish;
• mijozni identifikatsiya qilish;
• operatsiyalarni monitoring qilish;
• axborot xavfsizligi, tizim auditi;
• korporativ boshqaruv;
• risk
larni boshqarish;
• hisobot berish
RegTech texnologiyalari Moskva fond birjasiga regulyatorning talablariga rioya qilish,
shu jumladan zarur hisobotlarni tayyorlash jarayonni optimallashtirish, mijozlarni
identifikatsiya qilish tartib-qoidalarining ishonchliligini va tezligini oshirish, tranzaksiyalarni
amalga oshirish, shuningdek, risklar darajasini nazorat qilishni va kiber tahdidlarga qarshi
turish imkonini beradi. Ushbu raqamli texnologiyalarda limitlarga rioya etilishini avtomatik
nazorat qilish tizimlarining mavjudligi, belgilangan chegaralarning ko'p darajali tuzilishi va
real vaqt rejimida foydalanuvchini belgilangan ko'rsatkichlar bo'yicha risk darajasiga erishish
haqida xabardor qilish imkonini beradi. Zamonaviy yechimlar tabaqalashtirilgan yondashuvni
ta'minlaydi va barcha turdagi bozor risklarini kuzatib borish imkon beradi.
Identifikatsiya texnologiyalari - mijozlar va ishtirok etayotgan boshqa shaxslarni
tekshirish bilan bog'liq pul operatsiyalarida, shu jumladan xizmatlar uchun dastlabki
to`lovlarni qabul qilishda, shuningdek jinoiy yo'l bilan olingan daromadlarni legallashtirish,
terrorizmni moliyalashtirish va ommaviy qirg'in qurollarini tarqatishni moliyalashtirishga
qarshi kurashish maqsadida ushbu operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida shaxsni
identifikatsiyalashga yordam beradi;
Tranzaksiyalarni monitoring qilish texnologiyalari-pul o'tkazmalari, valyuta
operatsiyalari, shuningdek moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar bilan bog'liq jarayonlardagi
xatoliklarni aniqlashga qaratilgan;
Risklarni boshqarish texnologiyalari - risklarni boshqarishni avtomatlashtirishga
qaratilgan texnologiyalar bo`lib, bozor xatarlariga nisbatan moliyaviy vositalarni, pul
mablag'lari bilan operatsiyalarni baholashni, belgilangan chegaralarni nazorat qilishni va
boshqa xatarlarni aniqlash tizimlarni avtomatlashtirishni o'z ichiga oladi va operatsion
330
xatarlarga nisbatan ular ichki protseduralar samaradorligini oshirishga, firibgarlikdan himoya
qilishni ta'minlashga imkon beradi.
Hisobot berish bilan bog'liq texnologiyalar - hisobotlarni avtomatik ravishda
shakllantirish va taqdim etishga, shu bilan axborot tizimlarining ishlash xarajatlarini
kamaytirishga imkon beradi.
Regulyativ texnologiyalar bir tomondan xarajatlarni kamaytirishga imkon bersa
(axborot tizimlarini boshqarish xarajatlarini kamaytirish, xodimlarni qisqartirish, shuningdek
nazorat tartib - qoidalarini tezlashtirish orqali) va boshqa tomondan-davlat va boshqa nazorat
qiliuvchi organlar tomonidan o`rnatilgan tartib
–
qoidalar talablariga muvofiq faoliyat
yuritishni ta'minlashga xizmat qiladi. Shunga asoslanib, RegTech rivojlanishining
harakatlantiruvchi kuchi bozorning barcha ishtirokchilari degan xulosaga kelish mumkin.
Rossiya moliya bozorida foydalaniladigan raqamli texnologiyalar bir qanchani tashkil
etib, ulardan biri Sup Tech (Supervisory technology) hisoblanadi.
SupTech
—
ushbu texnologiyalar faoliyat samaradorligini oshirish uchun moliya
bozorlarida tartibga solish va nazorat organlari amaliyotiga joriy etilmoqda. Bunday
texnologiyalar moliya bozori sub'ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobotlarni va boshqa
ma'lumotlarni avtomatik ravishda qayta ishlash, bozor va operatsion xatarlarni monitoring
qilish va tahlil qilish, tartibga solish talablarini raqamlashtirish, moliya bozori sub'ektlariga
ushbu talablardagi o'zgarishlarni tezda aniqlash va ularni o'z amaliyotida qo'llash imkonini
beradigan xizmatlarni ishlab chiqish va boshqalar bilan bog'liq xizmatlarni taqdim qilish bilan
shug`ullanadi. Suptechning rivojlanishi, Rossiya banki ta'kidlaganidek, "tartibga solish va
nazorat sohasidagi yondashuvlarni modernizatsiya qilish uchun regulyatorlarning diqqat
markaziga to'liq bog'liq".
Sup Tech texnologiya ma'muriy jarayonlarni osonroq amalga oshirish va
avtomatlashtirish, hisobotlarning shaffofligini oshirishga xizmat qiladi shuningdek, qimmatli
qog'ozlar bozorini raqamli formatga transformatsiyasiga katta xizmat qiladi.
Moskva birjasiga uning faoliyati samaradorligini oshirishga bevosita yordam berish,
dasturiy ta'minot tizimlaridan biri bo`lib "Garovni hisoblash moduli" hisoblanadi.
Ushbu texnologiyalarda fyuchers va opsionlarning kafolat tizimining o'zagini hisoblash
algoritmi tashkil etib, marjinal savdo ishtirokchilari uchun ochiq pozitsiyalariga yetarli garov
mavjudligini hisoblashdan iborat. Ushbu texnologiyalar defolt xavfini kamaytirish va har bir
kliring firmasi pozitsiyalarining bozor xavfi darajasini doimiy ravishda baholash uchun
maksimal darajada imkon beradi.
Garovlarni hisoblash moduli butun algoritmi alohida dasturiy modul sifatida amalga
oshiriladi. Ushbu modul hozirda birjalar tomonidan savdo sessiyalari vaqtida savdo
ishtirokchilari va ularning mijozlari buyurtmalarni joylashtirishda mablag'larning yetarliligini
nazorat qilish uchun qo'llaniladi.
Garovni hisoblash moduli - bu xotiradagi ma'lumotlar bazasi va u bilan ishlash uchun
protseduralar to'plamidan iborat bo`lib, modul 4 turdagi ma'lumotlarni saqlaydi:
1.
Savdo amalga oshirilishi rejalashtirilgan instrumentlardagi pozitsiyalar bo`yicha
xatarlarni tahlil qilish;
2.
Garovni hisoblash modulida hisoblab chiqiladigan xavflarni baholash parametrlari;
3.
Ishtirokchilarning pozitsiyalarini hisobga olgan holda kliring bo`limlari ro`yxati, (savdo
bo'limlari ierarxiyasi fyuchers bozorida ishlaydigan ierarxiyani takrorlaydi: hisob-
kitob markazi bo'limi > sub-broker darajasi bo'limi > mijoz bo'limi);
4.
Savdo ma'lumotlari (har bir bo'limdagi ochiq pozitsiyalar soni va har bir instrument
bo`yicha faol buyurtmalar soni, shuningdek ularning narxlari).
Shuningdek, modul bilan o'zaro ishlashning barcha protseduralarini ham bir necha turga
bo'lish mumkin;
-Modulni ishga tushirish tartibi;
331
-Fyuchers bozorida sotiladigan instrumentlar bo'yicha risklarni baholash uchun birja
parametrlarini olish tartibi;
-Modulda saqlanadigan ma'lumotlar bilan ishlash tartiblari (qo'shish, yangilash yoki
foydalanish);
-Har bir sub-broker-mijoz darajasida garovlar hajmini hisoblash tartiblari;
Barcha yuqorida ko'rib chiqilgan dasturiy ta'minot tizimlari Moskva birjasi faoliyatga
ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, ushbu dasturiy yechimlar kompaniyalarga fond
birjalari rivojlanishining oldingi bosqichlarda imkonsiz bo'lgan dunyoning turli
burchaklaridan faoliyat yuritish imkonini beradi. Raqamli texnologiyalarning eng muhim
afzalliklari ko'proq fuqarolar uchun moliyaviy xizmatlar bozoriga imkoniyatlar ochishida
namoyon bo`ladi. Biroq, raqamli texnologiyalardan foydalangan holda, tartibga soluvchi va
nazorat organlari faoliyatida keng samara beradi. Ushbu texnologiyalar yordamida qimmatli
qog`ozlar bozorini tartibga solish bo`yicha amalga oshiriladigan harakatlar aniq belgilangan
holda, turli xil rsiklarni samarali kamaytirish imkonini beradi.
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
1. Khujamurodov AJ (2019) Economic Essential of Stock Infrastructure and Features of Its
Development. Asian Journal of Technology & Management Research (AJTMR) ISSN: 2249
–
0892 Special
Issue
–
2, Sep -2019
2. Элмирзаев, С. Э., Бердиев, Ў. Ж. Ў., & Бўриев, Ж. П. Ў. (2021). Миллий корпоратив
облигациялар бозори: жорий ҳолат ва истиқболлар. Экономика и финансы (Узбекистан), (2
(138)), 33-38.
3. SIFMA. Trends in the Capital Markets - 2021 outlook. p. 6.
4. L.N. Krasavina. International monetary and financial relations. M .: Finance and Statistics, 2005-
576 with: Il. p. 295.)
5. Novikov A.V., Novikova I.Ya. Financial centers: ratings and Russian potential // ECO. 2010. No. 8.
6. Utkin V.S. International Financial Center and their role in the development of the world economy.
Analytical review. - M .: Financial University under the Government of the Russian Federation. 2012 with.
444. p. 236
7. The Global Financial Centres Index 25
–
2019, March, p. 4
ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ИМКОНИЯТЛАРИ
Абдуллаева Назокат Амруллоевна
-
Тошкент молия институти “Корпоратив
молия
ва қимматли қоғозлар” кафедраси
PhD, в.б доцент
Ахборот технологияларининг ривожланиши бугунги кунда бутун дунё бўйлаб
юридик ва жисмоний шахсларнинг ўзаро электрон каналлар орқали савдоларни амалга
оширишга кенг йўл очмоқда. Интернет ягона ахборот тизими сифатида бизнесни ягона
ривожланиш босқичга ўтишига имкон берди. Натижада, электрон бизнес ва электрон
тижорат йирик ва кичик фирма ва компаниялар, жисмоний шахслар ҳаётига кириб
келди.
Электрон бизнес (
electronic buisiness, e-business
)
–
самарадорлиги ва
рақобатбардошлиги ахборот технологияларига асосланган бизнес. Ахборот
технологиялари бизнесдаги шерикларнинг ўзаро мулоқотини таъминлайди ва яхлит
қиймат
занжирини яратади. Электрон бизнеснинг асосий таркибий қисмларига
компания ягона ахборот тармоғи орқали ички соҳани (intranet) ва Интернет орқали
тармоқлар, шериклар, етказиб берувчилар ва мижозлар билан ташқи ўзаро алоқаларни
(extranet
) орқали ташкил этиш киради.
